Ալժիրի անկախության պատերազմ

Ալժիրի անկախության պատերազմ
Սառը պատերազմ
Թվական 1954 թվականի նոյեմբերի 1-1962 թվականի մարտի 19 Վայր Ֆրանսիական Ալժիր Արդյունք Ազգային ազատագրական ճակատի քաղաքական հաղթանակ, Ֆրանսիայի ռազմական հաղթանակ

Ալժիրյան պատերազմ (ֆր.՝ Guerre d'Algérie, արաբ․՝ الثورة الجزائرية‎‎), անհամաչափ ռազմական հակամարտություն Ալժիրում ֆրանսիական գաղութային վարչակազմի և զինված խմբավորումների միջև^[1], որոնք աջակցում էին Ֆրանսիայից Ալժիրի անկախացմանը։ Չնայած ալժիրցի ապստամբների փաստացի ռազմական պարտությանը, մի շարք քաղաքական և տնտեսական պատճառներով հակամարտությունն ավարտվեց նրանց հաղթանակով` Ֆրանսիայի կողմից Ալժիրի անկախության ճանաչմամբ։

Ալժիրի պատերազմը բարդ ռազմաքաղաքական հակամարտություն էր, որը բնութագրվում էր կուսակցական և հակակուսակցական գործողություններով, քաղաքային պատերազմով (գերիլիայով) և երկու կողմերի կողմից խոշտանգումների և դաժան պատիժների կիրառմամբ։ Դա 20-րդ դարի երկրորդ կեսի Ֆրանսիայի պատմության կարևորագույն իրադարձություններից է, որի հետևանքով անկում է ապրել Չորրորդ Հանրապետությունը, բանակում երկու հեղաշրջում է տեղի ունեցել և ի հայտ է եկել ծայրահեղ ազգայնական Գաղտնի զինված կազմակերպությունը, որը փորձել է ստիպել Ֆրանսիայի կառավարությանը ահաբեկչության միջոցով հրաժարվել Ալժիրի անկախության ճանաչումից։ Հակամարտությունն ավելի սրվեց նրանով, որ Ալժիրը, գործող օրենսդրության համաձայն, Ֆրանսիայի անբաժանելի մասն էր և ֆրանսիական հասարակության որոշ հատվածներ Ալժիրի իրադարձություններն ընկալեցին որպես ապստամբություն և սպառնալիք իրենց երկրի տարածքային ամբողջականությանը։ Տասնամյակներ անց 1954-1962 թվականների իրադարձությունները դեռևս չափազանց երկիմաստ են ընկալվում Ֆրանսիայում։ Դրա մասին վկայում է այն փաստը, որ միայն 1999 թվականին Ֆրանսիայի ազգային ժողովը պաշտոնապես ճանաչեց Ալժիրում ռազմական գործողությունները որպես «պատերազմ» (մինչ այդ օգտագործվում էր «հասարակական կարգի վերականգնում» տերմինը)^[2]։

Նախադրյալներ

Ֆրանսիան 1830 թվականին ներխուժեց Ալժիր, որը երկար ժամանակ մուսուլմանների ծովահենության և ստրկավաճառության կենտրոն էր, և պաշտոնապես այն անեքսիայի ենթարկեց 1834 թվականին։ Երկրի տարածքը բաժանված էր երեք անդրծովյան դեպարտամենտների՝ Ալժիրի, Օրանի և Կոնստանտինի։ Այդ պահից ի վեր ավելի քան հարյուր տարի շարունակ ֆրանսիական դպրոցներում երեխաներին սովորեցնում էին, որ Ալժիրը Ֆրանսիայի մաս է^[3]։ Համաձայն 1865 թվականին ընդունված վարքագծի կանոնագրքի՝ ալժիրցիները մնում էին մուսուլմանական օրենսդրության սուբյեկտներ և կարող էին հավաքագրվել Ֆրանսիայի զինված ուժերում, նրանք կարող էին դիմել նաև Ֆրանսիայի քաղաքացիություն ստանալու համար։ Իրականում ալժիրցիների համար քաղաքացիություն ստանալը չափազանց դժվար էր, այդ իսկ պատճառով 20-րդ դարի կեսերին քաղաքացիություն ուներ Ալժիրի բնիկ բնակչության միայն մոտ 13%-ը։ Այսպիսով, ալժիրցիների 87%-ն ուներ միայն Ֆրանսիական միության քաղաքացիություն, սակայն չուներ Ֆրանսիայի քաղաքացիություն, համապատասխանաբար, չէր կարող զբաղեցնել պետական բարձր պաշտոններ, ծառայել որոշ պետական հաստատություններում և մարմիններում։

