Կոնֆուցիականություն

Կոնֆուցիականություն կամ Կոնֆուցիոսականություն ( ավանդական չինարեն՝ 儒學, պարզ չինարեն՝ 儒学), Կոնֆուցիուսի (մեր թվականությունից առաջ 553—480 թթ.) կողմից մշակված և նրա հետևորդների կողմից զարգացված բարոյա-փիլիսոփայական ուսմունք, որը մտել է Չինաստանի, Կորեայի, Ճապոնիայի և մի շարք այլ երկրների կրոնական համալիրի մեջ^[1]։ Կոնֆուցիականությունը աշխարհայացք է, հասարակական բարոյականություն, քաղաքագիտություն, գիտական ավանդույթ, ապրելակերպ, երբեմն դիտարկվում է իբրև փիլիսոփայություն, երբեմն՝ իբրև կրոն^[2]։

Չինաստանում այդ ուսմունքը հայտնի է «գիտունների դպրոց», «գիտուն գրքամոլների դպրոց» անվանումներով^[3] կամ որպես «ուսյալ մարդկանց դպրոց». իսկ «կոնֆուցիականություն» եզրույթը գործածվում է միայն եվրոպական և մի շարք այլ երկրներում՝ չինարենում չունենալով իր համարժեքը^[2]։

Կոնֆուցիականությունը ծագել է որպես հասարակական-քաղաքական ուսմունք՝ Չունցյու դարաշրջանում (մ. թ. ա. 723 — մ. թ. ա. 481 թթ.), որը հասարակական և քաղաքական խոր ցնցումների ժամանակաշրջան էր Չինաստանում։ Հան արքայատոհմի իշխանության օրոք կոնֆուցիականությունը դարձել է պետական պաշտոնական գաղափարախոսություն, կոնֆուցիական նորմերը (չափորոշիչները) և արժեքները դարձել են հանրայնորեն ճանաչված և ընդունված^[4]։

Կայսերական Չինաստանում կոնֆուցիականությունը խաղացել է հիմնական կրոնի, պետության կազմակերպման սկզբունքի դերը (ավելի քան երկու հազար տարի և՝ գրեթե անփոփոխ վիճակում)^[4], ընդհուպ մինչև քսաներորդ դարի սկիզբը, երբ փոխարինվել է Չինական Հանրապետության այսպես կոչված՝ «ժողովրդական երեք սկզբունքներ»-ով։

Չինական Ժողովրդական Հանրապետության հռչակումից հետո՝ Մաո Ցզե Դունի ղեկավարության տարիներին կոնֆուցիականությունը դատափետման ենթարկվեց՝ իբրև մի ուսմունք, որ խոչընդոտ է դարձել առաջընթացի ճանապարհին։ Սակայն ուսումնասիրողները գտնում են, որ կոնֆուցիականությունը, չնայած պաշտոնական հալածանքներին, ինչպես մաոյականության դարաշրջանում, այնպես էլ անցումային տարիներին և Դեն Սյաոպինի ղեկավարությամբ իրականացված բարեփոխումների ժամանակաշրջանում, փաստացի, տեղ է գտել տեսական դրույթներում և որոշումների, վճիռների ընդունման գործառույթում։ Կոնֆուցիական առաջատար փիլիսոփաները չհեռացան երկրից, մնացին Չինաստանում ու թեև հարկադրաբար «զղջացին իրենց մոլորությունների համար» ու պաշտոնապես իրենց հռչակեցին մարքսիստներ, սակայն գործնականում գրում էին նույն բաները, ինչ և՝ հեղափոխությունից առաջ^[5]։ 1970-ական թվականների վերջերին Կոնֆուցիուսի նկատմամբ պաշտամունքը Չինաստանում սկսեց վերազարթոնք ապրել և արդի ժամանակներում կարևորագույն դեր է խաղում այդ երկրի հոգևոր կյանքում։

Կոնֆուցիականության հետազոտման առարկա դարձած գլխավոր հիմնախնդիրները վերաբերում են կառավարողների ու ենթակաների հարաբերությունների կարգավորմանը, հոգևոր այն որակներին, որոնցով պետք է օժտված լինեն կառավարողն ու հպատակը։

