Կրծքագեղձի քաղցկեղ, կրծքագեղձում զարգացող չարորակ ուռուցքային հիվանդություն[3]։ Այս հիվանդության ախտանիշներից են կրծքագեղձի չափսերի փոփոխությունը, կրծքագեղձում առաջացող գնդանման կույտերը, մաշկի վրա առաջացող փոսիկները, կրծքապտուկներից հեղուկի արտահոսքը[4]։ Հիվանդության տարածվածության դեպքում կարող են առաջանալ նաև ոսկրերի ցավեր, ավշային հանգույցների մեծացում, հևոցներ, մաշկի դեղնություն[5]։
Հիվանդության առաջացման ռիսկային գործոններ են համարվում սեռը (հաճախ նկատվում է իգական սեռի մոտ), գիրությունը, ֆիզիկական ցածր ակտիվությունը, ալկոհոլի օգտագործումը, դաշտանադադարի ժամանակ կիրառվող հորմոնային փոխարինման թերապիան, իոնային ճառագայթահարումը, շատ ցածր տարիքում առաջացող դաշտանը, մեծ տարիքում երեխաներ ունենալը կամ ընդհանրապես չունենալը, մեծ տարիքը, բարեկամների մոտ արձանագրված հիվանդության դեպքերը[4][6]։ Հիվանդության 5–10% դեպքերն ունեն գենետիկական հիմք և պայմանավորված են ժառանգականությաբ, մասնավորապես՝ BRCA1 և BRCA2 գեներով։ Կրծքագեղձի քաղցկեղը գերազնացապես առաջանում է կաթնածորանների և ծորաններին կաթ մատակարարող բլթերի շուրջ։ Ծորաններից զարգացող քաղցկեղը անվանվում է ծորանային կորցինոմա, իսկ բլթերից զարգացողը՝ բլթային կարցինոմա[4]։ Ի հավելումն դրա, կան հիվանդության ավելի քան 18 այլ ենթատեսակներ[6]։ Ախտորոշումը հիմնականում կատարվում է ախտահարված հատվածից կատարվող բիոպսիայի միջոցով[4]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի սկրինինգի տարբեր միջոցների արդյունավետությունը վիճահարույց է։ 2013 թվականին Cochrane կազմակերպությունը հայտնեց, որ պարզ չէ, թե արդյոք մամոգրաֆիկական հետազոտությունը լավ է, թե վատ[7]։ 2009 թվականին US Preventive Services Task Force կազմակերպությունն առաջարկեց 50-74 տարեկան կանանց շրջանում յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ անց կացնել սկրինինգ[8][9]։ Հիվանդության առաջացման նկատմամբ ռիսկային համարվող մարդկանց համար խորհուրդ է տրվում օգտագործել տամոքսիֆեն կամ ռալոքսիֆին դեղամիջոցներ[6]։ Վիրահատմամբ զույգ կրծքագեղձերի հեռացումը համարվում է մեկ այլ կանխարգելիչ միջոցառում բարձր ռիսկային համարվող կանանց համար[6]։ Քաղցկեղ ախտորոշված մարդկանց համար կան տարբեր բուժման միջոցներ, օրինակ՝ վիրահատություն, ճառագայթային թերապիա, քիմիոթերապիա, հորմոնային թերապիա, թիրախային թերապիա[4]։ Վիրահատական միջամտությունը տարբեր կարող է լինել, սկսած կրծքագեղձի հատվածի հեռացումից մինչև ամբողջ կրծքագեղձի հեռացումը[10][11]։ Այն մարդկանց համար, ում մոտ քաղցկեղն արդեն տարածվել է նաև այլ օրգաններով, կիրառվող բուժական միջոցառումները հիմնականում ուղղված են լինում հիվանդի վիճակի լավացմանը[11]։
Հիվանդության ընթացքն ու ելքը կախված են քաղցկեղի տեսակից, հիվանդությունների առկայությունից, հիվանդի տարիքից[11]։ Հիվանդության բարեհաջող ելքերը բավականին բարձր են ներկայիս ժամանակներում[12]։ 5 տարիների հաշվարկով կենդանի մնացածների քանակը Մեծ Բրիտանիայում և ԱՄՆ-ում տատանվում է 80-90% սահմաններում[13][14]։ Զարգացող երկրներում հիվանդությունից կենդանի մնացածների քանակն ավելի քիչ է[6]։ Ամբողջ աշխարհում կրծքագեղձի քաղցկեղը կանանց շրջանում ամենատարածված քաղցկեղն է և կազմում է այս հիվանդության դեպքերի մոտավորապես 25%-ը[15]։ 2012 թվականին արձանագրվել են 1.68 միլիոն հիվանդության դեպքեր և 522, 000 մահ[15]։ Կանայք մոտ 100 անգամ ավելի հաճախ են հիվանդանում, քան տղամարդիկ[12][16]։
Կենսակերպ
Ծխելը մեծացնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը և ինչքան վաղ տարիքում են սկսում ծխել, այնքան մեծ է ռիսկը[17]։ Երկարատև ծխողների մոտ հիվանդության առաջացման ռիսկը մեծանում է 35%-ից մինչև 50%[17]։ Հիվանդության մոտ 10% դեպքերը կապված են անբավարար շարժողական ակտիվության, նստակյաց կյանքի հետ[18][19]։
Կապ կա հորմոնային հակաբեղմնավորման միջոցների օգտագործման և նախադաշտանադադարի շրջանում կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման միջև[20][21], սակայն դրա վերաբերյալ կարծիքները դեռևս խիստ հակասական են[22]։ Այնուամենայնիվ, եթե կապ կա, ապա ռիսկը փոքր է[22][23][23]։ BRCA1 կամ BRCA2 գեներում մուտացիա ունեցողները, կամ այն մարդիկ, որոնց ազգականների մոտ առաջացել է այս հիվանդությունից և օգտագործում են ժամանակակից հակաբեղմնավորիչներ, կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ռիսկի մեծացում չի նկատվել[24][25]։
Հակասական են նաև կարծիքները կրծքով կերակրելու և քաղցկեղի առաջացման մինչև եղած կապի վերաբերյալ[26]։ 1980-ական թվականներին կար տեսակետ, ըստ որ աբորտը կարող է մեծացնել կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը[27]։ Այս տեսակետըն արժանացել է բազմաթիվ քննադատությունների, քանի որ կարծիքները խիստ տարբեր են[28]։
Սննդակարգին առնչվող որոշ գործոններ կապված են այս հիվանդության առաջացման հավանականության հետ․ ճարպոտ սնունդ, ալկոհոլ, ճարպակալում, խոլեսթերինի բարձր մակարդակ[29][30][31][32]։ Յոդի անբավարարությունը նույնպես կարող է ազդել[33][34][35] այս հիվանդության առաջացման վրա։
Մյուս ռիսկային գործոններն են ճառագայթահարումը[36], ժամերի առումով փոփոխական աշխատանքը[37]։ Տարբեր քիմիական նյութեր և պեստիցիդներ (օրգանական լուծիչներ, բազամցիկլիկ արոմատային ածխաջրածիններ և այլն) նույնպես ռիսկային գործոններ են համարվում[38][39]։ Չնայած մամոգրաֆիայի ժամանակ ճառագայթահարման մակարդակը չափազանց քիչ է, այնուամենայնիվ կարծիք կա, որ տարեկան սկրինինգը 1 միլիոն կանանց հաշվով 225-ի մոտ կարող է քաղցկեղի առաջացման պատճառ լինել[40]։
Ախտանիշներ
Կրծքագեղձի քաղցկեղԿրծքագեղձի քաղցկեղի ժամանակ նկատվում է կաթնապտուկի շրջում, կոշտուկ և փոսիկ մաշկի վրա
Կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջին նշաններից մեկը կաթնագեղձում կոշտուկների, կույտերի առաջացումն է, որով այդ հատվածը տարբերվում է կրծքագեղձի մյուս հատվածներից։ Քաղցկեղի ավելի քան 80% դեպքերը զարգանում են այն ժամանակ, երբ կանայք կոշտություն են նկատում[41]։ Զարգացման վաղ փուլում մամոգրաֆիայի միջոցով կարելի է ախտորոշել այս հիվանդությունը[42]։ Անութային հատվածներում ավշային հանգույցների կոշտացումը, նրանցում գնդիկների առաջանալը նույնպես վկայում է այս հիվանդության առկայության մասին[41]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի մասին կարող է վկայել նրանում նկատվող կոշտությունը, կաթնագեղձերի անհամաչափությունը, կաթնապտուկի դիրքի, ձևի փոփոխությունը կամ շրջվելը, մաշկի կնճռոտումը, պտուկի շուրջ առաջացող ցանը, կրծքի հատվածում առաջացող կայուն ցավը, անրակի կան անութային հատվածում առաջացող ուռուցքը[43]։ Միայն ցավով չի կարելի (մաստոդինա) դատել քաղցկեղի առկայության մասին, քանի որ այն կարող է առաջանալ կրծքագեղձի այլ ախտահարումների ժամանակ ևս[41][42][44]։
Բորբոքային կրծքագեղձի քաղցկեղը այս հիվանդության մասնակի ձևն է։ Ախտանշանները կարող են նման լինել կրծքագեղձի բորբոքմանը և կարող են ներառել ցավ, ուռչվածություն, այտուցվածություն, կաթնապտուկի շրջվածություն, կրծքագեղձի հատվածում կարմրություն և տաքություն, ինչպես նաև այդ հատվածի մաշկի թեփոտում (peau d'orange)[41]: Քանի որ բորբոքային կրծքագեղձի քաղցկեղի ժամանակ գնդիկների/կոշտուկների առաջացում չի նկատվում, այս հիվանդությունը բավականին ուշ է ախտորոշվում։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի մեկ այլ ախտանշանների համալիր է կրծքագեղձի Պագեթի հիվանդությունը (Paget's disease of the breast)։ Այս համախտանիշի ժամանակ մաշկի փոփոխությունները նմանվում են էկզեմայի ժամանակ առաջացող փոփոխություններին (կարմրություն, գունաթափում, կաթնապտուկի մաշկի պոկոտում)։ Հիվանդության զարգացմանը զուգընթաց կարող են նկատվել ծակոցներ, քոր, զգայնության բարձրացում, ինչպես նաև արտահոսք պտուկներից։ Պագեթի հիվանդություն ախտորոշված կանանց մոտ կեսի կաթնագեղձում նույնպես նկատվում է կոշտություն[45]։
