Nikaragua

Nikaragua
República de Nicaragua
Standardo di Nikaragua	Blazono di Nikaragua
Nacionala himno:
Salve a tí, Nicaragua
Urbi:
Chefurbo:	Managua
· Habitanti:	1,8 milion (2005)
Precipua urbo:	Managua
Lingui:
Oficala lingui:	Hispana
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Daniel Ortega
Surfaco: (97^ma maxim granda)
· Totala:	130 373 km²
· Aquo:	7,14 %
Habitanti: (110^ma maxim granda)
· Totala:	6 359 689[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	51 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Córdoba
Veho-latero:	dextre
ISO:	NI
	NIC
	558
Reto-domeno:	.ni

Nikaragua (Hispane, Nicaragua) esas lando jacanta an Central Amerika. Ol havas kom vicini Honduras norde e Kosta Rika sude. Este jacas Karibia, e weste jacas l'oceano Pacifiko. Ol esas la maxim vasta lando de Central Amerika.

Bazala fakti pri Nikaragua.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Nikaragua

Gil González Dávila

En la regiono nomizita Monkey Point, an la litoro di Karibia, trovesis la maxim anciena restaji pri homala okupeso en Nikaragua, de 8.000 yari ante nun. Ye la 12ma di septembro 1502 Cristoforo Colombo arivis en la regiono dum lua lasta voyajo ad Amerika. De 1522 til 1523 Hispana explorero Gil González Dávila exploris la regiono e kontaktis povoza indijena-chefo nomizita Nikarao, origino dil nomo Nicaragua. Dum lua expediciono Gonzáles ne sucesis fondar urbo, e Hispani fondis l'unesma urbeti, Granada e León, erste en 1524.

Hispani establisis tale nomizita Vicerejio Nova-Hispania en 1536. Cirkume la yaro 1570 la sudo di la vicerejio divenis la generala kapitanio di Guatemala, e León divenis chef-urbo di la kapitanio. En 1610 la volkano Momotombo eruptis e destruktis León. Pose l'urbo rikonstruktesis nordweste del anciena León.

Nikaragua nedependanteskis de Hispania ye la 15ma di septembro 1821, kom parto di Mexikia, e pose ganis nedependo de Mexikia kom parto di la Federala Republiko di Central Amerika. Ye la 5ma di novembro 1838 ol separis su de la federuro.

Dum granda parto di lua historio existis forta rivaleso inter la liberala elito di León e la konservema elito di Granada. La rivaleso degeneris en interna milito, nome de 1840 til 1850.

Augusto César Sandino.

Dum la 19ma yarcento Nikaragua recevis granda quanto di enmigranti, nome Germani, Italiani, Hispani, Franci e Belgi. De 1927 til 1933 Augusto César Sandino duktis militeto kontre la konservema rejimo suportita dal Usa. Kande Usani trupi foriris la lando, li kreis la Nacionala Guardo, kombinuro di armeo kun polico disciplinita e loyala ad Usani. Anastasio Somoza García, militisto proxim Usan interesti, kaptis la povo.

Anastasio Somoza García (sinistre) kun Juan Perón, en Arjentinia.

Dum la Duesma mondomilito Nikaragua deklaris milito kontre nacional-socialista Germania ma ne sendis soldati a la batalio, e Anastasio Somoza García vidis oportuneso por konfiskar proprietaji de Germani-Nikaraguani, la maxim konocata exemplo esis la imoblo Montelimar, proprietajo qua havis luxoza refujeyo e kazino^[2]. En 1945 Nikaragua esis l'unesma lando qua signatis la charto dil Unionita Nacioni.

Pos la morto di Somoza García, René Schick Gutiérrez asumis povo, ma populo konsideris ilu marioneto de la familio Somoza.^[3] La fratulo di Somoza García, Anastasio Somoza Debayle, sucedis lua patro en la komando di la Nacionala Guardo ed oficale asumis la prezidanteso pos Schick.

En 1961, Carlos Fonseca rivivigis la simbola figuro di Sandino, e kreis la Fronto Sandinista pri Nacionala Liberigo (Frente Sandinista de Liberación Nacional - FSLN) por kombatar la diktatoreso di Somoza familio. Nikaragua kreskis dum la yari 1960a e la komenco di la yari 1970a, ma en 1972 Managua subisis forta ter-tremo qua destruktis preske 90% dil urbo. Vice ke rikonstruktar Managua, Somoza spensis pekunio en luxa domi por la Nacionala Guardo, dum ke la povri vivis en nesolida ligna domi.