Կոնֆուցիականության շրջանակներում ձևականորեն երբեք եկեղեցական հաստատություն գոյություն չի ունեցել, սակայն ժողովրդի գիտակցության ու հոգու մեջ ներթափանցածության աստիճանով, վարքագծի կարծրատիպեր ձևավորելու, դաստիարակչական դերով, նշանակալիությամբ այդ ուսմունքը հաջողությամբ կատարել է կրոնի դերն ու գործառույթները։

Հիմնական եզրաբանություն

Կոնֆուցիականության չինական բնորոշումը չի պարունակում հղում դրա հիմնադրին։ Չինաստանում ընդունված է չինարեն՝ 儒 կամ չինարեն՝ 儒家 անվանումը, որը նշանակում է «Կրթված մարդկանց դպրոց»։ Այս կերպ ավանդությունը երբեք գաղափարախոսական համակարգը չի համարել մի մտավորականի տեսական ժառանգությունը։ Կոնֆուցիականությունը, փաստորեն, իրենից ներկայացնում է դրույթների ու դասերի համախումբ, որոնք ի սկզբանե դարձել էին հնագույն առասպելների ու գաղափարների զարգացման աղբյուրը։ Հին կոնֆուցիականությունը դարձավ նախորդ ազգային քաղաքակրթության հոգևոր փորձի մարմնավորումն ու ավարտը։ Այս իմաստով կիրառվում է չինարեն՝ 儒教 տերմինը։

Ուսմունքը

Ըստ Կոնֆուցիոսի` երկինքն ու երկնային կամքն են՝ որպես բարձրագույն և գիտակցորեն ներգործող ուժ, որոշում մարդկանց գործողություններն ու վարքը, նրանց հասարակական դրությունը։ Ուսմունքն առաջին հերթին ուղղված էր մարդու կատարելագործմանը համակեցության մեջ։ Վարդապետության հիմնական դրույթը մարդասիրությունն է (ժեն)՝ բարոյականության սկզբունքը, որով բնորոշվում են մարդկային «կատարյալ» հարաբերությունները թե՛ հասարակության մեջ, թե՛ ընտանիքում։ Ըստ Կոնֆուցիոսի` մարդկային գործունեության գնահատման հիմնական չափանիշը մարդասիրությունն է. «Մի´ անիր մարդուն այն, ինչը չես ուզում, որ արվի քեզ, և այդժամ թե՛ պետության մեջ, թե՛ ընտանիքում դու չես զգա թշնամանք քո հանդեպ։ Մշակելով պետության բանական կառավարման գաղափարախոսությունը` նա առաջադրել է դրույթ, որ պետությունը նույն ընտանիքն է, միայն շատ մեծ, ուստի և դրանց գործող սկզբունքները նույնն են։

Իր գաղափարներն իրականացնելու համար Կոնֆուցիոսը հիմնել է դպրոց, որում պատրաստվում էին բարձր պաշտոնի հավակնող երիտասարդներ։ Նրանք կոչված էին օգնելու տիրակալներին հիմնել արդար և առաքինի իշխանություն, որի միջոցով հնարավոր կլինի հասնել ներդաշնակության և համաչափության մարդկային համակեցության մեջ և ողջ տիեզերքում։

Կոնֆուցիականությունը դարձավ ավանդական չինական մշակույթի առանցքային տարրերից մեկը։

Կոնֆուցիոսի կողմից զարգացած փիլիսոփայական ուսմունք (551 - 479 մեր թվարկությունից առաջ) և նույնպես զարգացած է իր հետևանքներով, որոնք դարձան մի կրոնական համալիր՝ Չինաստան, Կորեա, Ճապոնիա և էլի մի քանի երկրներ։ Կոնֆուցիան հանդիսանում է աշխարհայաց, հասարակական էթիկա, պոլիտիկական գախափարախոսություն, գիտական ավանդույթ, կյանքի ապրելակերպ, երբեմն դիտվում է որպես փիլիսոփայություն, երբեմն որպես կրոն։ Չինաստանում այս վարպետությունը հայտնի է որպես 儒 կամ 儒家 (այսինքն «գիտնականների դպրոց», «գիտնական կարդացողերի դպրոց» կամ «կրթված մարդկանց դպրոց»)։

