Գուրալներ

Գուրալներ
Ընդհանուր քանակ
լեհ.՝ Górale, սլովակ.՝ Gorali
Բնակեցում
Լեհաստան  Չեխիա  Սլովակիա
Լեզու(ներ)
լեհերեն, չեխերեն, սլովակերեն
Հավատք(ներ)
կաթոլիկություն, բողոքականություն

Գուրալներ (լեհ.՝ Górale, սլովակ.՝ Gorali, բառացիորեն` լեռնաբնակներ), լեհերի ազգագրական կամ էթնոմշակութային խմբեր (պոդհալներ, օրավներ, սպիշաներ, բաբյեգորցիներ, բեսկիդցիներ, պենինցիներ, սոնդետցիներ, զագորցիներ, յաբլոնսկցիներ)։ Ավանդաբար բնակվում են Կարպատներում` հարավային Լեհաստանում, հյուսիսային Սլովակիայում, Չեխիայի Թեշինյան Սիլեզիա պատմական շրջանում (Silesian Gorals), ինչպես նաև արևմտյան Ուկրաինայում (Անդրկարպատյան Ուկրաինա, Գալիցիա և Բուկովինա)^[1]։ Կաթոլիկներ են և խոսում են լեհերեն, չեխերեն, սլովակերեն։ Գուրալներն իրենց կենցաղով, տարազներով և երաժշտությամբ նման են գուցուլներին (հունակաթոլիկներ, խոսում են ռուսիներեն), մորավիական վալախներին (կաթոլիկներ, խոսում են չեխերեն)^[2]։

Բնակչություն

Գուրալներն ապրում են.

• Լեհաստանի հարավում (Փոքր Լեհական և Սիլեզյան վոյեվոդությունների Պոդհալե և Բեսկիդի մարզերում),
• Սլովակիայի հյուսիս-արևմուտքում (Կիսուցե, Լիպտով, Սպիշ, Օրավա մարզերում, հիմնականում Ժիլինայի երկրամասի Չադցա, Տվրդոշին և Նամեստովո, Լիպտովսի Միկուլաշ վարչական շրջաններում, Պրեշով երկրամասի Ստարա Լյուբովնյա և Կեժմարոկ վարչական շրջաններում)
• Չեխիայի հյուսիս-արևելքում (Թեշինյան Սիլեզիա պատմական շրջանում - Մորավասիլեզյան երկրամասի Ֆրիդեկ-Միստեկ, Օպավա և Բրունտալ շրջաններում)։

Ոչ մեծ սփյուռք կա ուկրաինական և ռումինական Բուկովինա պատմական շրջանում, ինչպես նաև Չիկագոյում։ Ընդհանուր թվաքանակը հաշվվում է 0,5-2,5 մլն մարդ։

Պատմություն

Լեհաստանի օկուպացիայի ժամանակ Նացիստական Գերմանիայի կողմից թողարկված փոստային նամականիշ, որը ներկայացնում է գուրալներին, որպես նորաստեղծ գուրալենֆոլկ ազգի մաս

Գուրալների հողերը բնակեցված են եղել XII-XVIII դարերից հարավային Լեհաստանի մարզերի նախալեռնային և հարթավայրային բնակիչներով, որոնք խառնվել են հարավից Կարպատների երկայնքով թափառող վալախիների հետ։ 16-րդ և 17-րդ դարերում գուրալները բնակություն են հաստատել Կիսուցա, Օրավա գետերի ափերին և հյուսիսային Սպիշում^[3]։ Այդ տարածքները Հունգարիայի հյուսիսային թագավորության մասն էին կազմում։ 1803-1819 թվականներին գուրալները Բուկովինա են գաղթել^[4] Գյուղերի մեծ մասը կառավարվում էր XVI դարի վալախիների իրավունքի հիման վրա` այսպես կոչված «Vlach օրենքով» (անգլ.՝ Vlach law) հին միջնադարյան խորվաթական փաստաթղթերով վալաշերը հատուկ օրենք են ընդունվել, որ «ով գյուղում է բնակվում, նա հարկ է վճարում, իսկ ով գյուղ չունի (քոչվոր է), նա ծառայում է հեծելազորում)։

