PROFILBARU.COM

Համամասնական ընտրակարգ, ներկայացուցչական մարմինների ընտրություններում օգտագործվող ընտրական համակարգերի տեսակներից մեկը։ Երբ ընտրություններն անցկացվում են համամասնական ընտրակարգով, պատգամավորական մանդատները բաշխվում են թեկնածուների ցուցակների միջև՝ թեկնածուների ցուցակներում տրված ձայների համամասնությամբ։

Համամասնական ընտրակարգ է Ավստրիայում, Հայաստանում, Բելգիայում, Հունգարիայում, Հունաստանում, Դանիայում, Իսլանդիայում, Իսպանիայում, Իտալիայում, Լատվիայում, Լիտվայում, Լյուքսեմբուրգում, Մալթայում, Նիդեռլանդներում, Նորվեգիայում, Լեհաստանում, Պորտուգալիայում, Սլովակիայում, Սլովենիայում, Ֆինլանդիայում, Խորվաթիայում, Չեխիայում, Շվեյցարիայում, Շվեդիայում, Էստոնիայում։

Գոյություն է ունեցել Գերմանիայում 1919-1933 թվականներին, ԳԴՀ-ում՝ 1989-1990 թվականներին, Ֆրանսիայում՝ 1945-1956 թվականներին և 1986 թվականին։ Ռուսաստանում համամասնական ընտրակարգն օգտագործվել է Համառուսաստանյան հիմնադիր ժողովի ընտրություններում, Պետդումայի ընտրություններում ( 2007- ից 2011 թվականներին ), ինչպես նաև Ռուսաստանի Դաշնության բազմաթիվ հիմնադիր սուբյեկտներում և մունիցիպալիտետներում։

Պատմություն

Մինչև 20-րդ դարը ընտրությունների ինստիտուտը գործել է զուտ մեծամասնական կարգով։ Կուսակցական ցուցակով ընտրություններն առաջին անգամ մտցվել են 1899 թվականին Բելգիայում^[1]` երկու փուլով փոխարինելով մեծամասնական ընտրակարգին։

Համամասնական ընտրակարգը 1906 թվականին Ֆինլանդիայում փոխարինել է դասակարգային ընտրություններին, 1909 թվականին Շվեդիայում փոխարինել է ցենզային ընտրություններին, 1919 թվականին Գերմանիայում, Ավստրիայում, Իտալիայում երկու փուլով փոխարինել է միամանդատ ընտրատարածքներով ընտրություններին, 1921 թվականին Լատվիայում և Էստոնիայում փոխարինել է դասակարգային ընտրություններին, Դանիայում և Նորվեգիայում մեկ փուլով փոխարինել է միամանդատ ընտրատարածքային ընտրություններին, այնուհետև ներդրվել է Լեհաստանում, Լիտվայում և Չեխոսլովակիայում։

Բացատրություններ համամասնական ընտրակարգի ներդրման վերաբերյալ

Համեմատական քաղաքականության ակտիվ ուսումնասիրության առարկա է դարձել այն հարցը, թե ինչու են որոշ երկրներ ներմուծում համամասնական ընտրակարգը կամ մեծամասնականից անցնում դրան։

Ամենահեղինակավոր բացատրական սխեմաներից մեկը Սթեյն Ռոկանի առաջարկած տեսությունն էր, որը նաև հայտնի է որպես Ռոկկանի հիպոթեզ (անգլ.՝ Rokkan hypothesis ): Ռոկկանը պնդում էր, որ համամասնական ընտրակարգը ներդրվել է «ինչպես ներքևից, այնպես էլ վերևից ճնշումների արդյունքում»։ Մի կողմից բանվոր դասակարգը պահանջում էր ներկայացվածություն օրենսդիր մարմնում։ Մյուս կողմից, հին կուսակցությունները, համընդհանուր ընտրական իրավունքի ներդրման պայմաններում, ռիսկի էին դիմում կորցնել իշխանության գալու հնարավորությունը սոցիալիստական կամ սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունների հետ ընտրական մրցակցության արդյունքում^[2]։