Կոնֆուցիզմը առաջացել է որպես բարոյական և սոցիալ - քաղաքական վարդապետության շրջանում, գարնանը և աշնանը (722 - 481 մեր թվարկությունից առաջ)

Կայսերական Չինաստանի, կոնֆուցիզմը դեր է խաղացել որպես խոշոր կրոն, սկզբունքը պետության կազմակերպման և հասարակության համար ավելի քան երկու հազար տարի։

Կոնֆուցիացիայի հիմնական հասկացությունները և խնդիրները

Եթե մենք դիմում ենք փաստացի կոնֆուցիականների կանոնի, պարզ է դառնում, որ հիմնական կատեգորիաները, մենք կարող ենք հատկացնել 22-ը (քանի որ թարգմանություններ նշելը առավել տարածված է մեր գրականության արժեքների և մեկնաբանությունների մեջ)․

• 仁 (rén) - Րեն, մարդասիրություն, մարդկություն, արժանի, մարդկային մարդ, հիմնական պտուղ։
• 義 (yì) - Ի, պարտք/արդարություն, պայմանավորված արդարություն, պատասխանատվության զգացում, իմաստ, արժեք, ընկերական հարաբերություններ։
• 禮 (lǐ) - Լի, արարողություն, միացում, կանոններ, արկած, որպես հիմք կոնֆուցիականների փիլիսոփայության, նվեր։
• 道 (dào) - Դաօ (ճանապարհ) ճշմարտություն, մեթոդ, որպես կանոն, սովորույթ, բարոյականություն, էթիկա։
• 德 (dé) - Դէ, ուժեղ ուժ, mana (ըստ E.A. Torchinova), բարոյական հարաբերություն, մարդականություն, ազնվություն, հոգու ուժ, արժանապատվություն, բարեսրտություն,
• 智 (zhì) - Ճի, իմաստություն, խելք, ռազմական խորամանկություն, իմաստուն։
• 信 (xìn) - Սին, անկեղծություն, հավատ, վստահություն, իրական։
• 材 (cái) - Ցաի, կարողություն, տաղանդ, տաղանդավոր մարդ, մարդու բնույթը։
• 孝 (xiào) - սկզբունք՝ Սիաո, ծնողների հանդեպ հարգանքը, նվիրված խնամք ծնողների հանդեպ, սուգ։
• 悌 (tì) - Թի, հարգանք ավագ եղբորը, հարգանք մեծերի նկատմամբ, կրտսեր եղբոր սեր ավագ եղբոր հանդեպ։
• 勇 (yǒng)- Յոն, քաջություն, խիզախություն, զինվոր։
• 忠 (zhōng)- Ճոն, հավատարմություն, նվիրվածություն, անկեղծություն, լինել ուշադիր, պահպանել զգուշություն, ծառայել հավատարմորեն։
• 順 (shùn) - Շուն, լսող, հնազանդ, իմաստալի, ճաշակ, բարգավաճ, զոհաբերություն կատարել (մեկին)։
• 和 (hé) - Հէ, ներդաշնակություն, խաղաղություն, հանգստություն, համերաշխություն, համահունչ։
• 五常 (wǔcháng)- Ուչան, հինգ պարբերականություն (仁, 義, 禮, 智, 信)։ Որպես հոմանիշ կարող է օգտագործվել՝ 五 倫 (wǔlún - ուլյուն) նորմերը, մարդկային հարաբերությունները (ինքնիշխանի միջև և նախարարի, հոր և որդու, ավագ և կրտսեր եղբոր, ամուսնու և կնոջ, ընկերների միջև) նաև կարող է օգտագործվել 五行 (wǔxíng) — Ուսին, հինգ տարրերը, հինգ արժանիքներ (ի տիեզերաբանության և երկրի վրա, փայտ, մետաղական, կրակ, ջուր)
• 三綱 (sāngāng) - Սանգան, երեք նեցուկ (Իշխանի բացարձակ իշխանությունը իր հպատակների հանդեպ, հայրը որդու, ամուսինը կնոջ նկատմամբ)։ Tung Chung-shu, քանի որ մենք պետք է տեսնենք, ավելի ուշ, ներկայացրեց հայեցակարգը 三綱 五常 (sāngāngwŭcháng) - Sanganuchan, «Երեք նեցուկ և հինգ անփոփոխելի կանոններ»՝ քաղաքացու հնազանդությունը իշխանին, որդու հնազանդությունը հոր հանդեպ և կնոջ-ամուսնուն, մարդկություն, արդարություն, քաղաքավարություն, հետախուզություն և հավատարմություն։
• 君子 (jūnzǐ) — Ջունջիե, ազնիվ ամուսին, կատարյալ մարդ, մարդ ամենաբարձր բարոյական հատկանիշներով, իմաստուն և բացարձակապես առաքինի մարդ, սխալներ չգործող։ Հնում՝ «որդիները տիրակալների» - ի Մին - հարգալից նշումը ութ ղեկավարների դպրոցի (Dongling 東 林 黨)։
• 小人 (xiǎorén) — Սյաորեն, ցածր մարդ, վախկոտ ժողովուրդ, փոքր մարդ, հասարակ մարդ, փոքրոգի, ստոր մարդ։ Ավելի ուշ այն օգտագործվել է որպես նվաստացնող հոմանիշ դերանուն «ես», երբ խոսքը վերաբերվում է մեծահասակներին (իշխանության կամ ծնողների)։
• 中庸 (zhōngyōng) — Ճոնյոն, ոսկե նշանակում, «Մերձավոր և անփոփոխ» (ինչպես կոչում համապատասխան կանոնի)։
• 大同 (dàtóng) — Դատոն, մեծ միաբանություն, հետևողականություն, ամբողջական ներդաշնակություն, ամբողջական ինքնություն, հասարակության անգամ Յաօ (堯) և Շունյա (舜)։
• 小康 (xiăokāng) — Սյաոկան, ոչ շատ մեծ (միջին) բարեկեցություն, պետական հասարակության, բարեկեցիկ հասարակություն։
• 正名 (zhèngmíng) — «Անունների ուղում», կհանգեցնի անունը համահունչ էության իրերի և երևույթների։