Լեհաստանի գերմանական օկուպացիայի ընթացքում (1939-1945, Գլխավոր Նահանգապետություն) նացիստական վարչակազմը փորձել է գուրալներին միավորել առանձին ազգի մեջ, որում ընդգրկվելու էին էստոնացիները, լիտվացիները և լատվացիները` նրանց լեհերի համեմատ որոշ իրավական արտոնություններ տալով։ Նացիստ ռասայական տեսաբանները լեհերից առանձնացրել էին 27,000 ուժեղ գուրալներ, որպես առանձին էթնիկ խումբ և «Գերմանական մեծ ռասայի» մաս^[5][6][7]։

Լեզու

Զակոպանեյի գուրալներ

Փոքր Լեհական վոյեվոդությունում և Սլովակիայում խոսում են Փոքր Լեհական դիալեկտի սուբդիալեկտով, Սիլեզյան և Օպոլեի վոյեվոդություններում և Չեխիայում` լեհերենի սիլեզյան դիալեկտի վերին Սիլեզյան սուբդիալեկտով։ Տարածված են նաև գրական լեհերենը, սլովակերենը, չեխերենը։ Հավատացյալները կաթոլիկներ են, կան բողոքականներ (ավետարանականներ)։ Ըստ Կ. Դոբրոստրոյսկու, պոդհալեի դիալեկտը բառեր է փոխառել ռումիներենից և ալբաներենից (1938), ինչպես նաև համանման ձևով փոխառել է հավատամքի, երաժշտության, նյութական մշակութային տարրերը։

Կարպատների մյուս արևմտա-սլավոնական ժողովուրդների նման գորալներին հատուկ է հյուսիսային գերմանական ազդեցությունը ի տարբերություն Լեհաստանի մյուս շրջանների։ 19-րդ դարում լեհ գիտնականները գորալներին դիտարկել են լեհերին մոտ լեզվական էթնիկ խումբ, բայց որը սերտ կապեր ունի սլովակիան ժողովրդական մշակույթի հետ։ Գորալների և՛սոցիալական, եւ՛ տնտեսական կյանքը նման է վալախների հովվական մշակույթին^[8]

Կենցաղ

Գուրալները զբաղվում են սեզոնային անասնապահությամբ, անտառորսության և փայտամշակման արհեսներով։ Գուրաների խրճիթները հատած ճյուղերով և ծղոտով են պատրաստած։ Սնվում են բազմազան կաթնամթերքով, մասնավորապես պանիր (բրինզա, ապխտած այծի պանիր` օսցիպեկ)։ Ինչպես նաև պատրաստում են կարտոֆիլի, գարու և վարսակի ալյուրից կաշաներ և ուտեստներ։ Հագնում են մահուդե, մորթյա և կաշվե հագուստ ու կոշիկներ (մորթյա և մահուդե բաճկոնները, տղամարդկանց մահուդե տաբատները, չուխաները, կաշվե չարոխները, մահուդե երկարաճիտ կոշիկները և կրկնակոշիկները (պապուչի))։

Մշակույթ

Գուրալները չունեն միասնական ինքնություն և աշխարհագրական և մշակութային միասնություն չեն ներկայացնում։ Ավանդական մշակույթի ընդհանուր գծերը պայմանավորված են լեռնային շրջանի կենցաղային առանձնահատկություններով։

