ბენზოლი — ორგანული ნაერთი, უმარტივესი არომატული ნახშირწყალბადი, თავისებური არამკვეთრი სუნის მქონე უფერო, მოძრავი აქროლადი სითხე.
თვისებები
ნივთიერების დნობის ტემპერატურაა 5.53°C, დუღილისა კი — 80.1°C, სიმკვრივე 0.8765გ/სმ³-ია 20°C ტემპერატურაზე. ჰაერთან 1,5-8% მოცულობითი კონცენტრაციის დროს ფეთქებსაშიშ ნარევებს წარმოქმნის. ნებისმიერი ფარდობით ერევა ეთერს, ბენზინს და სხვა ორგანულ გამხსნელებს; წყალთან იძლევა აზეოტროპულ ნარევს.
აღმოჩენის ისტორია
ბენზოლი აღმოაჩინა მაიკლ ფარადეიმ 1825 წელს. მან ბენზოლი გამოყო სანათი აირის თხევადი კონდენსატისაგან. სუფთა სახით მიიღო ე. მიჩერლიხმა 1833 წელს. 1865 წელს ფრიდრიხ აუგუსტ კეკულემ შეადგინა ბენზოლის ფორმულა, რომლის მიხედვით ბენზოლის მოლეკულის ჩაკეტილ ჯაჭვში ნახშირბადის 6 ატომი მონაცვლეობითი მარტივი და ორმაგი ბმებითაა ერთმანეთთან დაკავშირებული. კეკულეს ფორმულას დღესაც ფართოდ იყენებენ, თუმცა მრავალი ფაქტი მეტყველებს, რომ ბენზოლი არ არის ციკლოჰექსატრიენის აგებულებისა.
რეაქციები
ბენზოლისთვის ძირითადად დამახასიათებელია არა მიერთების, არამედ ჩანაცვლების რეაქციები. თავისი ქიმიური თვისებებით ბენზოლი ტიპური არომატული ნაერთია, რომლის თვისებებს ხსნიან იმით, რომ π-ბმის ელექტრონთა ღრუბლები ბენზოლის მოლეკულაში თანაბრადაა განაწილებული, მანძილი ნახშირბადის ატომებს შორის ერთნაირია (1,40 Å). ბენზოლის მოლეკულას აქვს π-ელექტრონების სექსტეტი, რომელიც ერთიან, ჩაკეტილ, მდგრად ელექტრონულ სისტემას წარმოქმნის.
მიღება და გამოყენება
ბენზოლი მიიღება აცეტილენის ტრიმერიზაციით. ბენზოლს შეიცავს ქვანახშირის მშრალი გამოხდის პროდუქტები (კოქსის აირი), მცირე რაოდენობით — კოქსის ფისი. ღებულობენ ასევე ნავთობის ალფატური ნახშირწყალბადების კატალიზური ციკლიზაციით. იგი ქიმიურ მრეწველობაში მნიშვნელოვანი პროდუქტია. კონცენტრირებულ აზოტმჟავასთან ბენზოლის ურთიერთქმედებით წარმოიქმნება ნიტრობენზოლი, რომლის აღდგენით მიიღება ანილინი. ბენზოლისგან ღებულობენ ფენოლს, სტიროლს, ციკლოჰექსანს, და სხვას; ციკლოჰექსანის ქიმიური გარდაქმნით მიიღება კაპროლაქტამი. დასხივებისას ბენზოლი იერთებს ქლორის 3 მოლეკულას. ქლორირების პროდუქტის ერთ-ერთ სტერეოიზომერს — ჰექსაქლორანს ძლიერი ინსექტიციდური თვისებები აქვს. ბენზოლს იყენებენ აგრეთვე ფეთქებადი ნივთიერებების, ლაქების და სხვათა წარმოებაში.
უარყოფითი თვისებები
ორგანიზმში ბენზოლი შეიძლება სასუნთქი ორგანოებიდან ან დაზიანებული კანიდან მოხვდეს და მწვავე, ზოგჯერ კი ქრონიკული მოწამვლა გამოიწვიოს. ბენზოლის ორთქლის დასაშვები ზღვრული კონცენტრაცია სამუშაო შენობაში 20 მგ/მ³-ა.
ლიტერატურა
რესურსები ინტერნეტში
სქოლიო