Արդեն հետո, երբ հայտարարվեց Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն, Մաո Ցզեհունայի օրոք, կոնֆուցիականությունը հայտարարվեց որպես ուսուցում, կանգնած առաջընթացության ճանապարհի կեսին։ Հետազոտողները նշում են, որ չնայած պաշտոնական հալածանքի, կոնֆուցիականությունը իրականում ներկա է գաղափարական պաշտոններում և գործնական որոշումներում։

Կոնֆուցիականների կանոնի կազմը

Կոնֆուցիական ավանդույթը ներկայացված է բազմաթիվ առաջնային աղբյուրներից, որոնք թույլ են տալիս վերականգնել ուսմունքը և բացահայտել չինական քաղաքակրթության մեջ տարբեր ավանդույթների գոյության եղանակները։ Կոնֆուցիական կանոնը ձևավորվել է աստիճանաբար և բաժանվում է երկու տեքստերի «հնգամացիա» և «քառամացիա»։ Երկրորդ փաթեթը ամբողջությամբ կանոնական արդեն նեոկոնֆուցիզմն է XII դարում։ Երբեմն այդ տեքստերը համախմբվում են միասին («四書五經» Sìshū Wŭjīng)։ Վերջից XII դարում տպագրվել և «տասներեքամացիա» ("十三 經» shísānjīng)։ Տերմին «Հինգ կանոններ» հայտնվել է Հան կայսր՝ Ու Դի-ի օրոք (漢武帝, 140 — 87 մեր թվարկությունից առաջ)։ Այդ ժամանակ առավել վավերական տեքստեր են կորցրել, և վերակառուցվել բանավոր փոխանցման տեքստերի, գրվել է «լիազորված նամակը» (隸書 lìshū)։