Հազվադեպ դեպքերում, այն ինչը երևում է որպես ֆիբրոադենոմա (ամուր, շարժուն ոչ քաղցկեղային կոշտուկ) իրականում կարող է լինել ֆիլոդինային քաղցկեղ (phyllodes tumor)։ Վերջինս զարգանում է կրծքագեղձի շարակցական հյուսվածքում՝ ստրոմայում[46]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի դեպքում կարող են առաջանալ տարածված մետաստազներ։ Այս դեպքում զարգացող ախտանշանները կախված են մետաստազների տեղադրությունից, այսինքն՝ ախտահարված օրգանների տեսակից[47]։ Քաշի անբացատրելի նվազումը կարող է կրծքագեղձի քաղցկեղի ազդանշան հանդիսանալ։ Այս հիվանդության ժամանակ կարող են առաջանալ նաև ոչ յուրահատուկ ախտանշաններ (ցավ հոդերում, տենդ, հարբուխ և այլն), որոնք բնորոշ են այլ հիվանդություններին ևս[48]։
Ոչ միշտ կոշտուկների առաջացումը պետք է կապել քաղցկեղի հետ։ Այսպես, կոշտուկների միայն 20%-ն է քաղցկեղածին[49]։
Նոր ախտանշանների ի հայտ գալուն պետք է լուրջ վերաբերվել, քանի որ քաղցկեղի առաջացումը հնարավոր է բոլոր տարիքի մարդկանց մոտ[50]։
Ռիսկային գործոններ
Ռիսկային գործոները բաժանվում են երկու հիմնական խմբի․
փոփոխական ռիսկային գործոներ (գործոններ, որոնք մարդիկ կարող են փոխել, օրինակ՝ ծխելը) և
ֆիքսված ռիսկային գործոններ (գործոններ, որոնք մարդը չի կարող փոխել, օրինակ՝ տարիքը, կենսաբանական սեռը)[20]։
Ռիսկային ամենամեծ գործոններն են իգական սեռն ու տարիքը[51]։ Մյուս ռիսկային գործոներն են՝ ժառանգականությունը[52], երեխաներ չունենալը կամ նրանց կրծքով չկերակրելը[53], որոշ հորմոնների բարձր մակարդակը[54][55], գիրությունը և այլն։ Վերջին հետազոտությունները վկայում են, որ շրջակա միջավայրի բարձր աղտոտվածությունը նույնպես բարձրացնում է այս հիվանդության առաջացման հավանականությունը[56]։
Կյանքում առաջին անգամ ախտորոշված կրծքագեղձի քաղցկեղը՝ ըստ տարիքային խմբերի (2020)[57]
Կենսակերպ
Ծխելը մեծացնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը և ինչքան վաղ տարիքում են սկսում ծխել, այնքան մեծ է ռիսկը[17]։ Երկարատև ծխողների մոտ հիվանդության առաջացման ռիսկը մեծանում է 35%-ից մինչև 50%[17]։ Հիվանդության մոտ 10% դեպքերը կապված են անբավարար շարժողական ակտիվության, նստակյաց կյանքի հետ[18][19]։
Կապ կա հորմոնային հակաբեղմնավորման միջոցների օգտագործման և նախադաշտանադադարի շրջանում կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման միջև[20][21], սակայն դրա վերաբերյալ կարծիքները դեռ խիստ հակասական են[22]։ Այնուամենայնիվ, եթե կապ կա, ապա ռիսկը փոքր է[22][23][23]։ BRCA1 կամ BRCA2 գեներում մուտացիա ունեցողները, կամ այն մարդիկ, որոնց ազգականների մոտ առաջացել է այս հիվանդությունից և օգտագործում են ժամանակակից հակաբեղմնավորիչներ, չի նկատվել կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ռիսկի մեծացում[24][25]։
Հակասական են նաև կարծիքները կրծքով կերակրելու և քաղցկեղի առաջացման մինչև եղած կապի վերաբերյալ[26]։ 1980-ական թվականներին կար տեսակետ, որ աբորտը կարող է մեծացնել կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը[27]։ Այս տեսակետը ենթարկվել է բազմաթիվ քննադատությունների, քանի որ կարծիքները խիստ տարբեր են[28]։
Սննդակարգին առնչվող որոշ գործոններ կապված են այս հիվանդության առաջացման հավանականության հետ․ ճարպոտ սնունդ, ալկոհոլ, ճարպակալում, խոլեսթերինի բարձր մակարդակ[29][30][31][32]։ Յոդի անբավարարությունը նույնպես կարող է ազդել[33][34][35]։
Մյուս ռիսկային գործոններն են ճառագայթահարումը[36], ժամերի առումով փոփոխական աշխատանքը[37]։ Տարբեր քիմիական նյութեր և պեստիցիդներ (օրգանական լուծիչներ, բազմացիկլիկ արոմատային ածխաջրածիններ և այլն) նույնպես համարվում են ռիսկային գործոններ[38][39]։ Չնայած մամոգրաֆիայի ժամանակ ճառագայթահարման մակարդակը չափազանց քիչ է, այնուամենայնիվ կարծիք կա, որ տարեկան սկրինինգը 1 միլիոն կանանց հաշվով 225-ի մոտ կարող է քաղցկեղի առաջացման պատճառ լինել[40]։
Ժառանգականություն
Շատ դեպքերում հիվանդության առաջացումը պայմանավորվում է ժառանգական գործոններով[58]։ Կարծիք կա, որ հիվանդություն դեպքերի 5–10%-ն ունի գենետիկական պատճառ[59]։ Մինչև 50 տարեկան հասակի մայրիկի մոտ քաղցկեղի արձանագրման դեպքում աղջկա հիվանդանալու ռիսկը մեծանում է մինչև 1, 7, իսկ եթե մոր մոտ հիվանդությունն առաջացել է 50 տարեկանից հետո, աղջկա մոտ ռիսկը նվազում է մինչև 1, 4[60]։ Եթե մարդը չի ունեցել կրծքագեղձի քաղցկեղով հիվանդ ազգական, կամ եղել է մեկ կամ 2 հիվանդ բարեկամ, մինչև 80 տարեկան հասակում հիվանդանալու հավանականությունը համապատասխանաբար 7.8%, 13.3% և 21.1% է, իսկ մահացության դեպքերը՝ համապատասխանաբար 2.3%, 4.2% և 7.6%[61]: Առաջին կարգի հիվանդ հարազատ ունեցողների մոտ հիվանդության առաջացման հավանականության ռիսկը մեծանում է մոտ 2 անգամ[62]։
5%-ից պակաս դեպքերում ժառանգականությամբ է պայմանավորված ժառանգական կրծքագեղձ-ձվարանային քաղցկեղի համախտանիշի առաջացումը[58]։ Սա հանդիպում է BRCA1 և BRCA2 գեների մուտացիաների առկայութան դեպքում[58]։ Այս մուտացիաները պայմանավորում են գենետիկորեն պայմանավորած դեպքերի մինչև 90%-ը[59]:Մյուս կարևորագույն մուտացիաներն են․ p53 (Լի-Ֆրաումենի համախտանիշ, Li–Fraumeni syndrome), PTEN (Կոդենի համախտանիշ, Cowden syndrome), STK11 (Պեուց-Ջեգերսի համախտանիշ, Peutz–Jeghers syndrome), CHEK2, ATM, BRIP1, և PALB2.[59]: 2012 թվականին հետազոտողները ենթադրեցին, որ կա ժառանգականությամբ պայմանավորված կրծքագեղձի քաղցկեղի չորս տարատեսակներ[63]։
Ազդանշանման ուղին ապոպտոզի ժամանակ: Մուտացիաների պատճառով ապոպտոզում առաջացող խանգարումները կարող են հարուցել ուռուցքների առաջացում
Կրծքագեղձի քաղցկեղը, մյուս չարորակ ուռուցքային հիվանդությունների նման, պայմանավորված է ոչ նորմալ բջիջների անսահմանափակ աճով։ Նորմալ բջիջները դառնում են քաղցկեղածին, երբ կորցնում են իրենց բաժանումը կանգնեցնելու հատկությունը։
Նորմալ բջիջները, որոնց կարիքն այլևս չի զգացվում, մահանում են ապոպտոզի միջոցով։ Մինչ այդ, բջիջները բազմաթիվ գործոների միջոցով պաշպանվում են «ինքանսպանությունից»։ Երբեմն պաշտպանական ուղիների համար պատասխանատու գեներում առաջանում են մուտացիաներ, որի հետևանքով վերանում է բջիջների՝ անհրաժեշտ ժամանակին կատարվող ծրագրավորված մահը։ Սա քաղցկեղ առաջացնող ուղիներից մեկն է։ Բնականոն պայմաններում PTEN ֆոսֆատազան անջատում է բջիջների պահպանման համար պատասխանատու PI3K/AKT ուղին, երբ բջիջը պատրաստ է մահանալուն։ Կրծքագեղձի որոշ ուռուցքների դեպքում PTEN գենը ենթարկված է լինում մուտացիաների, որի հետևանքով PI3K/AKT ուղին «միանում» է և բջիջը չի կարողանում ժամանակին մահանալ[69]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղ առաջացնող մուտացիաները սերտորեն կապված են էստրոգենների ազդեցության հետ[70]։
Ստրոմայի և էպիթելային բջիջների միջև աճի գործոնների ոչ նորմալ ազդանշանման հետևանքով կարող է առաջանալ բջիջների անկառավարելի աճ[71][72]։ Կրծքագեղձի ճարպային հյուսվածքում լեպտինի գերազդեցության դեպքում մեծանում է բջիջների պրոլիֆերիացիան և կարող է առաջացնալ քաղցկեղ[73]։