Պարերի մեջ գերակշռում է շրջանաձև շարժումները։ Տղամարդիկ արագ տեմպով են պարում` կքանստելով (հայդուկ), կացին-կեռիկներով (բարտկա), զույգերով (այսպես կոչված գուրալյան)։ Երաժշտական գործիքներից հիմնականներն են աղեղային (ջութակ, բաս) և վոլինկա (կոզյոլ)։ Վերածնունդ են ապրում կիրառությունից դուրս եկած հին տեսակի աղեղային տարատեսակ գործիքները` գենսլե, զլոբցոկի և այլն։ Ավելի տարածված են գործիքային համույթները («գուրալյան կապելլաներ», որոնք հիմնականում կազմված են 3 ջութակից և բասից), որոնք հիմնականում պարային երաժշտություն են նվագում։ Բնորոշ է նաև «до слуху» (այսինքն լսելու համար) խաղերը, որոնք անցկացվում են հարսանիքներում, օրացուցային ծիսակատարությունների ժամանակ և այլն։ Լեհաստանում գործում են գուրալյան մշակութային միություններ, փառատոներ են անցկացվում։

Համաշխարհային գրականության մեջ գուրալների մասին նկարագրությունը տվել է լեհ գրող Հենրիկ Սենկևիչը պատմական վեպում «Ջրհեղեղ» վեպը (1886), որտեղ նա նշում է, որ գուրալները 1656 թվականի հունվարին փրկել են Յան Կազիմիր թագավորին շվեդ ինտերվենտներից , երբ նա վերադրձել է Սիլեզիայից։

• 
  Գուրալի խրճիթ Զակոպանիեում, 1860
• 
  Գուրալների «Grojcowianie» ազգագարական խումբ, 15-08-2016
• 
  «Գուրալների հարսանիք»

Հայտնի գուրալներ

• Տոմաշ Ադամեկ, լեհ առաջին քաշային կարգի պրոֆեսիոնալ բռնցքամարտիկ
• Կարոլ Վոյտիլա, Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս II-ի հայրը
• Յուզեֆ Տիշներ, լեհ հոգևորական և փիլիսոփա

Տես նաև

• Գուրալների ազգային տարազ

Գրականություն

• Стеньшевский Я. Скрипка и игра на скрипке в польской народной традиции // Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. М., 1988. Т.2. (ռուս.)
• Encyklopédia l´udovej kultúry Slovenska. Veda, 1995.

Ծանոթագրություններ

1. Pol, Wincenty (1851) Rzut oka na północne stoki Karpat. Kraków: Czcionkami drukarni Czasu. p. 120.
2. Marcel Cornis-Pope et John Neubauer, History of the Literary Cultures of East-Central Europe: Junctures and disjunctures in the 19th and 20th centuries. Volume IV: Types and stereotypes. John Benjamins Publishing 2010, p. 445–. ISBN 90-272-3458-2
3. Denes Loczy; Miloš Stankoviansky; Adam Kotarba (3 January 2012). Recent Landform Evolution: The Carpatho-Balkan-Dinaric Region. Springer Science & Business Media. pp. 149–. ISBN 978-94-007-2447-1.]
4. Halina Karaś. "2.6. Gwary polskie za granicą".
5. Martyn Housden (4 January 2002). Hitler: Study of a Revolutionary?. Routledge. pp. 138–. ISBN 978-1-134-71369-1.
6. "Pod Giewontem. Losy mieszkancow Podhala 1939-1956". Podhalański Portal Informacyjny Podhale24.pl. September 12, 2011.
7. "Historia rodziny Apostołów". Արխիվացված 2015-01-23 Wayback Machine Lista świadków historii (in Polish). Stowarzyszenie Auschwitz Memento.
8. Marcel Cornis-Pope; John Neubauer (2010). History of the Literary Cultures of East-Central Europe: Types and stereotypes. John Benjamins Publishing. pp. 445–. ISBN 90-272-3458-2.

Արտաքին հղումներ

• Карта Արխիվացված 2015-04-16 Wayback Machine (լեհ.)
• Статья в энциклопедии (սլովակ.)
• Инфо-портал о гуралях (լեհ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գուրալներ» հոդվածին։