En 1973, komencis la rikonstrukturo di Managua, ma la granda korupteso impedis la lando kreskar. Ye la 10ma di januaro 1978 l' editisto di la jurnalo La Prensa Pedro Joaquin Chamorro, qua opozis la rejimo di Somoza, asasinesis.^[4] L'asasineri esis importanta membri de la rejimo di Somoza. Sandinisti, kun la helpo di la habitantaro, kaptis povo en julio 1979. Somoza Debayle fugis de Nikaragua a Paraguay, ube il esis asasinita en septembro 1980.

Daniel Ortega.

Violeta Chamorro, unesma prezidantino di Nikaragua.

Pos la falio di Somoza, Sandinisti komandita da Daniel Ortega asumis la povo. Usana prezidanto Jimmy Carter komence furnisis 60-milion dolara helpo a la rejimo Sandinista, ma suspensis la helpo pos deskovrir ke Sandinisti helpis la rebeli di Salvador. En 1984 Sandinisti ganis prezidantal elekto ed Ortega asumis kom elektita prezidanto, ma l'administrado di Ronald Reagan komencis helpar l'opozanta gerilera* grupo konocita kom Contras. Usa obtenis monetaro por financar la Contra-grupi en lia milito kontre Sandinisti tra sekreta vendajo di armi ad Iran. Dum la milito, cirkume 30.000 personi mortigesis.^[5]

En 1990, koalisuro di partisi opozanta a la Sandinisti suportis Violeta Chamorro, vidvino di Pedro Joaquín Chamorro Cardenal ed el vinkis l'elekto kun 55% de voti. Violeta Chamorro divenis l'unesma muliero qua guvernis Nikaragua. El trovis l'ekonomio en ruini, pos l'interna milito. En la sequanta elekto, 1996, Daniel Ortega e la Fronto Sandinista itere vinkesis, ca foyo da Arnoldo Alemán de la partiso Partido Liberal Constitucionalista, PLC.

Dum l'elekti qui eventis en 2001 PLC itere vinkis, kun Enrique Bolaños por prezidanto. Tamen, Arnoldo Alemán pose judiciesis pro korupteso, e kondamnesis en 2003 a 20-yara enkarcerigo. Dum la sequanta elekto, en 2006, Daniel Ortega e la partiso Sandinista vinkis, per 37,99% de la voti. Ilu itere rielektesis en 2011, ed en 2014 la Nacional Asemblitaro di Nikaragua aprobis la posibleso pri la prezidanto disputar l'elekto triesmafoye sequante.

Politiko

Casa Mamón, sideyo dil Exekutiva povo.

Asamblea Nacional, parlamento di Nikaragua.

Nikaragua esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio. Segun la konstituco adoptita en 1987 e modifikita en 1995, lu elektesas dal populo por 5 yari e ne povas rielektesar por la sequanta periodo. Nun la prezidanto esas Daniel Ortega.

La parlamento (Asamblea Nacional) havas unika chambro kun 92 deputati, qui elektesas dal populo por 5-yara periodo. Omna civitani evanta 16 yari o pluse povas votar.

La Supra Korto esas la maxim alta korto de la judiciala povo. Lua 16 judiciisti elektesas da la politikala partisi por 5-yara periodo. La Supra Konsilistaro pri Elekti, kun 10 judiciisti, surveyas l'elekti.

Geografio

Nikaragua kun lua precipua urbi e stradi.

Naturala parko di Bosawás.

La surfaco totala di Nikaragua equivalas olta dil Usana stato Nova-York. Preske 20% de lua teritorio protektesas en nacionala parki, exemple la rezervoparko Bosawás, la maxim granda de Central Amerika, havanta cirkume 20 mil km².

La lando havas 3 diferanta geografiala regioni: basa tereni apud la litoro di Pacifiko, l'alta tereni centre (preske 25% de la teritorio Nikaraguana), e basa tereni an la litoro di Karibia. La maxim alta monto esas Mogotón, kun 2348 metri di altitudo. Existas tri volkani kun altitudi super 1000 metri: San Cristóbal (1745 m), Concepción (1.610 m) e Momotombo (1.280 m). Kelkafoye dum lua historio, quale en 1972 che Managua, forta ter-tremi efektigis granda destruktado.

La pluvo-quanto esas plue intensa che la litoro di Karibia: ol varias mezavalore de 2.500 til 6.500 mm omnayare. An la westala litoro ed en montoza regioni la mezavalora yarala pluvo-quanto varias de 1.000 til 1.500 mm. Dum la pluvoza sezono (mayo til oktobro) eventas granda inundadi este de la lando. De julio til oktobro anke povas eventar destruktiva uragani.

Nikaragua havas multa lagi e fluvii. La maxim granda lago di Central Amerika esas Cocibolca, havanta 8 264 km², tote en Nikaragua. La precipua fluvii di la lando esas Negro, Estero Real, El Viejo, Atoya, El Tesorero, El Releajo e Posoltega.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Nikaragua

Demografio

Demografiala kresko di Nikaragua, 1960-2015.