Գրականություն

• Adler, Joseph A. (2014), Confucianism as a Religious Tradition: Linguistic and Methodological Problems (PDF), Gambier, Ohio, USA: Kenyon College {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• William Theodore De Bary (1989). Neo-Confucian Education: The Formative Stage. University of California Press. էջեր 455–. ISBN 978-0520063938.
• Billioud, Sébastien; Thoraval, Joël (2015). The Sage and the People: The Confucian Revival in China. Oxford University Press. ISBN 978-0190258146.
• Billioud, Sébastien (2010). «Carrying the Confucian Torch to the Masses: The Challenge of Structuring the Confucian Revival in the People's Republic of China» (PDF). OE. 49.
• Clart, Philip (2003). «Confucius and the Mediums: Is There a "Popular Confucianism"?» (PDF). T'uong Pao. LXXXIX.
• Chen, Yong (2012). Confucianism as Religion: Controversies and Consequences. Brill. ISBN 978-9004243736.
• Creel, Herrlee (1949). Confucius and the Chinese Way. New York: Harper Torchbooks.
• John W. Dardess (1983). Confucianism and Autocracy: Professional Elites in the Founding of the Ming Dynasty. University of California Press. ISBN 978-0520047334.
• Didier, John C. (2009). «In and Outside the Square: The Sky and the Power of Belief in Ancient China and the World, c. 4500 BC – AD 200». Sino-Platonic Papers (192). Volume I: The Ancient Eurasian World and the Celestial Pivot, Volume II: Representations and Identities of High Powers in Neolithic and Bronze China, Volume III: Terrestrial and Celestial Transformations in Zhou and Early-Imperial China.
• Elman, Benjamin A. (2005), On Their Own Terms: Science in China, 1550–1900, Harvard University Press, ISBN 978-0674016859 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Fan, Lizhu; Chen, Na (2015). «The Religiousness of "Confucianism" and the Revival of Confucian Religion in China Today». Cultural Diversity in China. 1 (1): 27–43. doi:10.1515/cdc-2015-0005. ISSN 2353-7795.
• Fan, Lizhu; Chen, Na (2015a), «Revival of Confucianism and Reconstruction of Chinese Identity», The Presence and Future of Humanity in the Cosmos, Tokyo, 18–23 March: ICU {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Feuchtwang, Stephan (2016), «Chinese religions», in Woodhead, Linda; Kawanami, Hiroko; Partridge, Christopher H. (eds.), Religions in the Modern World: Traditions and Transformations (3nd ed.), London: Routledge, էջեր 143–172, ISBN 978-1317439608 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Fingarette, Herbert (1972). Confucius: The Secular as Sacred. New York: Harper. ISBN 978-1478608660.
• Fung, Yiu-ming (2008), «Problematizing Contemporary Confucianism in East Asia», in Richey, Jeffrey (ed.), Teaching Confucianism, Oxford University Press, ISBN 978-0198042563 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Gunn, Geoffrey C. (2003), First Globalization: The Eurasian Exchange, 1500 to 1800, Rowman & Littlefield, ISBN 978-0742526624.
• Haynes, Jeffrey (2008), Routledge Handbook of Religion and Politics, Taylor & Francis, ISBN 978-0415414555 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Ivanhoe, Philip J. (2000). Confucian Moral Self Cultivation (2nd rev. ed.). Indianapolis: Hackett Publishing. ISBN 978-0872205086.
• Li-Hsiang, Lisa Rosenlee (2012). Confucianism and Women: A Philosophical Interpretation. SUNY Press. էջեր 164–. ISBN 978-0791481790.
• Libbrecht, Ulrich (2007). Within the Four Seas...: Introduction to Comparative Philosophy. Peeters Publishers. ISBN 978-9042918122.
• Littlejohn, Ronnie (2010), Confucianism: An Introduction, I.B. Tauris, ISBN 978-1848851740 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Nivison, David S. (1996). The Ways of Confucianism: Investigations in Chinese Philosophy. Chicago: Open Court Press. ISBN 978-0812693409.
• Payette, Alex (2014), «Shenzhen's Kongshengtang: Religious Confucianism and Local Moral Governance», Panel RC43: Role of Religion in Political Life (PDF), 23rd World Congress of Political Science, 19–24 July, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հոկտեմբերի 23-ին, Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 6-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Pankenier, David W. (2013). Astrology and Cosmology in Early China. Cambridge University Press. ISBN 978-1107006720.
• Shen, Qingsong; Shun, Kwong-loi (2007), Confucian Ethics in Retrospect and Prospect, Council for Research in Values and Philosophy, ISBN 978-1565182455 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Sinaiko, Herman L. (1998), Reclaiming the Canon: Essays on Philosophy, Poetry, and History, Yale University Press, ISBN 978-0300065299 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն).
• Tay, Wei Leong (2010). «Kang Youwei: The Martin Luther of Confucianism and His Vision of Confucian Modernity and Nation» (PDF). Secularization, Religion and the State.
• Yang, C.K. (1961). Religion in Chinese Society; a Study of Contemporary Social Functions of Religion and Some of Their Historical Factors. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520013711.
• Yao, Xinzhong (2000). An Introduction to Confucianism. Cambridge University Press. ISBN 978-0521643122.
• Zhou, Youguang (2012). «To Inherit the Ancient Teachings of Confucius and Mencius and Establish Modern Confucianism» (PDF). Sino-Platonic Papers (226).
• The Analects of Confucius (1915; rpr. NY: Paragon, 1968). Translated by William Edward Soothill.
• The Analects of Confucius: A Philosophical Translation (New York: Ballantine, 1998). Translated by Roger T. Ames, Henry Rosemont.
• The Original Analects: Sayings of Confucius and His Successors (New York: Columbia University Press, 1998). Translated by E. Bruce Brooks, A. Taeko Brooks.
• The Analects of Confucius (New York: W.W. Norton, 1997). Translated by Simon Leys
• Analects: With Selections from Traditional Commentaries (Indianapolis: Hackett Publishing, 2003). Translated by Edward Slingerland.
• Кобзев А. И. Философия китайского неоконфуцианства. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2002. — 606 с. — (История восточной философии). — 1000 экз. — ISBN 5-02-018063-7
• Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и практики / Отв. ред. Л. П. Делюсин. — М.: Наука, 1982. — 264 с. — 10 000 экз.
• Переломов Л. С. Конфуций и конфуцианство с древности по настоящее время (V в. до н. э. — XXI в.). — М.: Стилсервис, Институт Дальнего Востока РАН, 2009. — 704 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-93712-010-6
• Экономические воззрения древнего конфуцианства // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 94-99. — 606 с.