ԱՄՆ-ում կրծքագեղձի և ձվարանների քաղցկեղով հիվանդների 10-20%-ը ունեն այս հիվանդությամբ հիվանդ առաջին կամ երկրորդ աստիճանի բարեկամներ։ Այս հիվանդությունների զարգացման նման բարեկամական հակումը կոչվում է ժառանգական (ընտանեկան) կաթնագեղձ-ձվարանային քաղցկեղի համախտանիշ։ Դրա ամենահայտնի պատճառը BRCAմուտացիան է։ Քաղցկեղի հետ կապված որոշ մուտացիաներ (p53, BRCA1 և BRCA2) պատահում են ԴՆԹ-ի սխալների կարգավորման մեխանիզմներում։ Այս մուտացիաները կարող են լինել թե բնածին, թե ձեռքբերով։ Հավանաբար, սրանք թողարկում են այլ մուտացիաներ ևս, որոնք առաջացնում են բջիջների անկառավարելի բաժանում և հեռավոր օրգաններում մետաստազների առաջացում[36][74]։ Սակայն, չի կարելի քաղցկեղի առաջացման միակ պատճառ դիտարկել միայն գենի մուտացիան[75]։ Կան նաև արտաքին միջավայրի շատ այլ գործոններ ևս, որոնք ազդեցություն ունեն այս հիվանդության առաջացման վրա։ BRCA1 կամ BRCA2 գեների մուտացիաները կարող են ազդել ԴՆԹ-ի վերականգնման վրա[76]։ Այս քաղցկեղածինները վնասում են ԴՆԹ-ն այն տեղերում, որոնց վերականգման համար հարկավոր է BRCA1 և BRCA2 գեների գործունեությունը[77][78]։ Սակայն BRCA գենի մուտացիան հանդիպում է կրծքագեղձի քաղցկեղով հիվանդության դեպքերի 2-3%-ի դեպքում միայն[79]։ Կա կարծք, որ BRCA1 և BRCA2 գեների մուտացիաների դեպքում քաղցկեղի առաջացման անխուսափելիությունը բացարձակ չէ[80]։ Ժառանգական կրծքագեղձ-ձվարանային քաղցկեղի համախտանիշով հիվանդությունների մոտ կեսն ունի չբացահայտված գեներ։
GATA-3-ն (GATA3 գենով առաջացող սպիտակուցներ) ուղղակիորեն կարգավորում է էստրոգենային ընկալիչների էքսպրեսիան և այն գեները, որոնք կապված են էպիթելային բջիջների տարբերակման հետ և սրա պակասի դեպքում խախտվում է տարբերակումն ու մեծանում քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը[81]։
Ախտորոշում
Կրծքագեղձի քաղցկեղի վաղ նշանները
Կրծքագեղձի քաղցկեղի շատ տեսակներ հեշտ են ախտորոշվում բիոպսիայի միջոցով։ Բայց, կան այս հիվանդության տեսակներ, որոնք ախտորոշման լրացուցիչ կարիք ունեն։
Սկրինինգի ամենատարածման մեթոդները՝ կրծքագեղձի ֆիզիկական հետազոտությունն ու մամոգրաֆիան կարող են տվյալներ տալ այն մասին, որ նկատվող փոփոխությունը քաղցկեղ է, ինչպես նաև կարող են փաստել առաջացած կիստաների տեսակը[82]։ Եթե կասկածներ կան հետազոտման ընթացքում, մանրադիտակով հետազոտման ժամանակ կարող են դիմել բարակ ասեղային ասպիրացիայի (fine needle aspiration and cytology-FNAC) մեթոդին։ Կրծքագեղձի ֆիզիկական հետազոտությունը, բիոպսիան և մամոգրաֆիան կարող են ճշտորեն ախտորոշել կրծքագեղձի քաղցկեղը։
Ախտորոշման նպատակով կարող են օգտագործել բիոպսիայի տարբեր մեթոդներ[83]։ Ախտորոշման ժամանակ կարող են կիրառվել այլ մեթոդներ ևս. ուլտրաձայնային հետազոտություն, մագնիսոռեզոնանսային շերտագրություն (MRT) և այլն։
Կրծքագեղձի հյուսվածք, որտեղ երևում են անկանոն, աստղաձև, խիտ և սպիտակ քաղցկեղային հատվածները
Ծորանային կարցինոմա
Կրծքագեղձի քաղցկեղով վարակված ավշային հանգույց
Առողջ և քաղցկեղով ախտահարված կրծքագեղձ ներմուծված Neuropilin-2
Կրծքագեղձի քաղցկեղի մետաստազներ աջ թիակոսկրում
Դասակարգում
Կրծքագեղձի քաղցկեղի դասակարգումն իրականացվում է տարբեր հատկանիշների հիման վրա։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ազդում է հիվանդության պրոգնոզի և հետագա բուժման եղանակի վրա։
Հյուսվածաախտաբանություն։ Կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջին հերթին դասակարգվում է ըստ հյուսվածաբանական առանձնահատկությունների։ Հիվանդության մեծ մասը զարգանում է ծորանների և բլթերի շուրջ տեղակայված էպիթելային բջիջներից, որնոնք էլ համապատասխանաբար կոչվում են ծորանային և բլթային կարցինոմաներ: Տեղային կարցինոման (Carcinoma in situ) քիչ քանակի քաղցկեղային բջիջների աճն է կրծքագեղձի որևէ հյուսվածքում (օրինակ՝ կաթնածորանում)` առանց տարածվելու շրջակա հյուսվածներ։ Դրա հակառակ, ինվազի կարցինոման սահմանափակված չէ սկզբնական հյուսվածքի սահմաններով[84]։
Աստիճան (կարգ): Աստիճանը հիմնված է ախտահարված և նորմալ բջիջների համեմատության վրա։ Բնականոն բջիջներն օրգանում տարբերակվում են, ձեռք բերում յուրահատուկ ձև և տեսք, որն ազդում է իրենց կողմից իրագործվող ֆունկցիաների վրա։ Քաղցկեղային բջիջները կորցնում են տարբերակվելու այդ հատկությունը։ Քաղցկեղային բջիջները, որոնք բնականոն պայմաններում պետք է տեղակայված լինեին ծորանների շուրջը, տեղախախտվում են, իսկ նրանց աճը դառնում է չկարգավորվող։ Ախտաբանները բջիջները դասակարգում են որպես լավ տարբերակված (ցածր աստիճան), չափավոր տարբերակված (միջանկյալ աստիճան), վատ տարբերակված (բարձր աստիճան)։ Վերջին դեպքում տրվում է վատ պրոգնոզ։
Փուլ (շրջան): Այս դասակարգումը հիմվնած է TMN համակարգի վրա։ TMN նշանակում է ուռուցքի չափ (T - Tumor), թևատակերի ավշային հանգույցներ հասնելու առկայություն կամ բացակայություն (N - lymph Nodes) և մետաստազների առկայություն (M - Metastasis): Հիմնական փուլերն են.
Փուլ 0` նախաքաղցկեղային փուլ, նկատվում է տեղային ծորանային կամ բլթային կարցինոմա։
1–3 փուլեր՝ հիվանդությունը սահմանափակված է կրծքագեղձի կամ տեղային շրջակա ավշային անոթների սահմաններով։
Ընկալիչների վիճակ։ Կրծքագեղձի քաղցկեղային բջիջներն իրենց մակերեսին, ցիտոպլազմայում և կորիզում ունեն ընկալիչներ։ Հորմոնները կարող են կապվել այդ ընկալիչներին և փոխել բջիջների հատկությունները։ Կրծքագեղձի քաղցկեղային բջիջները կարող են ունենալ կամ չունենալ հետևյալ երեք կարևոր ընկալիչները. էստրոգենային, պրոգեստերոնային և HER2 (Receptor tyrosine-protein kinase erbB-2)։ ER+ քաղցկեղային բջիջների աճի համար հարկավոր է էստրոգեն, այդ պատճառով սրանց բուժման ժամանակ կիրառում են էստրոգենային ազդեցությունները շրջափակող միջոցներ (օրինակ՝ տամոքսիֆեն)։ Առանց բուժման HER2+ քաղցկեղային բջիջները հիմնականում ավելի ագրեսիվ են, քան HER2- քաղցկեղային բջիջները[87][88], սակայն HER2+ քաղցկեղային բջիջները զգայուն են որոշ դեղանյութերի նկատմամբ (օրինակ՝ մոնոալկոհոլ հակամարմին տրաստուզումաբ)[89]։ Այն բջիջները, որոնք չունեն վերոհիշյալ ընկալիչներց և ոչ մեկը, կոչվում են եռակի բացասական,triple-negative: Սրանք կարող են ունենալ այլ հորմոնների նկատմամբ ընկալիչներ (օրինակ՝ անդրոգենային, պրոլակտինային)։
ԴՆԹ փորձ։ ԴՆԹ-ի տարբեր հետազոտությունների միջոցով համեմատում են նորմալ և քաղցկեղային բջիջները։ Կրծքագեղձի քաղցկեղային բջիջներում յուրահատուկ փոփոխությունները կարող են կիրառվել տարբեր ուղիներով քաղցկեղի դասակարգման նպատակով և կարող են որոշել բուժման ձևը։
Փուլ 1A
Փուլ 1B
Փուլ 2A
Փուլ 2A
Stage 2B
Փուլ 2B
Փուլ 2B
Փուլ 3A
Փուլ 3A
Փուլ 3A
Փուլ 3B
Փուլ 3B
Փուլ 4
Կանխարգելում
Կենսակերպ
Կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը կարելի է նվազեցնել նորմալ քաշի պահպանման, քիչ ալկոհոլ օգտագործելու, ֆիզիկական ակտիվության, երեխաներին կրծքով կերակրելու և այլ միջոցներով[20][90]։ Որոշ տվյալների համաձայն, այս միջոցառումների շնորհիվ նվազել է հիվանդության առաջացման հավանականությունը 38%-ով (ԱՄՆ), 42%-ով (Միացյալ Թագավորություն), 28%-ով (Բրազիլիա), 20%-ով (Չինաստան)[90][91]։
Ծովային օմեգա-3 ճարպաթթուների և սոյայով պատրաստված մթերքների օգտագործումը նույնպես նվազեցնում են հիվանդանալու հավանականությունը[92][93]։
Կանխարգելիչ վիրահատություն
BRCA1 և BRCA2 մուտացիաներով մարդկանց հիվանդանալու հավանականության նվազման համար դիմում են զույգ կրծքագեղձերի վիրահատական հեռացմանը, մինչև քաղցկեղի առաջանալը[94][95][96]։ BRCA հետազոտությունը խորհուրդ է տրվաում այն անձանց համար, ովքեր ունեցել են այդ գենի մուտացիայով ազգականներ[97]։ Պետք է հաշվի առնել, որ այդ գենի մուտացիաները խիստ բազմազան կարող են լինել, ոչ վտանգավոր փոփոխություններից մինչև խիստ վտանգավոր մուտացիաների։ Պարզ չէ, արդյոք արդյունավետ է երկրորդ կրծքի հեռացումը, եթե հեռացված կրծքում եղել է այս հիվանդությունը[96]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի սկրինինգը ենթադրում է կանանց հետազոտություն և հիվանդության բացահայտում վերջինիս զարգացման վաղ փուլերում։ Սկրինինգը ներառում է կրծքագեղձի կլինիկական և ինքնուրույն հետազոտոթյուն, մամոգրաֆիա, գենետիկական սկրինինգ, գերձայնային և մագնիսային ռեզոնանսային հետազոտություն։