Ռոկկանի վարկածը բացատրում է կոնկրետ պատմական ժամանակաշրջանի առանձնահատկությունները՝ 19-րդ դարի վերջը և 20-րդ դարի սկիզբը, երբ ընդլայնվեցին ձայնի իրավունքները, և ձախ կուսակցությունները սկսեցին մուտք գործել եվրոպական երկրների խորհրդարաններ։ Արենդ Լիջֆարտը բացատրելու համար 1990-ականներին հեղափոխությունների ենթարկված ՎՊԿ երկրների սահմանադրական նախագծման առանձնահատկությունները, ինչպես նաև դրան հաջորդած քաղաքական ազատականացումը և առաջին մրցակցային ընտրությունները (օգտագործելով Չեխոսլովակիայի, Լեհաստանի և Հունգարիայի օրինակները), հայտնաբերել է լրացուցիչ գործոններ, որոնք նպաստել են համամասնական ընտրակարգով ընտրություններ անցկացնելուն։

Իշխող կուսակցությունների (ԼՄԱԿ, ՀՍԲԿ, ՉԿԿ) լեգիտիմությունը և նոր ընտրական կանոնների շուրջ բանակցություններին մասնակցելու նրանց կարողությունը
Իշխող կուսակցությունների ակնկալիքներն իրենց ընտրական ապագայի վերաբերյալ
Քաղաքացիների վստահությունը ընտրությունների նկատմամբ կուսակցական ցուցակներով^[3]։

Համամասնական ընտրակարգի տարբեր համակարգեր

Կան համամասնական ընտրակարգի իրականացման տարբեր մեթոդներ, որոնք թույլ են տալիս հասնել կա՛մ ավելի մեծ համամասնության, կա՛մ մեծապես տալիս են ընտրությունների որոշակի արդյունք։

Կուսակցական ցուցակներ բազմամանդակ ընտրատարածքներում

Ընտրություններին մասնակցող յուրաքանչյուր կուսակցություն իր թեկնածուներին դասակարգում է կուսակցական ցուցակում՝ ըստ նախապատվության։

Ռուսաստանում այս համակարգը օգտագործվել է 2007-ից 2011 թվականներին։ Պետդումայի ընտրությունների ժամանակ պատգամավորներն ընտրվում են դաշնային ընտրատարածքում՝ թեկնածուների դաշնային ցուցակների համար տրված ձայների քանակին համամասնորեն, մինչդեռ դաշնային ընտրատարածքը ներառում է Ռուսաստանի Դաշնության ամբողջ տարածքը^[4]։

Տարատեսակներ

Համամասնական համակարգ բաց ցուցակներով (ընտրողները կարող են դրանից ընտրել ոչ միայն կուսակցություն, այլև իրենց նախընտրած թեկնածուներին)։ Կիրառվում է Բելգիայում, Նիդեռլանդներում, Լյուքսեմբուրգում, Դանիայում, Շվեդիայում, Նորվեգիայում, Իսլանդիայում, Ֆինլանդիայում, Ավստրիայում, Շվեյցարիայում, Հունաստանում, Լեհաստանում, Սլովակիայում, Սլովենիայում, Խորվաթիայում, Լատվիայում, Էստոնիայում, Բոսնիա և Հերցեգովինայում։
Համամասնական համակարգ փակ ցուցակներով։ Կիրառվում է Իտալիայում, Իսպանիայում, Պորտուգալիայում, Չեռնոգորիայում, Մակեդոնիայում, Սերբիայում, Իսրայելում, Ալբանիայում, Թուրքիայում։

Կախված տեղերի տեղաբաշխման եղանակից.

Դոնթի մեթոդ։ Կիրառող երկրներից են` Բելգիա, Նիդեռլանդներ, Դանիա, Իսլանդիա, Ֆինլանդիա, Ավստրիա, Իսպանիա, Պորտուգալիա, Լեհաստան, Չեխիա, Հունգարիա, Սլովենիա, Էստոնիա, Խորվաթիա, Ռումինիա, Չեռնոգորիա, Սերբիա, Մակեդոնիա, Բուլղարիա, Ալբանիա, Թուրքիա, Իսրայել։
Սեն Լագյուի մեթոդ։ Կիրառող երկրներից են` Շվեդիա, Նորվեգիա, Լատվիա, Բոսնիա և Հերցեգովինա։

Կախված տոկոսային պատնեշի առկայությունից.