Pueri en Nikaragua.

Nikaragua esas la 4ma maxim populoza lando de Central Amerika. Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Nikaragua havis 6 359 689 habitanti. La maxim multa (69%) esas mestici. Blanki esas 17%, negri esas 9%, ed aborijeni esas 5%.^[1]. La demografiala kresko di la lando en 2021 esis 0,93%. Segun la statistiki pri fertileso por 2021, esis mezavalore 1,81 filii po singla muliero.^[1] En 2023, 59,8% de la habitantaro rezidis en urbi.^[1]

L'oficala linguo di la lando esas Hispana, oficala e parolata da 96,3% kom matrala linguo. La linguo Miskito parolesas da 2,2%, la liguo Garifuna parolesas da 2%, nome mestici de Karibiana litoro, e 0,5% parolas altra lingui.^[1]

Nikaraguana adolecanti.

Segun statistiki pri la yaro 2017, la maxim praktikata religio en Nikaragua esas katolikismo: 50% de la habitantarro. Evangeliani esas 33,2%, altra religii esas 2,9%, e 0,7% praktikas nula religio. Ne existis informi pri 17,2% de la habitantaro, en 2017.^[1]

La 10 maxim granda urbi di Nikaragua (2005)

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Managua León
	1^ma	Managua	973 087
	2^ma	León	144 538
	3^ma	Masaya	130 113
	4^ma	Chinandega	126 387
	5^ma	Matagalpa	109 089
	6^ma	Tipitapa	101 685
	7^ma	Estelí	96 422
	8^ma	Granada	89 409
	9^ma	Jinotega	72 073
	10^ma	Ciudad Sandino	75 083
Fonto: [6]

Pro la granda povreso di la lando multa Nikaraguani ekmigras, precipue a Mexikia, Kanada, Guatemala, Panama e Salvador, malgre la precipua destino por l'ekmigranti esas Usa, Kosta Rika e Hispania.

Kulturo

Mulieri kun folklorala kostumi.

Gritería en León.

Nikaragua havas importanta folkloro, muziko e religiala tradicioni kun forta influi de Europana kulturo mixita kun l'indijena kulturi. Exemple, la religiala festi katolika homaje Santa Sebastianus en Diriamba, Santiago Apostolo en Jinotepe, e Santo Markus, atraktas multa personi por la celebri. La festo gritería homajas la Tre Pura Gravidesko di Maria (Inmaculada Concepción di María) ed eventas en multa urbi, nome en El Viejo e León.

Folklorala muziko Nikaraguana mixas influi Hispana ed indijena. Un ek la maxim uzata muzikal instrumenti esas marimba, qua esas simila a xilofono, ma havas plu basa frequenci. Inter la maxim populara muzikala ritmi por danso esas Bachata, Merengue, Salsa e Cumbia. Salsa populareskis multe en noktala klubi. Quale en altra loki de la mondo, la yunaro di la lando prizas rock, reggae, reggaeton, heavy metal, pop-muziko e Kolumbiana cumbia.

Pri literaturo la precipua skriptisti Nikaraguana esas Ruben Darío, Pablo Antonio Cuadra ed Ernesto Cardenal.

Nacionala Stadio Dennis Martínez.

Basbalo esas la maxim populara sporto di la lando. Ol introduktesis dum la 19ma yarcento en urbi de estala litoro (Karibia) da Albert Addlesberg, komercisto Usana. Diversa basbalisti naskinta en Nikaragua ludis en Usana Major League Baseball, MLB.

Boxo la duesma maxim populara sporto, e la lando havis mondala championo pri boxo, exemple Alexis Argüello, Ricardo Mayorga e Román González. Plu recente, futbalo populareskis, e la Nacionala Stadio Dennis Martínez, konstruktita en 1948, nun uzesas por basbalo-partii ed anke por futbalo-partii. La Nacionala Futbalo-Stadio, l'unesma konstruktita nur por futbalo-partii, inauguresis en 2011 en Managua, e povas recevar 20 mil spektanti.

Referi

1. Nicaragua - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 18ma di decembro 2023. 
2. El asalto de Somoza a los alemanes - 6ma di januaro 2005 Hispana
3. "Against all odds: U.S. policy and the Central America Summit Conference" - Autoro: Leonard, Thomas M.. Publikigita da Journal of Third World Studies. Pag.: 11 
4. History of Nicaragua - the beginning of the end American Nicaraguan School
5. The PRIO Battle Deaths Dataset, 1946-2008, Version 3.0: Documentation of Coding Decisions - Autoro: Bethany Lacina. 
6. VII Censo de Población y VI de Vivienda - Dato di publikigo: 2005. URL vidita ye 22ma di mayo 2017.