Կրծքագեղձի կլինիկական կամ ինքնուրույն հետազոտման միջոցով հնարավոր է բացահայտել կրծքագեղձում առկա կոշտուկները[102]։ Բարձր արդյունավետություն չպետք է հուսալ այս հետազոտումից, քանի որ ուռուցքն զգալու համար այն պետք է բավարար չափերի հասած լինի[103][104]։
Կրծքագեղձի մամոգրաֆին կատարվում է ռենտգենյան ճառագայթներով։ Դիտարկումը կատարվում է տարբեր անկյուններից։ Հիմնական մամոգրաֆին նկարում է ամբողջական կրծքագեղձը, մինչև դեռ ախտորոշիչ մամոգրաֆիան՝ թիրախային որևէ մասը[105]։
ԱՄՆ-ում United States Preventive Services Task Force-ի (USPSTF) կողմից 50-ից մինչև 74 տարեկան կանանց խորհուրդ է տրվում յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ հետազոտվել մամոգրաֆիայով[9]։ Եվրոպայի խորհուրդն առաջարկում է 50-ից մինչև 69 տարեկան կանանց անցնել մամոգրաֆիկական հոտազոտություն 2 տարին մեկ անգամ[106], իսկ Կանադայում՝ 50-ից մինչև 74 տարեկան կանանց, 2-3 տարին մեկ հաճախականությամբ[107]։ Հաճախակի կատարվող մամոգրաֆիան հաճախակի ճառագայթահարման հետևանքով կարող է որոշ չափով մեծացնել քաղցկեղով հիվանդանալու ռիսկը[108]։
Cochrane կազմակերպությունը (2013) փաստում է, որ մամոգրաֆիայի հետևանքով ոչ նվազում է հիվանդության առաջացման հավանականությունը, ոչ էլ մահվան դեպքերը[7]։ 10 տարուց ավել կատարվող սկրինինգը 30 %-ով մեծացնում է հիպերախտորոշման (over-diagnosis) և հիպերբուժման (over-treatment) հաճախականությունը (յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվով՝ 3-ից մինչև 14) և դրանց կեսից ավելին նվազագույնը 1 անգամ կունենա սխալ արդյունք[7][109][110]։ Մամոգրաֆիայի դրական կամ բացասական արդյունքների տվյալները հակասական են[7][111]։ Մամոգրաֆիայի համեմատությամբ մագնիսա-ռեզոնանսային տոմոգրաֆիայի ազդեցության արդյունավետության կամ վնասակարության մասին տվյալները նույնպես տարբեր են[112]։
Կառավարում
Կրծքագեղձի քաղցկեղի կառավարումը կախված է տարբեր գործոններից, ներառյալ հիվանդության փուլից, հիվանդի տարիքից և այլն։ Ոչ բարենպաստ կանխորոշման (պրոգնոզի) դեպքում կիրառում են բուժական առավել ագրեսիվ միջոցներ։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի դեպքում քիմիոթերապիայից և/կամ ճառագայթային թերապիայից հետո դիմում են վիրահատական միջամտության[113]։ Հորմոնային ընկալիչ-դրական քաղցկեղի դեպքում մի քանի տարի շարունակ դիմում են հորմոնային շրջափակման թերապիային։
Վիրահատություն
Հեռացված աջ կրծքագեղձ
Վիրահատման միջոցով հեռացնում են առկա ուռուցքը՝ շրջապատի հյուսվածքների հետ միասին։ Վիրահատության ժամանակ հաճախ կատարում են ավշային հանգույցների բիոպսիա։
Քառաէկտոմիա (quadrantectomy)՝ կրծքագեղձի մեկ քարորդի հեռացում։
Բլթաէկտոմիա (lumpectomy)՝ կրծքագեղձի փոքր հատվածի հեռացում։
Կրծքագեղձի հեռացումից հետո, հիվանդի ցանկությամբ, կարող են դիմել կրծքի վերականգնման վիրահատության։ Սա պլաստիկ վիրաբուժության տեսակ է, որի միջոցով վերականգնում են կրծքի էսթետիկական տեսքը։ Երբեմն կանայք օգտագործում են կրծքային պրոթեզներ։
Դեղամիջոցներ
Վիրահատությունից հետո կամ դրա ժամանակ օգտագործվող դեղանյութերով բուժումը կոչվում է ադյուվանտ թերապիա։ Վիրահատությանը նախորդող քիմիոթերապիան կամ բուժման այլ տեսակները կոչվում են նեոադյուվանտ թերապիա:Ասպրինը կարող է նվազեցնել կրծքագեղձի քաղցկեղից մահացության մակարդակը[114]։
Ադյուվանտ թերապիայի հիմնական եղանակներն են հորմոնային շրջափակման թերապիան, քիմիոթերապիան, մոնոկլոնային հակամարմիններով թերապիա։
Որոշ դեպքերում կրծքագեղձի քաղցկեղային բջիջների աճի համար անհրաժեշտ են էստրոգեններ։ Այս բջիջները կարող են տարբերակվել էստրոգենային և պրոգեստերոնային ընկալիչների հայտնաբերման միջոցով։ ER+ քաղցկեղի ժամանակ կիրառում են էստրոգենային ընկալիչները շրջափոկող դեղամիջոցներ (օրինակ` տամոքսիֆեն) կամ շրջափակում են էստրոգենների առաջացման գործընթացը (օրինակ, արոմատազի ինհիբիտորներով` անաստրոզոլ, լոթրոզոլ)[115]։ Տամոքսիֆենը խորհուրդ է տրվում օգտագործել 10 տարվա ընթացքում[116]։ Արոմատազի ինհիբիտորները առավել նպատակահարմար է օգտագործել դաշտանադադարից հետո[117][118]։
Քիմիոթերապիան հիմնականում օգտագործվում է կրծքագեղձի քաղցեղի 2-4 փուլերի դեպքում, սակայն այն մասնակիորեն օգտակար է նաև էստրոգեն ընկալիչ-բացասական (ER-) տեսակի դեպքում ևս։ Քիմիոթերապիայի դեղամիջոցները օգտագործվում են համակցված ձևով, սովորաբար 3-6 ամիս տևողությամբ։ Սրանց կիրառման ամենատարածված սխեմաներից մեկը հայտնի է սրպես "AC", համակցում է ցիկլոֆոսֆամիդըդոքսոռուբիցինի հետ։ Երբեմն ավելացնում են տաքսանե դեղեր, օրինակ` դոկետաքսել, իսկ այս դեպքում սխեման կոչվում է "CAT: Մեկ այլ համակցություն է ցիկլոֆոսֆամիդի, մեթոտրեքսատի և ֆլյուրոուրացիլի համակցությունը "CMF: Քիմիոթերապիայի գործոնների մեծամասնությունը քայքայում են արագ աճող կամ արագ բաժանվող քաղցկեղային բջիջները` ԴՆԹ-ն վնասելու կամ այլ մեխանիզմներով։ Սակայն, sդեղամիջոցները վնասում են նաև արագ աճող նորմալ բջիջները, որոնք կարող են առաջացնել լուրջ խնդիրներ։ Սրտամկանի վնասումն, օրինակ, դրա օրինակները մեկն է։
Ճառագայթային թերապիա
Ներքին ճառագայթային թերապիա կրծքագեղձի քաղցկեղի ժամանակ
Ճառագայթային թերապիան սովորաբար կարատվում է վիրահատությունից հետո` ուռուցքային հատվածում և շրջակա ավշային հանգույցներում։ Սակայն այն կարող է կատարվել վիրահատության ժամանակ ևս։ Նպատակն այն է, որ քայքայվեն վիրահատության միջոցով չհեռացված միկրոսկոպիկ ուռուցքայիին մասնիներն ու բջիջները[119][120]։ Ճառագայթային թերապիան կարող է կատարվել արտաքին կամ օրգանիզմի ներս անցած ներքին աղբյուրներով[121]։ Ճիշտ չափաքանակով տրված ճառագայթահարումը 50–66%-ով կարող է նվազեցնել հիվանդության ռիսկը[122] և այն հատկապես խորհուրդ է տրվում այն ժամանակ, երբ հեռացված է լինում ոչ թե ամբողջ կրծքագեղձը, այլ նրա առանձին բիլթը։
Կանխագուշակում (պրոգնոզ)
Կրծքագեղձը կրկնակի մաստեկտոմիայից հետո կատարված իմպլանտներովԽիստ զարգացած կրծքագեղձի քաղցկեղ, թևատակի հատվածի խոցային ախտահարումներով
Հիվանդության կանխագուշակումը սովորաբար տրվում է progression-free survival (PFS) կամ disease-free survival (DFS) հիման վրա։ . Այս կանխագուշակումները հիմնվում են նման դասակարգմամբ այլ հիվանդների փորձի վրա։ Կանխագուշակումը գնահատական է, թե ինչպես նման դասակարգմամբ հիվանդը կենդանի կմնա որոշակի ժամանակամիջոցում։ Կենդանի մնալը սովորաբար հաշվարկվում է այն ամիսների կամ տարիների միջին թվաբանականով, որի ընթացքում հիվանդների 50%-ը կենդանի են մնում, կամ հիվանդների այն տոկոսը, որոնք կենդանի են մնում 1, 5, 15, և 20 տարի հետո։ Կանխագուշակումը կարևոր է բուժման համար, քանի որ բարենպաստ կանխագուշակմամբ հիվանդների բուժումը կատարվում է ավելի քիչ վնասակար, ինվազիվ մեթոդներով (բլթի հեռացում, հորմոնային թերապիա), մինչ դեռ առավել վատ կանխագուշակման դեպքում սովորաբար կիրառում են բուժման ավելի ագրեսիվ մեթոդներ (կրծքագեղձի հեռացում, մեկ կամ մի քանի տեսակի դեղերով քիմիոթերապիա)։
Կանխագուշակման գործոններ
Կանխագուշակման համար օգտվում են տարբեր գործոններից. կրծքագեղձի քաղցկեղի փուլ, աստիճան, հիվանդության կրկնություններ (ռեցիդիվ), հիվանդի տարիք և առողջական վիճակ։ Սովորաբար կիրառվում է Նոթինգեմյան կանխագուշակման ինդեքսը։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի փուլը համարվում է ամենակարևոր կանխագուշակիչ գործոններից մեկը, այդ պատճառով միաժամանակ համարվում է քաղցկեղի դասակարգման հիմնական եղանակը։ Ինչքան բարձր է քաղցկեղի դասակարգման փուլն, այնքն վատ է կանխագուակումը։ Եթե քաղցկեղն անտեսանելի է, չափսը հիվանդության աստիճանակարգման գործոն չի հանդիսանում։ Օրինակ, կրծքագեղձի սահմաններում առկա և 10 տարվա տևողությամբ տեղային ծորանային կարցինոման կունենա զրո աստիճան և, դրան համապատասխան, գերազանց պրոգնոզ[123]։