Տոկոսային պատնեշով - Իտալիա 2005-ից, Դանիա 1961-ից, Շվեդիա 1968-ից, Նորվեգիա 2001-ից, Իսլանդիա, Նիդեռլանդներ, Լեհաստան 1993-ից, Չեխիա, Սլովակիա, Էստոնիա 1992-ից (կիրառվել է 21-րդ դարից);

Առանց տոկոսային պատնեշի - Գերմանիա 1919-1933 թթ., Իտալիա 1947-1993 թթ., Ֆինլանդիա, Դանիա 1920-1961 թթ., Շվեդիա 1909-1968 թթ., Նորվեգիա 1920-2001 թթ., Լեհաստան 1920-1926 թթ., 1920-1926 թթ.:

Կախված ընտրական տարածքներից.

Ընտրություններ միասնական բազմանդամ ընտրական տարածքներում. Ռուսաստան, Իսրայել.
Ընտրություններ բազմակի բազմանդամ ընտրական տարածքներում. Գերմանիա 1919-1933 թվականներին, Ավստրիա, Լեհաստան, Չեխիա, Շվեդիա, Ֆինլանդիա, Դանիա, Նորվեգիա, Բելգիա։

Կախված ընտրական դաշինքների առկայությունից.

Ընտրական դաշինքը ընտրություններում մի քանի քաղաքական շարժումների և առանձին թեկնածուների միավորում ընտրական ցուցակի միասնական առաջադրման միասնական ծրագրի ներքո։

Ընտրական դաշինքներ թուլատրող երկրներ` Ֆինլանդիա, Գերմանիա 1919-1933թթ., Լեհաստանում
Ընտրական դաշինքներն արգելող` Ֆրանսիան 1946-1951 թվականներին։

Կուսակցական ցուցակներով ընտրական համակարգ՝ լրացուցիչ միամանդատ ընտրատարածքներով

Այս ընտրակարգը միավորում է երկու համակարգ՝ համամասնական ներկայացուցչությունը և միամանդատ ընտրական տարածքները։ Այս «հիբրիդային» համակարգը որոշակի առավելություններ ունի մեծ բնակչություն ունեցող երկրներում, քանի որ թույլ է տալիս հավասարակշռել տեղական կամ ազգային շահերը։ Այս «խառը համակարգը» կիրառվում է նաև այն երկրներում, որտեղ բնակչությունը տարասեռ է և ապրում է տարբեր աշխարհագրական, սոցիալական, մշակութային և տնտեսական պայմաններում։

Բազմամանդատ ընտրատարածքների մի քանի թեկնածուների համար մեկ «անցողիկ» ձայն

Համամասնական ընտրակարգի այս մեթոդը կիրառում է ընտրողների «նախապատվության» համակարգ։ Յուրաքանչյուր ընտրող քվեարկում է երկու կամ ավելի թեկնածուների օգտին։ Արդյունքում՝ ավելի շատ թեկնածուներ են ընտրվում, քան թափուր տեղերը։ Նման համակարգով հաղթելու համար հաջողակ թեկնածուն պետք է ստանա ձայների նվազագույն քվոտա։ Այս քվոտան որոշվում է՝ տրված ձայների ընդհանուր թիվը բաժանելով թափուր տեղերի թվին գումարած մեկ մանդատ։

Օրինակ, եթե 9 թափուր մանդատ կա, ապա տրված բոլոր ձայները բաժանվում են տասի վրա (9+1), և այս նվազագույն թվով ձայներ հավաքած թեկնածուները լրացնում են թափուր տեղերը։ Գործնականում միայն մի քանի դեպքերում է թափուր տեղերի բաշխում տեղի ունեցել ձայների առաջին հաշվարկից հետո։

