Kirgizistan

Kirgizistan
Кыргыз Республикасы Kyrgyz Respublikasy Кыргызская республика Kyrgyzskaya Respublika
Standardo di Kirgizistan	Blazono di Kirgizistan
Nacionala himno:
nacionala himno di Kirgizistan
Urbi:
Chefurbo:	Bishkek
· Habitanti:	1 250 000 (2007)
Precipua urbo:	Bishkek
Lingui:
Oficala lingui:	Kirgiziana, Rusa
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Sadir Japarov
· Chefa ministro:	Akylbek Japarov
Surfaco: (86^ma maxim granda)
· Totala:	199 900 km²
· Aquo:	3,6 %
Habitanti: (110^ma maxim granda)
· Totala:	6 523 529[1] (2020)
· Denseso di habitantaro:	33 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Som di Kirgizistan
Veho-latero:	dextre
ISO:	KG
	KGZ
	417
Reto-domeno:	.kg

Kirgizistan o Kirgizia esas lando senlitora jacanta an central Azia. Ol havas kom vicini Kazakstan norde, Popul-Republiko Chinia este e sud-este, Tajikistan sude, ed Uzbekistan weste.

Bazala fakti pri Kirgizistan.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Kirgizistan

La maxim anciena populo konocata en la historio di Kirgizistan esis tribui de Skitia qui vivis en Saka de 6ma yarcento aK til 5ma yarcento^[2]. Gradope la regiono konquestesis dal Turka populi. Dum la 8ma yarcento, Arabi konquestis la regiono ed introduktis Mohamedana religio.^[3] Kirgiziana stato atingis lua maxima expanso en 840, kande ol kaptis la rejio dil Uigur-i.

Chiniana texti de la 7ma til 12ma yarcento deskriptas Kirgiziani kom blanka personi kun blua oki e reda hari, posible signifikanta Slava origino.^[4] Tra procedi di migrado, konquesti ed intermariaji, la nuna west-Aziana populi havas mixita origini, inkluzite Iranana e Mongola sangi.

Kirgiziana nomadi, yari 1870a.

Kirgiziani dominacesis dal Mongola Oirati dum la 17ma yarcento, dal Mandjuriana dinastio Qing dum la 18ma yarcento, e dal rejio Khoqand dum la 19ma yarcento. En 1775, Atake Tynay Biy Uulu establisis diplomacala relati kun Rusa imperio. La regiono konquestesis dal Rusi en 1876. Dum Rusa okupeso, multa Kirgiziani decidis movar su vers la montaro Pamir od Afganistan. En 1916, eventis granda represo en la regiono, e multa Kirgiziani fugis vers Chinia. Sovietiana povo establisesis en la regiono en 1918, ed en 1924 la regiono divenis autonoma en la Republiko Socialista Sovietiana Rusia. Fine, ye la 5ma di decembro 1936 ol divenis la Republiko Socialista Sovietiana Kirgizia. En 1941, kirila alfabeto adoptesis por Kirgiziana linguo.

Kirgizistan nedependanteskis de Sovietia ye la 31ma di agosto 1991. Askar Akayev, elektita prezidanto di Sovietiana Republiko Kirgizistan en oktobro 1990 divenis l'unesma prezidanto di la nedependanta lando. Ye la 21ma di decembro 1991 Kirgizistan membreskis la Komunitato di Nedependanta Stati, ed en 1992 ol membreskis l'Unionita Nacioni.

Ye la 6ma di aprilo 2010 komencis protesti kontre l'administrado di Kurmanbek Bakiyev en Bishkek ed altra urbi. Ye la 15ma di aprilo sam yaro il abandonis la povo, e Roza Otunbayeva provizore asumis la povo ye la 7ma di aprilo 2010, kom unesma prezidantino di la lando. Otunbayeva guvernis til la 1ma di decembro 2011, kande Almazbek Atambayev, vinkinto dil elekto prezidantala en novembro sam yaro, asumis la povo.