Ծանոթագրություններ

1. Лапина З. Г. Гл. VII. Национальные религии. § 5. Конфуцианство (С. 95-100)// Основы религиоведения. / Ю. Ф. Борунков, И. Н. Яблоков и др.; Под ред. И. Н. Яблокова. — М.: Высш. шк., 1994. — 368 с. ISBN 5-06-002849-6
2. Ames Roger T., Tu Weiming^[en] Confucianism // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012
3. Конфуцианство // Философский энциклопедический словарь / Гл. редакция: Л. Ф. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В. Г. Панов — М.: Советская энциклопедия, 1983. — 840 с. ISBN 5-85270-030-4 (изд. 1989 г.)
4. Гл. II. Религия как историко-культурный феномен. § 2. Религии в истории общества // Гараджа В. И. Религиоведение: Учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений и преп. ср. школы. — 2-е изд., дополненное. — М.: Аспект Пресс, 1995. — 351 с. — ISBN 5-7567-0007-2
5. Мартынов Д. Е. Конфуцианское учение в политической теории и практике КНР: 60-80-е гг. X в.. Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук (07.00.03 Всеобщая история). Казань, 2004

Արտաքին հղումներ

• China Confucian Philosophy
• China Confucian Religion Արխիվացված 2015-08-14 Wayback Machine
• China Confucian Temples
• China Kongzi Network
• ТВ Культура. Лекция А. Маслова «Споры о Конфуции» Արխիվացված 2013-10-30 Wayback Machine.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոնֆուցիականություն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 588)։