Ձայների երկրորդ հաշվարկի ժամանակ նվազագույն քվոտան գերազանցող թեկնածուների օգտին տրված ձայները ավտոմատ կերպով «փոխանցվում» են մյուս ընտրված թեկնածուներին, որոնք այդպիսով ստանում են ձայների անհրաժեշտ քվոտան թափուր տեղը զբաղեցնելու համար։ Ձայների հաշվարկի մեկ այլ եղանակով ամենաքիչ ձայներ ստացած թեկնածուներին տրված ձայները «փոխանցվում են» քվոտա չստացած թեկնածուների մեջ տրված ձայների քանակով առաջինին և, այդպիսով, նա ունենում է անհրաժեշտ անցողիկ քվոտան։

Հաշվարկի այս գործընթացը շարունակվում է այնքան ժամանակ, մինչև բոլոր առկա թափուր տեղերը լրացվեն։ Թեև ձայների հաշվման և ընտրություններում հաղթողներին որոշելու այս գործընթացը համեմատաբար բարդ է, ընտրողների մեծամասնությունն իրենց թեկնածուներից գոնե մեկին տենում են իրականում ընտրված։ Այս համակարգը Ավստրալիայում օգտագործվում է Թասմանիայի և Ավստրալիայի մայրաքաղաքային տարածքի Սենատի և Ներկայացուցիչների պալատի ընտրությունների համար, ինչպես նաև Նոր Հարավային Ուելս, Հարավային Ավստրալիա, Արևմտյան Ավստրալիա և Վիկտորիա նահանգների օրենսդրական խորհուրդների ընտրությունների համար։ Այն նաև օգտագործվում է Շոտլանդիայում, Իռլանդիայում, Հյուսիսային Իռլանդիայում և Մալթայում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների համար, ինչպես նաև Նոր Զելանդիայի որոշ ընտրատարածքներում։

Համամասնական ընտրակարգի առավելություններ ու թերություններ

Առավելություններ

Համամասնական ընտրակարգը թույլ է տալիս, որ յուրաքանչյուր քաղաքական կուսակցություն ստանա մանդատներ` ձայների քանակին մամեմատ։ Ահա թե ինչու այս համակարգը կարող է ավելի արդար թվալ, քան մեծամասնականը։
Ընտրողների ամենատարբեր խմբերը կարող են տեղեր ապահովել իրենց ներկայացուցիչների համար, և, հետևաբար, ընտրությունների արդյունքը բնակչությունը համարվում է արդար։
Այս համակարգի համաձայն՝ ընտրողներն ավելի հավանական է, որ քվեարկեն իրենց դիրքորոշմանը մոտ գտնվող թեկնածուների օգտին, այլ ոչ թե այն թեկնածուների, ում ընտրված լինելու շանսերն ավելի մեծ են։
Բաց ցուցակով համամասնական ընտրակարգը թույլ է տալիս ընտրողներին ընտրել և՛ թեկնածուին, և՛ քաղաքական կուսակցությունը՝ դրանով իսկ նվազեցնելով կուսակցությունների ազդեցությունը խորհրդարան անցած իրենց ներկայացուցիչների կազմի վրա։
Այս համակարգում ավելի քիչ հավանական է, որ խորհրդարան մտնեն հանցավոր կառույցների կամ ստվերային բիզնեսի ներկայացուցիչները, ովքեր ի վիճակի են տարածքային ընտրություններում հաղթանակ ապահովել ոչ ամբողջությամբ օրինական մեթոդներով՝ մեծամասնական ընտրակարգի կիրառմամբ։