Ye fino di 2023 sub gardo di prezidanto Sadir Japarov nova koncepto por standardo propozesis, olqua aprobesis ye la 20ma di decembro 2023 da la parlamento di Kirgizia. Sur la nova standardo l'ondifanta radii di la suno remplasesas da rekta sun-radii. Segun Sadir Japarov l'antea standardo tro multe similesis a sun-floro qua misduktus turisti, expektante agri de sun-flori en Kirgizia. Segun kritikisti, la nova standardo esas simbolo por la konstante min-demokratieskanta karaktero di Kirgizistan, pro la represo dil opozantaro e la kritikala komunikilaro^[5].

Politiko

Segun la nuna konstituco aprobita pos plebicito ye la 27ma di junio 2010,^[6] Kirgizistan esas parlamentala demokratiala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5 yari. Lu povas tempale selektar la chefministro di la lando, qua pose mustas aprobesar dal parlamento. La konstituco di 2010 remplasis la konstituco di 1993.

Pos 2005, la legifala povo, nomizita Supra Konsilistaro, itere konsistas ek unika chambro kun 120 deputati, qui elektesas dal populo por 5 yari. De 1995 til 2005 la parlamento konsistis ek du chambri. Singla partiso povas havar admaxime 65 deputati, por preventar koncentreso di povo en unika politikala grupo.

Malgre la konstituco stipular ke la judiciala povo esas nedependanta, fakte ol influesas dal demandanti. La judiciisti recevas relative basa salarii, e segun l'Indexo pri Percepto di Korupto del organizuro Transparency International, Kirgizistan judikesas kom un ek la 20 maxim korupta landi de la mondo.

Geografio

Mapo di Kirgizistan.

montaro Tian Shan.

Kirgizistan esas senlitora lando qua havas frontieri kun Kazakstan, Popul-Republiko Chinia, Tajikistan ed Uzbekistan. Ol jacas inter la latitudi 39° e 44° N e la longitudi 69° e 81° W. Lua maxim alta monto esas Jengish Chokusu, kun 7.439 m di altitudo, an la montaro Tian Shan. La lago Issyk-Kul esas la maxim granda de la lando. Lua precipua rivero esas Kara Darya, longa de 180 km, qua debushas an la fluvio Syr Darya.

La lando ordinare esas sunoza, e kelka regioni recevas plua kam 2.900 hori di sunala lumo dum la yaro. Lua klimato influesas da la montari, e varias segun la regiono: sud-weste, an la valo Fergana, ol esas subtropikala klimato, kontre ke en la montaro Tian Shan ol esas polala klimato. Sika klimati existas en altra regioni; tamen dum kelka kolda dii de la vintri povas nivar en la dezerti. La pluvo-quanto varias de 2.000 mm omnayare en la monti proxim la valo Fergana til min kam 100 mm omnayare weste de Ysyk-Köl.

Kirgizistan havas geografiala exklavo an la valo Fergana, en Uzbekistan: l'urbeto Barak. En lua teritorio existas quar Uzbeka enklavi.

Ekonomio

Oro reprezentis 43% del exportaci en 2012.

Bazaro en Bishkek.

Precipua artiklo: Ekonomio di Kirgizistan

Nun, Kirgizistan esas la duesma maxim povra lando del anciena Sovietia e la duesma maxim povra lando de central Azia. Segun The World Factbook, 1/3 ek lua habitantaro vivis sub la povreso-lineo en 2011.^[7] La krulo di Sovietika e la perdajo di lua merkato severe afektis la lando. En 1990, cirkume 98% de l'exportaci di Kirgizistan absorbesis dal altra Sovietiana republiki.

Agrokultivo esas importanta ekonomial agado: en 2002 ol reprezentis 35,6% de la TNP, ed employis cirkume la duimo de la laboro-povo. La tereni esas montoza ed kovrata da naturala pasturajo, do la precipua produkturi esas lano, karno e lakturi. La transformado di agrokultivala produkturi ank esas importanta ekonomial agado ed atraktas exterlanda kolokado.

Demografio

Demografiala piramido di Kirgizistan en 2005.

Nomada familio en lua yurt (movebla domo).

Segun statistiki de 2013, Kirgizistan havis 6,5 milion habitanti, di qui 34,4% evis min kam 15 yari. La precipua etnio esas Kirgiziani, qui reprezentas 72% ek la habitantaro. Alta etnii esas Rusi (6%), ed Uzbeki (14,5%). La lando havas plua kam 80 rasala grupi. Tradicionale, la Kirgiziani esis mi-nomada populo, tamen nun nur mikra grupi prezervas la nomadeso.