Քաղցկեղի 1-ին փուլն ունի բարենպաստ պրոգնոզ և հիմնականում բուժվում է բլթի հեռացմամբ կամ ճառագայթահարմամբ[124]։ HER2+ քաղցկեղը պեըք է բուժվի տրաստուզումաբով[125]։ Քիմիոթերապիան ընդունված մեթոդ չէ այս փուլի քաղցկեղի բուժման համար։
Քաղցկեղի 2-րդ և 3-րդ փուլերն ունեն վատ պրոգնոզ և կրկնվելու հավանականություն, հիմնականում բուժվում են վիրահատությամբ, բլթերի կամ ամբողջական կրծքագեղձի հեռացմամբ, որոշ դեպքերում նաև հեռացում են շրջակա ավշային հանգույցները։ Այս դեպքւոմ կիրառում են նաև քիմիոթերապի, որոշ դեպքերում՝ ճառագայթահարում։
Քաղցկեղի 4-րդ փուլը (մետաստազային քաղցկեղ) ունի վատ պրոգնոզ, բուժման նպատակով կիրառում են վիրահատություն, ճառագայթահարում, քիմիոթերապիա, թիրախային թերապիա[126]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի աստիճանը գնահատվում է ախտահարված և առողջ բջիջների համեմատության միջոցով։ Ավելի լավ կանխագուշակումը տրվում է քաղցկեղային բջիջների դանդաղ աճի և նորմալ բջիջներին ավելի նման լինելու դեպքում։ Եթե բջիջները լավ տարբերակված չեն, նրանք ավելի արագ կբազմանան և կտարածվեն։ Լավ տարբերակված բջիջենրի դեպքում տրվում է 1 աստիճան, միջին տարբերակման դեպքում՝ 2, իսկ վատ տարբերակման դեպքում՝ 3 կամ 4։ Առավել հաճախ կիրառվում է գնահատման Նոթինգհեմյան սանդղակը[127]։
Քաղցկեղային բջիջների վրա էստրոգենային և պրոգեստերոնային ընկալիչների առկայությունը կարևոր է բուժման միջոցների ընտրության համար։ Ընկլաիչների բացակայության դեպքում այս հիվանդները զգայուն չեն լինի հորմոնային թերապիայի նկատմամբ։
Բացի հորմոնային ընկալիչներից, կան նաև բջջաթաղանթային այլ սպիտակուցներ ևս, որոնց առկայությունը նույնպես կարող է ազդել կանխագուշակման և բուժման վրա։ HER2-դրական հիվանդության դեպքում կանխագուշակումն ավելի անբարենպաստ է, իսկ բուժման ընթացքն՝ ավելի ագրեսիվ։
40 տարեկանից ցածր և 80 տարեկանից բարձր կանանց դեպքում կանխագուշակումն ավելի անբարենպաստ է, քան հետդաշտանային կանանց դեպքում։ Այդ պատճառով, երիտասարդ կանաց դեպքում հիվանդության ավելի բարձր աստիճան է տրվում[128][129]։
Քաղցկեղի ազգային ինստիտուտի (National Cancer Institute) հետազոտությունները վկայում են, որ բազմակի մամոգրաֆիկական հետազոտություններ չեն մեծացնում հիվանդների շրջանում մահվան ռիսկը[130][131]։
Քանի որ տղամարդկանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղը շատ ուշ է ախտորոշվում, կանխագուշակումը սովորաբար անբարենպաստ է[132]։
Հոգեբանական կողմ
Հիվանդության ախտորոշումը, բուժման ընթացքն իրենց ազդեցությունն են թողնում հիվանդի հոգեկան վիճակի վրա։ Քաղցկեղի հետ առնչվող բուժական հաստատությունների մեծ մասն ունի նաև կից հոգեբանական ծառայություններ, որոնվ օժանդակում են հիվանդներին։
Հիվանդության ժամանակ տարբեր մարդկանց վարքը կարող է տարբեր լինել։ Դա կախված է տարբեր գործոններից, մասնավորապես՝ տարիքից։ Հետազոտողների մի մասը համարում է, որ ավելի երիտասարդ հիվանդները հոգեբանական օժանդակության ավելի մեծ կարիք ունեն, մինչ այլ հետազոտություններ հակառակն են պնդում[133][134][134]։
Համաճարակաբանություն
Մահվան դեպքերը կրծքագեղձի քաղցկեղի պատճառով մահվան դեպքերն ըստ տարիքի, 100.000 բնակչի հաշվով, 2004 թվական[135]
տվյալ չկա <2 2–4 4–6 6–8 8–10 10–12
12–14 14–16 16–18 18–20 20–22 >22
Ամբողջ աշխարհում կրծքագեղձի քաղցկեղը կանանց շրջանում ամենատարածված հիվանդություններից մեկն է[136]։ Դրանով հիվանդանում են կանանց մոտ 12%-ը[136]։ Այն կազմում է կանանց մոտ հանդիպող քաղցկեղի 16%-ը[137][138]։ 2012 կանանց մոտ ախտորոշված քաղցկեղների 25.2%-ը կազմել է կրծքագեղձի քաղցկեղը[139]։
2008 թվականին կրծքագեղձի քաղցկեղի պատճառով ամբողջ աշխարհում մահացավ 458, 503 մարդ (13.7%` կանանց մոտ հանդիպող բոլոր տեսակի քաղցկեղների, տղամարդկանց և կանանց շրջանում քաղցկեղցի մահվան դեպքերի մոը 6.0%-ը)[137]։ Թոքերի քաղցկեղից (կանանց շրջանում քաղցկեղի տեսակներից երկրորդ ամենատարածված հիվանդությունը) մահվան դեպքերը կազմել են մոտ 12.8%` քաղցկեղի ընդհանուր մահվան դեպքերից (տղամարդկան և կանանց բոլոր տեսակի քաղցկեղներից մահվան դեպքերի 18.2%-ը).[137]
Կրծքագեղձի քաղցկեղի դեպքերն ավելի հաճախակի երևույթ են զարգացած երկրներում։ Հիվանդության հանդիպման դեպքերը յուրաքանչյուր 100.000 բնակչի հաշվով կազմում են. հետևյալն են. Արևեակյան ասիայում՝ 18, Կենտրոնական Ասիա՝ 22, Աֆրիկա (Սահարայից ներքև)` 22, Հարավ-արևելյան Ասիա` 26, Հյուսիսային Աֆրիկա և Արևմտյան Ասիա՝ 28, Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկա՝ 42, Արևելյան Եվրոպա՝ 49, Հարավային Եվրոպա՝ 56, Հյուսիասային Եվրոպա՝ 73, Օկիանարիա՝ 74, Արևմտյան Եվրոպա՝ 78, Հյուսիսային Ամերիկա՝ 90[140]:
1970-ական թվականներից սկսած հիվանդության դեպքերը խիստ շատացել են[141][142]։ Այս հիվանդությունը սերտորեն կախված է տարիքից։ Այսպես, հիվանդության դեպքերի միայն 5%-ն է հանդիպում 40 տարեկանից երիտասարդ կանանց մոտ[143]։ 2011 թվականին Միացյալ Թագավորությունում արձանագրվել է հիվանդության ավելի քան 41, 000 դեպք, որոնցից 80%-ից ավելին եղել է 50 տարեկանից մեծերի մոտ[144]։ 2015 թվականին, ըստ վիճակագրության, մոտ 2.8 միլիոն կանայք հիվանդ են եղել այս հիվանդությամբ[136]։
Համաճարակաբանությունը Հայաստանում
Հայաստանում կրծքագեղձի քաղցկեղի հաստատված դեպքերը, 1981-2020100,000 բնակչի հաշվարկով[145][146]
Հասարակություն և մշակույթ
Մինչև 20-րդ դարը, կրծքագեղձի քաղցկեղի մասին քննարկումները բավականին քիչ էին, քանի որ այն համարվում էր ամոթալի։ Կանայք ավելի հակված էինն տառապել հիվանդությունից, քան դիմել բուժական միջոցների։ Վիրաբուժության զարգացմանը զուգընթաց կանայք սկսեցին ավելի հաճախակի դիմել բժիշկներին։ Women's Field Army-ն՝ ստեղծված Քաղցկեղի կառավարման ամերիկյան հասարակության (American Society for the Control of Cancer, հետագայում՝ Քաղցկեղի ամերիկյան ասոցիացիա, American Cancer Society) կողմից, 1930-40-ական թվականներին գործող առաջին կազմակերպություններից մեկն էր։ 1952 թվականին առաջին օժանդակիչ խումբը՝ Reach to Recovery-ն սկսեց այցելել կանանք, ովքեր կենդանի էին մնացել այս հիվանդության բուժումից հետո[147]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի իրազեկումը (Breast cancer awareness) 1980-90-ական թվականներին վերածվեց հզոր ֆեմինիստական շարժման[148][149]։
Վարդագույն ժապավեն
Վարդագույն ժապավենը կրծքագեղձի քաղցկեղի իրազեկման նշանն է
Վարդագույն ժապավենը կրծքագեղձի քաղցեղի իրազեկման հանրաճանաչ նշանն է։ Այս նշանը կրում են այն ժամանակ, երբ ցանկանում են իրենց աջակցությունը հայտնել կրծքագեղձի քաղցկեղով հիվանդների նկատմամբ[150][151]։
Վարդագույն ժապավեիկ կրումն ու ցուցադրումը քննադատվում է շատերի կողմից, համարվելով «բազմոցային ակտիվության» դրսևորում և գտնելով, որ այն գործնական ոչ մի օգուտ չունի։ Շատերը համարում են, որ վարդագույն ժապավեն կրելն ավելի շատ կեղծավորություն է, քանի որ որոշ մարդիկ կրում են այն՝ ցույց տալու համար իրենց աջակցությունը հիվանդ կանանց նկատմամբ, սակայն միաժամանակ ընդդիմանում են կամ չեն աջակցում օրինակ՝ պացիենտների իրավունքներին կամ հակաաղտոտման օրոնսդրությանը[152][153]։ Քննադատներն ասում են, որ վարդագույն տեսքը մարդկանց չի հուշում այս հիվանդության դեպքերի՝ տարեց-տարի ավելացման և տարածման մասին[154]։ Համարում են, որ այն ամրապնդում է գենդերային կարծրատիպերն ու առարկայացնում կանանց ու նրանց կուրծքը[155]։ Breast Cancer Action կազմակերպությունը կազմակերպում է «Մտածին, մինչև վարդագույն կկրես» (Think Before You Pink) միջոցառումներ[156]։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի մշակույթ