Թերություններ

Խորհրդարանական հանրապետությունում (և նաև, որպես կանոն, սահմանադրական միապետությունում ) կառավարությունը ձևավորվում է այն կուսակցությունը, որը խորհրդարանում գերակշռում է։ Համամասնական ընտրակարգում, ավելի շատ, քան մեծամասնականի դեպքում, հավանական է, որ ոչ մի կուսակցություն բացարձակ մեծամասնություն չի կազմի, և կոալիցիոն կառավարություն ձևավորելու անհրաժեշտություն կառաջանա։ Կոալիցիոն կառավարությունը, երբ այն բաղկացած է գաղափարական հակառակորդներից, կլինի անկայուն և չի կարողանա իրականացնել որևէ լուրջ բարեփոխում։
Համամասնական ընտրակարգը, շատ ավելին, քան մեծամասնական ընտրակարգը, նպաստում է գերիշխող կուսակցության կամ « իշխանության մեջ գտնվող կուսակցության» հետ համակարգի ձևավորմանը։ Այնուամենայնիվ, դրա որոշ տեսակներում (մասնավորապես, երկանդամ համակարգում, երբ հաշվարկվում է Դոնթի մեթոդով ) այս հավանականությունն արգելափակված է։
Փակ ցուցակներով հնարավոր է օգտագործել «լոկոմոտիվային տեխնոլոգիա», երբ ընտրական ցուցակը գլխավորում են հայտնի դեմքեր, որոնք հետո հրաժարվում են իրենց մանդատներից, ինչի արդյունքում ցուցակի վերջից անհայտ անձինք («վագոններ» ) են մտնում խորհրդարան։
Եթե կուսակցությունների ցուցակները «փակ» են, և ընտրողները քվեարկում են ամբողջ ցուցակի օգտին, ապա ընտրողների և նրանց ընտրած ներկայացուցիչների միջև կապը թուլանում է։ «Բաց» կուսակցական ցուցակների դեպքում այս խնդիրը չի առաջանում։
«Փակ» կուսակցական ցուցակներն ավելի մեծ լիազորություններ են տալիս կուսակցության առաջնորդներին, ովքեր որոշում են կուսակցական ցուցակի թեկնածուների հերթականությունը, և դա կարող է հանգեցնել կուսակցության ներսում բռնապետության, ինչպես նաև կուսակցության առաջնորդների կողմից կուսակցության ցուցակում տեղերի առուվաճառքի։
Այն շրջաններում, որտեղ կան ընտրողների մեծ, տարասեռ խմբեր, կարող են առաջանալ մեծ թվով փոքր կուսակցություններ, ինչը դժվարացնում է աշխատունակ կոալիցիա ստեղծելը։ Սակայն ընտրական քվոտայի կիրառումը կարող է նվազեցնել այս խնդիրը։
Քվեարկության համակարգը հաճախ անհասկանալի է վատ տեղեկացված ընտրողների համար, և դա կարող է համամասնական ընտրակարգը հեղինակազրկել։

Ծանոթագրություններ

↑ Дюверже М. Политические партии Արխիվացված 2008-04-11 Wayback Machine Пер. с франц. — М.: Академический Проект, 2000 538 с. Серия «Концепции» ISBN 5-8291-0096-7
↑ Rokkan, 1970
↑ Lijphart A. (1992. — № 4). Democratization and Constitutional Choices in Czecho-slovakia, Hungary and Poland, 1989-1991 (PDF). Journal of Theoretical Politics. էջեր 207–223.
↑ Федеральный Закон о выборах депутатов Государственной Думы Федерального Собрания РФ հոդված 3 և հոդված 4, կետ 2

Գրականություն

Rokkan, Stein (1970). Citizens, elections, parties: approaches to the comparative study of the processes of development (անգլերեն). McKay. (անգլ.)
Sawer, Marian & Miskin, Sarah (1999). Papers on Parliament No. 34 Representation and Institutional Change: 50 Years of Proportional Representation in the Senate (PDF). Department of the Senate. ISBN 0-642-71061-9. (անգլ.)

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Համամասնական ընտրակարգ» հոդվածին։

[duverge-1] Дюверже М. Политические партии Արխիվացված 2008-04-11 Wayback Machine Пер. с франц. — М.: Академический Проект, 2000 538 с. Серия «Концепции» ISBN 5-8291-0096-7

[Rokkan—1970——-2] Rokkan, 1970

[3] Lijphart A. (1992. — № 4). Democratization and Constitutional Choices in Czecho-slovakia, Hungary and Poland, 1989-1991 (PDF). Journal of Theoretical Politics. էջեր 207–223.

[MotaMid-4] Федеральный Закон о выборах депутатов Государственной Думы Федерального Собрания РФ հոդված 3 և հոդված 4, կետ 2

[1]

[2]

[3]

[4]