La lando havas du oficala lingui: Kirgiziana e Rusa. Cirkume 99% de la habitantaro savas lektar e skribar.

Cirkume 80% de la habitantaro esas Mohamedani, 17% ortodoxa kristani e 3% praktikas altra religii.^[8]

La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Bishkek. Altra importanta urbi esas Osh e Jalal-Abad.

Kulturo

Tapiso Shyrdak.

Muzikisti pleas tradicionala Kirgiziana muziko.

La mulieri di Kirgizistan produktas multa texuri, la maxim multa ek lano, e lua tradicionala desegni adaptesis por vendar a turisti ed al extera merkato. Tamen, ol duras esar vivanta tradiciono, ed en omna yurt-i existas manuofacita tapisi e felta tapiseti nomizita shyrdak.

L'epika poemo Manas trovesis en Persa manuskripto de la 18ma yarcento ma, segun Kirgiziani, ol esas plu mult anciena. Ol naracas la historio dil heroo Manas, qua luktis kontre lua Oirata enemiko Joloy e havas cirkume 500 mil linei, la maxim longa epika poemo de la historio, esante 20 foyi plu longa kam l'Odiseo da Homero.

La tradicionala muziko inkluzas le manaschi, kanteri dil epika poemo Manas, e l'instrumentala muziko kui o küü, ed uzas noti longa kun diezi, quale Rusa muziko. La tradicionala muziko uzesas por krear formo di "naraco sen vorti", kelkafoye interuptata per exajerata gesti por indikar importanta parti de ula historio. Salamat Sadikova esas importanta interpretistino di folklorara kansoni, havanta forta voco. Pri moderna muziko, rock e heavy metal esas multe populara en Kirgizistan. La bando Darkestrah mixas heavy metal kun elementi de lokala folklorala muziko.

La maxim populara sporto di la lando esas futbalo. La Federuro pri Futbalo di la Kirgizistanana Republiko fondesis en 1992. La lukto Greka-Romana ank esas populara: en 2008, du atleti de Kirgizistan ganis bronza Olimpiala medalii pri lukto Greka-Romana, Kanatbek Begaliev e Ruslan Tyumenbayev.

Kirgizistanana esquado pri bandy (rede) ludas kontre Japoniani.

Ante 2009, kande Kirgizistan gastigis la Mondala Championkonkurso pri hokeo sur glacio, ca sporto ne esis multe populara en la lando. Du yari pose, la nacional esquado pri hokeo sur glacio vinkis la vintrala championkonkurso di Azia, sen ula vinkeso. Bandy, sporto kelke simila a hokeo sur glacio, duras populareskar, e lua nacional esquado ja partopreni internaciona championkonkursi. Altra populara sporti esas taekwondo, boxo ed altra lukti, e basketbalo. Rugbio esas sporto poke praktikata en la lando, ma duras kreskar.

Referi

1. citypopulation.de
2. Kyrgyzstan Marshall Cavendish. 2005-09. pp. 148. "Scythians were early settlers in present-day Kyrgyzstan. They were fearsome warriors who resisted even the attacks of Alexander the Great in the third ..."
3. BBC Timeline:Kyrgyzstan
4. V.V. Bartold, The Kyrgyz: A Historical Essay, Frunze, 1927. Reprinted in V.V. Bartold, Collected Works, Volume II, Part 1, Izd. Vostochnoi Literatury, Moscow, 1963, p. 480
5. De Volkskrant, 23ma di decembro 2023, Tom Vennink, Kirgizië krijgt nieuwe vlag. https://www.volkskrant.nl/buitenland/kirgizie-krijgt-nieuwe-vlag-zonnebloem-in-de-oude-vlag-zou-vooruitgang-van-het-land-remmen~b5982c59/
6. "OSCE observers back Kyrgyzstan referendum" http://www.bbc.co.uk/news/10432243. BBC News. 28ma di 2010. Vidita ye la 16ma di julio 2010.
7. "Percentage of population below the poverty line by country The World Factbook
8. http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2001/5598.htm