Կրծքագեղձի քաղցկեղի մշակույթը կամ վարդագույն ժապավենի մշակույթը աշխարհով մեկ տարածված միջոցառումների, վերաբերմունքի և արժեքների ամբողջութություն է, որը հանրայնացնում է այս հիվանդության մասին տեղեկատվությունը։ Հիմնական արժեքներն են անձնանվիրվածությունը, միասնությունը, լավատեսությունը։
Հիվանդության շեշտադրում
Այլ հիվանդությունների համեմատությամբ, կրծքագեղձի քաղցկեղն ավելի մեծ ուշադրության է արժանանում՝ թե ստացվող ռեսուրսների, թե քննարկումների առումով։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի մասին շատ է խոսվում նաև զանգվածային լրատվամիջոցներով. այն ամենաքննարկվող հիվանդություններից մեկն է համարվում ողջ աշխարհում[157]։ Վերջին հաշվով, մտահոգություն կա, որ կրծքագեղձի քաղցկեղով հիվանդներին տրամադրվող ֆինանսական և այլ ռեսուրսների պատճառով կարող են տուժել այլ հիվանդություններով հիվանդները՝ ռեսուրսների անհամաչափ բաշխման պատճառով[158]։
Այս հիվանդության նկատմամբ մեծ ուշադրության բացասական կողմերից մեկն այն է, որ շատ դեպքերում ստացված վիճակագրական արդյունքները կարող են խեղաթյուրվել և ոչ ճիշտ ներկայացվել[159][160]։
Այս հիվանդության սկրինինգի խիստ շեշտադրումը կարող է վնասել կանանց՝ ավելորդ ճառագայթահարման, բիոպսիայի, վիրահատության տեսակետից[161][161]։
Հղիություն
Կրծքագեղձի քաղցկեղը հաճախ կարող է հանդիպել նաև հղիների մոտ։ Նույն տարիքային խմբում հղիներ և ոչ հղիների մոտ այս հիվանդության հանդիպման հավճախությունը հավասար է։ Հղիությանը հաջորդող 5-10 տարիների ընթացքում կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման հաճախությունը մեծանում է, սիկ այնուհետև՝ նվազում[162]։ Սրանք հայտնի են որպես հետծննդյան կրծքագեղձի քաղցկեղներ և ունեն ոչ բարենպաստ կանխագուշակում[163][164]։
Հղիների մոտ հիվանդության ախտորոշումը փոքր-ինչ բարդ է, քանի որ առաջացող նշանները որոշ չափով նման այն այն անհարմարության նշաններին, որոնք կապված են հղիության հետ[164]։ Որպես արդյունք, հղիների մոտ այն ախտորոշվում է համեմատաբար ուշ։ Ախտորոշման որոշ միջոցներ (մագնիսառեզոնանսային հետազոտություն, գերձայնային հետազոտություն, մամոգրաֆիա, համակարգչային տոմոգրաֆիա) հղիների համար անվտանգ են համարվում, իսկ մյուսները (օրինակ՝ պոզիտրոնային էմիսիոն տոմոգրաֆիան)` ոչ[164]։
Հղիների բուժումը հիմնականում նման է ոչ հղիների բուժմանը[164], սակայն ճառագայթային թերապիան խորհուրդ չի տրվում կիրառել նման կանաց դեպքում։ Եթե հիվանդությունն ախտորոշվել է հղիության վերջում, սովորաբար բուժումը հետաձգվում է մինչև ծննդաբերությունը։ Հղիների բուժման հիմնական եղանակը վիրահատականն է, և այդ շրջանում խիստ ռիսկային է համարում քիմիոթերապիան, քանի որ այն կարող է առաջացնել պտղի մահ և վիժում, հատկապես` հղիության առաջին եռամսյակում[164][164]։
Ճառագայթային թերապիան կարող է նվազեցնել մոր կրծքագեղձի կողմից կաթի առաջացման ունակությունը, ինչպես նաև մեծացնեխ մաստիտների առաջացման հավանականությունը։ Բացի այդ, եթե քիմիոթերապիան կատարվում է ծննդաբերությունից հետո, շատ քիմիական նյութեր կարող են կաթի միջոցով անցնել երեխայի օրգանիզմ՝ վնասելով վերջինիս[164]։
Կրծքագեղձի բուժումից կենդանի մնացածների մոտ կարող է վախի զգացում առաջանալ հաջորդ հղիության ժամանակ հիվանդության կրկնության նկատմամբ[165]։ Դրան հակառակ, կան մարդիկ, որոնք հավատով են լցվում հաջորդ հղիության նկատմամբ[165]։
Հորմոններ
Հղիության կանխարգելում
Կրծքագեղձի քաղցկեղով բուժվածների մոտ հղիության կանխարգելման համար գերադասելի են ոչ հորմոնային մեթոդները։ Պրոգեստերոնի վրա հիմնված մեթոդները հնարավոր է, մեծացնեն կրկին հիվանդանալու ռիսկը, չնայած քիչ ուսումնասիրությունների պատճառով սրա մասին կարծիքները դեռ հստակեցված չեն։ Այնուամենայնիվ, այս մեթոդը կարելի է օգտագործել, եթե ակնկալվում է, որ արդյունքը կգերազանցի հիվանդության առաջացման ռիսկին[166]։
Դաշտանադադարի հորմոնային կարգավորում
Կրծքագեղձի քաղցկեղով բուժվածների համար խորհուրդ է տրվում առաջին հերթին կիրառել ոչ հորմոնային մեթոդներ, օրինակ՝ բիսֆոսֆոնատ, կամ էստրոգենային ընկալիչների ընտրողական մոդուլյատորներ՝ օստեոպորոզի դեպքում կամ հեշտոցային էստրոգեններ՝ տեղային ախտանշանների դեպքում։ Կրծքագեղձի քաղցկեղից հետո հորմոնային փոխարինման թերապիայի ուսումնասիրությունները հուսադրող են։ Եթե կրծքագեղձի քաղցկեղից հետո հորմոնային փոխարինումն անհրաժեշտ է, անվտանգ է համարվում միայն էստրոգեններով թերապիան կամ էստրոգենների և պրոգեստերոնով ներարգանդային պարույրի համատեղ կիրառումը[167]։
Հետազոտություն
Կրծքագեղձի քաղցկեղի ուղղությամբ հետազոտությունները հիմնականում ուղղված են թիրախային թերապիային և քաղցկեղի նկատմամբ վակցինաների հայտնաբերմանը։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի ուղղությամբ կատարված հետազոտությունների արդյունքները քննարկվում են տարբեր գիտական հանդիպումներում, օրինակ՝ Կլինիկական օնկոլոգիայի ամերիկյան կազմակերպությունում, Սան Անտոնիոյի կրծքագեղձի քաղցկեղի համաժողովում, Շվեյցարիայում կազմակերպված Սբ. Գալլենի օնկոլոգիական համաժողովում[168][169] և այլ հարթույթներում։ Քննարկման արդյունքների հիման վրա մշակվում են հատուկ ուղեցույցներ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղին առնչվող տարբեր գործընթացների վերաբերյալ։
Ֆենռետինիդըռետինոիդ է, որն, ըստ որոշ տվյալների, նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը։ Ռետինոիդները դեղեր են՝ հիմնված A վիտամինի վրա[170][171]։
Կրիոաբլացիա
2014 թվականից ուսումնասիրվում է կրիոաբլացիայի (cryoablation) արդյունավետությունը փոքր չափի քաղցկեղի դեպքում[172]։ Փորձերը վկայում են, որ այն կարող է արդյունավետ լինել 2 սմ-ից փոքր չափի ուռուցքի դեպքում[173][174]։ Այն կարող է կիրառվել նաև այն դեպքերում, երբ վիրահատական միջամտությունն անհնարին է[173]։
Մոլեկուլային մարկերներ
Տրանսկրիպցիայի գործոններ
NFAT (T բջիջների ակտիվացման բջջային գործոն, Nuclear factor of activated T-cells) տրանսկրիպցիայի գործոնները ներգրավված են կրծքագեղձի քաղցկեղի տարբեր, գերազանցապես՝ մետաստազների առաջացումը պայմանավորող բջիջների շարժունակության գործընթացներում։ Իսկապես, NFAT1 (NFATC2) և NFAT5 գործոնները կրծքագեղձի կարցինոմայի դեպքում նպաստող են բջիջների միգրացիային[175][176], իսկ NFAT3-ը (NFATc4) ճնշիչ ազդեցություն ունի բջիջների շարժունակության վրա[177]։ NFAT1-ը կարգավորում է TWEAKR-ի և սրա լիգանդների էքսպրեսիան լիպոկալին 2-ի հետ, ինչը մեծացնում է բջիջների ախտահարման աստիճանը քաղցկեղի ժամանակ[178]։ NFAT3-ն արգելակում է լիպոկալին 2-ի էքսպրեսիան՝ թուլացնելով բջիջների ախտահարումը[177]։
Նյութափոխանակային մարկերներ
Կլինիկայում կրծքագեղձի քաղցկեղի նյութափոխանակային ամենաարդյունավետ մարկերներն են էստրոգենային և պրոգեստերոնային ընկալիչները որոնք կիրառվում են հորմոնային թերապիայի նկատմամբ պատասխանի կանխման նպատակով։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի նոր մարկերներ են BRCA1 և BRCA2-ը[179], որոնք կիրառվում են այս հիվանդության նկատմամբ ռիսկի բացահայտման նպատակով։ HER-2-ը[180] և SCD1-ը[181] կիրառվում են թերապևտիկ բուժման սխեմայի որոշման, իսկ արյան պլազմինոգենն ակտիվացնող ուրոկինազան (PA1-1[182] և SCD1[183])` կանխագուշակման գնահատման համար։
↑Nelson, HD; Tyne, K; Naik, A; Bougatsos, C; Chan, B; Nygren, P; Humphrey, L (2009 թ․ նոյեմբեր). «Screening for Breast Cancer: Systematic Evidence Review Update for the US Preventive Services Task Force [Internet]». PMID20722173. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ 9,09,1Siu, Albert L. (2016 թ․ հունվարի 12). «Screening for Breast Cancer: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement». Annals of Internal Medicine. doi:10.7326/M15-2886.
↑ 17,017,117,217,3Johnson KC, Miller AB, Collishaw NE, Palmer JR, Hammond SK, Salmon AG, Cantor KP, Miller MD, Boyd NF, Millar J, Turcotte F (2011 թ․ հունվար). «Active smoking and secondhand smoke increase breast cancer risk: the report of the Canadian Expert Panel on Tobacco Smoke and Breast Cancer Risk (2009)». Tobacco control. 20 (1): e2. doi:10.1136/tc.2010.035931. PMID21148114.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 19,019,1Biswas A, Oh PI, Faulkner GE, Bajaj RR, Silver MA, Mitchell MS, Alter DA (2015). «Sedentary Time and Its Association With Risk for Disease Incidence, Mortality, and Hospitalization in Adults: A Systematic Review and Meta-analysis». Annals of Internal Medicine. 162 (2): 123–32. doi:10.7326/M14-1651. PMID25599350.
↑ 20,020,120,220,3Hayes,, James; Ricahrdson, Ann; Frampton, Chris (2013 թ․ նոյեմբերի 15). «Population attributable risks for modifiable lifestyle factors and breast cancer in New Zealand women». IMJ. 43 (11): 1198–1204. doi:10.1111/imj.12256. PMID23910051.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
↑ 21,021,1Kahlenborn C, Modugno F, Potter DM, Severs WB (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Oral contraceptive use as a risk factor for premenopausal breast cancer: a meta-analysis». Mayo Clinic proceedings. Mayo Clinic. 81 (10): 1290–302. doi:10.4065/81.10.1290. PMID17036554.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 22,022,122,222,3Veljković M, Veljković S (2010 թ․ սեպտեմբեր). «[The risk of breast cervical, endometrial and ovarian cancer in oral contraceptive users]». Medicinski pregled. 63 (9–10): 657–61. doi:10.2298/mpns1010657v. PMID21446095.
↑ 24,024,1Iodice S, Barile M, Rotmensz N, Feroce I, Bonanni B, Radice P, Bernard L, Maisonneuve P, Gandini S (2010 թ․ օգոստոս). «Oral contraceptive use and breast or ovarian cancer risk in BRCA1/2 carriers: a meta-analysis». European journal of cancer (Oxford, England : 1990). 46 (12): 2275–84. doi:10.1016/j.ejca.2010.04.018. PMID20537530.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 27,027,1Russo J, Russo IH (1980). «Susceptibility of the mammary gland to carcinogenesis. II. Pregnancy interruption as a risk factor in tumor incidence». Am J Pathol. 100 (2): 505–506. PMC1903536. PMID6773421. «In contrast, abortion is associated with increased risk of carcinomas of the breast. The explanation for these epidemiologic findings is not known, but the parallelism between the DMBA-induced rat mammary carcinoma model and the human situation is striking. ... Abortion would interrupt this process, leaving in the gland undifferentiated structures like those observed in the rat mammary gland, which could render the gland again susceptible to carcinogenesis.»
↑ 29,029,1Blackburn GL, Wang KA (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Dietary fat reduction and breast cancer outcome: results from the Women's Intervention Nutrition Study (WINS)». The American journal of clinical nutrition. 86 (3): s878–81. PMID18265482.
↑ 30,030,1Boffetta P, Hashibe M, La Vecchia C, Zatonski W, Rehm J (2006 թ․ օգոստոս). «The burden of cancer attributable to alcohol drinking». International Journal of Cancer. 119 (4): 884–7. doi:10.1002/ijc.21903. PMID16557583.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 33,033,1Aceves C, Anguiano B, Delgado G (2005 թ․ ապրիլ). «Is iodine a gatekeeper of the integrity of the mammary gland?». Journal of Mammary Gland Biology and Neoplasia. 10 (2): 189–96. doi:10.1007/s10911-005-5401-5. PMID16025225.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 34,034,1Mourouti, N; Kontogianni, MD; Papavagelis, C; Panagiotakos, DB (2015 թ․ փետրվար). «Diet and breast cancer: a systematic review». International journal of food sciences and nutrition. 66 (1): 1–42. PMID25198160.
↑ 38,038,1Brody JG, Rudel RA, Michels KB, Moysich KB, Bernstein L, Attfield KR, Gray S (2007 թ․ հունիս). «Environmental pollutants, diet, physical activity, body size, and breast cancer: where do we stand in research to identify opportunities for prevention?». Cancer. 109 (12 Suppl): 2627–34. doi:10.1002/cncr.22656. PMID17503444.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 39,039,1Ferro, Roberto (2012 թ․ հունվարի 1). «Pesticides and Breast Cancer». Advances in Breast Cancer Research. 01 (03): 30–35. doi:10.4236/abcr.2012.13005.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
↑«Am I at risk?». Breast Cancer Care. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
↑Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer (2002 թ․ օգոստոս). «Breast cancer and breastfeeding: collaborative reanalysis of individual data from 47 epidemiological studies in 30 countries, including 50302 women with breast cancer and 96973 women without the disease». Lancet. 360 (9328): 187–95. doi:10.1016/S0140-6736(02)09454-0. PMID12133652.
↑Yager JD, Davidson NE (2006). «Estrogen carcinogenesis in breast cancer». New Engl J Med. 354 (3): 270–82. doi:10.1056/NEJMra050776. PMID16421368.
↑Santoro, E., DeSoto, M., and Hong Lee, J (2009 թ․ փետրվար). «Hormone Therapy and Menopause». National Research Center for Women & Families. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 7-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Light Pollution as new risk factor for human Breast and Prostate Cancers- Haim, Abraham; Portnov, Biris P., 2013, ISBN 978-94-007-6220-6
↑Անդրեասյան, Դ.; Բազարչյան, Ն.; Գալստյան, Ն.; Մաթևոսյան, Մ.; Միրզոյան, Լ.; Մոսոյան, Լ.; Մուրադյան, Գ.; Թորգոմյան, Ի.; Սիմոնյան, Ա. (2021). «Առողջություն և առողջապահություն։ Վիճակագրական տարեգիրք»(PDF). Երևան: ՀՀ ԱՆ «Ակադեմիկոս Ս. Ավդալբեկյանի անվան Առողջապահության ազգային ինստիտուտ» ՓԲԸ: 302. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑Anothaisintawee T, Wiratkapun C, Lerdsitthichai P, Kasamesup V, Wongwaisayawan S, Srinakarin J, Hirunpat S, Woodtichartpreecha P, Boonlikit S, Teerawattananon Y, Thakkinstian A (2013). «Risk factors of breast cancer: a systematic review and meta-analysis». Asian Pacific Journal of Public Health. 25 (5): 368–387. doi:10.1177/1010539513488795. PMID23709491.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Cavalieri E, Chakravarti D, Guttenplan J, Hart E, Ingle J, Jankowiak R, Muti P, Rogan E, Russo J, Santen R, Sutter T (2006 թ․ օգոստոս). «Catechol estrogen quinones as initiators of breast and other human cancers: implications for biomarkers of susceptibility and cancer prevention». Biochimica et Biophysica Acta. 1766 (1): 63–78. doi:10.1016/j.bbcan.2006.03.001. PMID16675129.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Jardé T, Perrier S, Vasson MP, Caldefie-Chézet F (2011 թ․ հունվար). «Molecular mechanisms of leptin and adiponectin in breast cancer». Eur. J. Cancer. 47 (1): 33–43. doi:10.1016/j.ejca.2010.09.005. PMID20889333.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Saslow D, Hannan J, Osuch J, Alciati MH, Baines C, Barton M, Bobo JK, Coleman C, Dolan M, Gaumer G, Kopans D, Kutner S, Lane DS, Lawson H, Meissner H, Moorman C, Pennypacker H, Pierce P, Sciandra E, Smith R, Coates R (2004). «Clinical breast examination: practical recommendations for optimizing performance and reporting». CA: a cancer journal for clinicians. 54 (6): 327–344. doi:10.3322/canjclin.54.6.327. PMID15537576.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Yu YH, Liang C, Yuan XZ (2010). «Diagnostic value of vacuum-assisted breast biopsy for breast carcinoma: a meta-analysis and systematic review». Breast cancer research and treatment. 120 (2): 469–79. doi:10.1007/s10549-010-0750-1. PMID20130983.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, Erban JK, Farrar WB, Goldstein LJ, Gradishar WJ, Hayes DF, Hudis CA, Jahanzeb M, Kiel K, Ljung BM, Marcom PK, Mayer IA, McCormick B, Nabell LM, Pierce LJ, Reed EC, Smith ML, Somlo G, Theriault RL, Topham NS, Ward JH, Winer EP, Wolff AC (2009). «Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology». Journal of the National Comprehensive Cancer Network : JNCCN. 7 (2): 122–192. PMID19200416.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Kumar, Vinay; Abul Abbas (2010). Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease. Philadelphia: Saunders, an imprint of Elsevier inc. էջ 1090. ISBN978-1-4160-3121-5.
↑Sotiriou C, Pusztai L (2009 թ․ փետրվար). «Gene-expression signatures in breast cancer». N. Engl. J. Med. 360 (8): 790–800. doi:10.1056/NEJMra0801289. PMID19228622.
↑Romond EH, Perez EA, Bryant J, Suman VJ, Geyer CE, Davidson NE, Tan-Chiu E, Martino S, Paik S, Kaufman PA, Swain SM, Pisansky TM, Fehrenbacher L, Kutteh LA, Vogel VG, Visscher DW, Yothers G, Jenkins RB, Brown AM, Dakhil SR, Mamounas EP, Lingle WL, Klein PM, Ingle JN, Wolmark N (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Trastuzumab plus adjuvant chemotherapy for operable HER2-positive breast cancer». N. Engl. J. Med. 353 (16): 1673–84. doi:10.1056/NEJMoa052122. PMID16236738.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Zheng JS, Hu XJ, Zhao YM, Yang J, Li D (2013). «Intake of fish and marine n-3 polyunsaturated fatty acids and risk of breast cancer: meta-analysis of data from 21 independent prospective cohort studies». BMJ. 346: f3706. doi:10.1136/bmj.f3706. PMID23814120.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Hartmann LC, Schaid DJ, Woods JE, Crotty TP, Myers JL, Arnold PG, Petty PM, Sellers TA, Johnson JL, McDonnell SK, Frost MH, Jenkins RB (1999). «Efficacy of bilateral prophylactic mastectomy in women with a family history of breast cancer». N Engl J Med. 340 (2): 77–84. doi:10.1056/NEJM199901143400201. PMID9887158.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Meijers-Heijboer H, van Geel B, van Putten WL, Henzen-Logmans SC, Seynaeve C, Menke-Pluymers MB, Bartels CC, Verhoog LC, van den Ouweland AM, Niermeijer MF, Brekelmans CT, Klijn JG (2001). «Breast cancer after prophylactic bilateral mastectomy in women with BRCA1 and BRCA2 mutations». N Engl J Med. 345 (3): 159–164. doi:10.1056/NEJM200107193450301. PMID11463009.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 96,096,1Lostumbo, L; Carbine, NE; Wallace, J (2010 թ․ նոյեմբերի 10). «Prophylactic mastectomy for the prevention of breast cancer». The Cochrane database of systematic reviews (11): CD002748. doi:10.1002/14651858.CD002748.pub3. PMID21069671.
↑«Risk Assessment, Genetic Counseling, and Genetic Testing for BRCA-Related Cancer in Women: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement». Annals of Internal Medicine. 160: 271–281. 2013 թ․ դեկտեմբերի 24. doi:10.7326/M13-2747.
↑Nelson HD, Smith ME, Griffin JC, Fu R (2013 թ․ ապրիլի 16). «Use of medications to reduce risk for primary breast cancer: a systematic review for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine. 158 (8): 604–14. doi:10.7326/0003-4819-158-8-201304160-00005. PMID23588749.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Cuzick J, Sestak I, Bonanni B, Costantino JP, Cummings S, DeCensi A, Dowsett M, Forbes JF, Ford L, LaCroix AZ, Mershon J, Mitlak BH, Powles T, Veronesi U, Vogel V, Wickerham DL (2013 թ․ մայիսի 25). «Selective oestrogen receptor modulators in prevention of breast cancer: an updated meta-analysis of individual participant data». Lancet. 381 (9880): 1827–34. doi:10.1016/S0140-6736(13)60140-3. PMID23639488.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Moyer VA (2013 թ․ սեպտեմբերի 24). «Medications for Risk Reduction of Primary Breast Cancer in Women: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement». Annals of Internal Medicine. doi:10.7326/0003-4819-159-10-201311190-00718. PMID24061472.
↑«Screening». Centers for Disease Control and Prevention. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
↑«Screening for Breast Cancer». US Preventative Services Task Force. 2009 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
↑Biesheuvel C, Weigel S, Heindel W (2011). «Mammography Screening: Evidence, History and Current Practice in Germany and Other European Countries». Breast care (Basel, Switzerland). 6 (2): 104–109. doi:10.1159/000327493. PMID21673820.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Saini KS, Taylor C, Ramirez AJ, Palmieri C, Gunnarsson U, Schmoll HJ, Dolci SM, Ghenne C, Metzger-Filho O, Skrzypski M, Paesmans M, Ameye L, Piccart-Gebhart MJ, de Azambuja E (2011 թ․ օգոստոս). «Role of the multidisciplinary team in breast cancer management: results from a large international survey involving 39 countries». Annals of Oncology. 23 (4): 853–9. doi:10.1093/annonc/mdr352. PMID21821551.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Burstein, HJ; Temin, S; Anderson, H; Buchholz, TA; Davidson, NE; Gelmon, KE; Giordano, SH; Hudis, CA; Rowden, D; Solky, AJ; Stearns, V; Winer, EP; Griggs, JJ (2014 թ․ մայիսի 27). «Adjuvant Endocrine Therapy for Women With Hormone Receptor-Positive Breast Cancer: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Focused Update». Journal of clinical oncology : official journal of the American Society of Clinical Oncology. 32 (21): 2255–69. doi:10.1200/JCO.2013.54.2258. PMID24868023.
↑Early Breast Cancer Trialists' Collaborative Group (2015 թ․ հուլիսի 23). «Aromatase inhibitors versus tamoxifen in early breast cancer: patient-level meta-analysis of the randomised trials». The Lancet. doi:10.1016/S0140-6736(15)61074-1.
↑Petit T, Dufour P, Tannock I (2011 թ․ հունիս). «A critical evaluation of the role of aromatase inhibitors as adjuvant therapy for postmenopausal women with breast cancer». Endocr. Relat. Cancer. 18 (3): R79–89. doi:10.1530/ERC-10-0162. PMID21502311.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Belletti B, Vaidya JS, D'Andrea S, Entschladen F, Roncadin M, Lovat F, Berton S, Perin T, Candiani E, Reccanello S, Veronesi A, Canzonieri V, Trovò MG, Zaenker KS, Colombatti A, Baldassarre G, Massarut S (2008 թ․ մարտ). «Targeted intraoperative radiotherapy impairs the stimulation of breast cancer cell proliferation and invasion caused by surgical wounding». Clin. Cancer Res. 14 (5): 1325–32. doi:10.1158/1078-0432.CCR-07-4453. PMID18316551.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Vaidya JS, Joseph DJ, Tobias JS, Bulsara M, Wenz F, Saunders C, Alvarado M, Flyger HL, Massarut S, Eiermann W, Keshtgar M, Dewar J, Kraus-Tiefenbacher U, Sütterlin M, Esserman L, Holtveg HM, Roncadin M, Pigorsch S, Metaxas M, Falzon M, Matthews A, Corica T, Williams NR, Baum M (2010 թ․ հուլիս). «Targeted intraoperative radiotherapy versus whole breast radiotherapy for breast cancer (TARGIT-A trial): an international, prospective, randomised, non-inferiority phase 3 trial». Lancet. 376 (9735): 91–102. doi:10.1016/S0140-6736(10)60837-9. PMID20570343.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Brandt, Jasmine; Garne, Jens; Tengrup, Ingrid; Manjer, Jonas (2015). «Age at diagnosis in relation to survival following breast cancer: a cohort study». World Journal of Surgical Oncology. 13 (1): 33. doi:10.1186/s12957-014-0429-x. ISSN1477-7819.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
↑Gierach GL, Ichikawa L, Kerlikowske K, Brinton LA, Farhat GN, Vacek PM, Weaver DL, Schairer C, Taplin SH, Sherman ME (2012 թ․ օգոստոս). «Relationship between mammographic density and breast cancer death in the Breast Cancer Surveillance Consortium». Journal of National Cancer Institute. 104 (16): 1218–27. doi:10.1093/jnci/djs327. PMID22911616.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Amro Masarwah, Päivi Auvinen, Mazen Sudah, Suvi Rautiainen, Anna Sutela, Outi Pelkonen, Sanna Oikari, Veli-Matti Kosma, Ritva Vanninen; և այլք: (2015). «Very low mammographic breast density predicts poorer outcome in patients with invasive breast cancer». European Radiology. 25: 1875–1882. doi:10.1007/s00330-015-3626-2. PMID25735512.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 134,0134,1Robb C, Haley WE, Balducci L, Extermann M, Perkins EA, Small BJ, Mortimer J (2007 թ․ ապրիլ). «Impact of breast cancer survivorship on quality of life in older women». Critical Reviews in Oncology/hematology. 62 (1): 84–91. doi:10.1016/j.critrevonc.2006.11.003. PMID17188505.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 136,0136,1136,2McGuire, A; Brown, JA; Malone, C; McLaughlin, R; Kerin, MJ (2015 թ․ մայիսի 22). «Effects of age on the detection and management of breast cancer». Cancers. 7 (2): 908–29. doi:10.3390/cancers7020815. PMID26010605.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
↑Azim HA, Jr; Santoro, L; Russell-Edu, W; Pentheroudakis, G; Pavlidis, N; Peccatori, FA (2012 թ․ նոյեմբեր). «Prognosis of pregnancy-associated breast cancer: a meta-analysis of 30 studies». Cancer treatment reviews. 38 (7): 834–42. doi:10.1016/j.ctrv.2012.06.004. PMID22785217.
↑Schedin, P (2006 թ․ ապրիլ). «Pregnancy-associated breast cancer and metastasis». Nature reviews. Cancer. 6 (4): 281–91. doi:10.1038/nrc1839. PMID16557280.
↑ 164,0164,1164,2164,3164,4164,5164,6Connie Henke Yarbro, Debra Wujcik, Barbara Holmes Gobel, ed. (2011). Cancer nursing: principles and practice (7 ed.). Jones & Bartlett Publishers. էջեր 901–905. ISBN978-1-4496-1829-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
↑McNaught J, Reid RL, Provencher DM; և այլք: (2006 թ․ հուլիս). «Progesterone-only and non-hormonal contraception in the breast cancer survivor: Joint Review and Committee Opinion of the Society of Obstetricians and Gynaecologists of Canada and the Society of Gynecologic Oncologists of Canada». J Obstet Gynaecol Can. 28 (7): 616–39. PMID16924781.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Sabel, MS (2014 թ․ հուլիս). «Nonsurgical ablation of breast cancer: future options for small breast tumors». Surgical oncology clinics of North America. 23 (3): 593–608. doi:10.1016/j.soc.2014.03.009. PMID24882353.
↑ 173,0173,1Roubidoux, MA; Yang, W; Stafford, RJ (2014 թ․ մարտ). «Image-guided ablation in breast cancer treatment». Techniques in vascular and interventional radiology. 17 (1): 49–54. doi:10.1053/j.tvir.2013.12.008. PMID24636331.
↑«Current Status of Imaging-Guided Percutaneous Ablation of Breast Cancer». American Journal of Roentgenology. 203 (2): 442–448. 2014 թ․ օգոստոս. doi:10.2214/AJR.13.11600.
↑Jauliac S, López-Rodriguez C, Shaw LM, Brown LF, Rao A, Toker A (2002 թ․ հուլիս). «The role of NFAT transcription factors in integrin-mediated carcinoma invasion». Nature Cell Biology. 4 (7): 540–4. doi:10.1038/ncb816. PMID12080349.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Yoeli-Lerner M, Yiu GK, Rabinovitz I, Erhardt P, Jauliac S, Toker A (2005 թ․ նոյեմբերի 23). «Akt blocks breast cancer cell motility and invasion through the transcription factor NFAT». Molecular Cell. 20 (4): 539–50. doi:10.1016/j.molcel.2005.10.033. PMID16307918.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ 177,0177,1Fougère M, Gaudineau B, Barbier J, Guaddachi F, Feugeas JP, Auboeuf D, Jauliac S (2010 թ․ ապրիլի 15). «NFAT3 transcription factor inhibits breast cancer cell motility by targeting the Lipocalin 2 gene». Oncogene. 29 (15): 2292–301. doi:10.1038/onc.2009.499. PMID20101218.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑Gaudineau B, Fougère M, Guaddachi F, Lemoine F, de la Grange P, Jauliac S (2012 թ․ հոկտեմբերի 1). «Lipocalin 2 (LCN2), the TNF-like receptor TWEAKR and its ligand TWEAK act downstream of NFAT1 to regulate breast cancer cell invasion». Journal of Cell Science. 125 (19): 4475–4486. doi:10.1242/jcs.099879. PMID22767506.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
_expression_in_normal_breast_and_breast_carcinoma_tissue.jpg)