Ալժիրի տարածքում ապրում էին մոտ մեկ միլիոն ֆրանսիացի գաղութարարներ (հայտնի են որպես ֆրանկալժիրցիներ, գաղութարարներ կամ պյե-նուարներ), որոնց պատկանում էին Ալժիրի մշակվող հողերի 40%-ը։ Պյե-նուարներին էին պատկանում ամենաբերրի ու մշակելի հողերը։ Աշխատավոր ալժիրցիները ավելի քիչ էին վարձատրվում, քան պյե-նուարները, նույնիսկ նույն աշխատանքի շրջանակում։ Ալժիրցիների 75%-ը գրաճանաչ չէր^[4]։ Չնայած նման անհավասարությանը, բնիկ բնակչությունը և գաղութարարները երկար ժամանակ ապրել են խաղաղության մեջ։ Գաղութարարները պահպանողական էին. նրանք իրենց համարում էին ժամանակակից Ալժիրի շինարարները և այս հողին վերաբերվում էին որպես իրենց հայրենիքի։ Նրանցից շատերն իսկապես ծնվել և ապրել են այստեղ իրենց ողջ կյանքը։ Կարելի է ասել, որ Ալժիրը վերաբնակեցման գաղութ էր՝ բնիկների մեծամասնության պահպանմամբ, մինչդեռ քաղաքական առումով Ալժիրը նման էր Հարավաֆրիկյան հանրապետությանը ապարտեիդի ռեժիմի ժամանակ, երբ տեղի բնակչությունը, որը կազմում էր ճնշող մեծամասնությունը, հեռացվեց իշխանությունից։ Ինչ վերաբերում է Ալժիրի բնակչությանը, ապա ֆրանսիացիները չքանդեցին ավագների ավանդական ինստիտուտը, որոնք պահպանում էին իրենց իշխանությունը դաշտում և, հետևաբար, պատճառ չունեին անհավատարիմ լինելու ֆրանսիական վարչակազմին։ Ֆրանսիական բանակում կային ալժիրական ստորաբաժանումներ՝ բռնակալներ, գումեր, ճամբարներ, սպագեր, որոնք կռվել են Ֆրանսիայի համար Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պստերազմներում և հետո Հնդկաչինում։

Վիլսոնի տասնչորս կետերի հրապարակումից հետո որոշ ալժիրցի ուլեմ-մտավորականներ ցանկություն հայտեցին, որ Ալժիրին տրվի ինքնավարություն և ինչ-որ չափով ինքնակառավարում։ 1926 թվականին հիմնադրվեց «Հյուսիսաֆրիկյան աստղ» ազգային հեղափոխական շարժումը, որի նպատակն էր բարելավել Հյուսիսային Աֆրիկայի ֆրանսիական բոլոր գաղութներում աշխատավորների աշխատանքային պայմանները։ Շարժումը ավարտվեց 1929 թվականին՝ ֆրանսիական իշխանությունների պահանջով (վերսկսվեց և կրկին լուծարվեց 1930-ական թվականներին)։ 1938 թվականին Ֆերհաթ Աբասը ստեղծեց Ալժիրի ժողովրդական միությունը, որը հետագայում վերանվանվեց Ալժիրի ժողովրդի հրովարտակ, իսկ 1946 թվականին դարձավ Ալժիրի դեմոկրատական միության հրովարտակ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ալժիրում ակտիվացել էին ինքնավարության կամ անկախության պահանջները։ 1945 թվականի մայիսի 8-ին Եվրոպայում պատերազմի ավարտի օրը Սետիֆում տեղի ունեցավ զանգվածային ցույց, որը կազմակերպել էին ալժիրցի ազգայնականները։ Այն բանից հետո, երբ 26-ամյա Բուզիդ Սաալը սպանվեց ֆրանսիացի ոստիկանի կողմից Ալժիրի դրոշը կրելու համար, ցույցը վերածվեց անկարգությունների, որոնք տարածվեցին այլ վայրերում։ Ենթադրվում է, որ անկարգությունների ժամանակ ընդհանուր առմամբ մահացել է 102 եվրոպացի և հրեա։ Սյուները և ֆրանսիական բանակը դրան պատասխանեցին ջարդով՝ օգտագործելով հրետանի, տանկեր և ինքնաթիռ։ Բռնաճնշումները շարունակվեցին մի քանի ամիս և խլեցին հազարավոր ալժիրցիների կյանքեր^[5]։

Ֆրանսիացի ալժիրցիներն այս օրերին այնքան սպանեցին, որ հաճախ չէին հասցնում հուղարկավորել դիակները, ուստի նրանց գցում էին ջրհորները, նետում լեռների անդունդները Կաբիլիայի լեռներում։

Հայտնի ֆրանսիացի իրավաբան Ժակ Վերգերը «Ահաբեկչության պաշտպան» վավերագրական ֆիլմում տված հարցազրույցում ասում է, որ մահացածների թիվը 10.000, սակայն, ըստ ամերիկյան դեսպանատան հաշվարկների, սպանվել է 45.000 մարդ^[6]։ Այս իրադարձությունները հայտնի են որպես 1945 թվականի Ալժիրի ապստամբություն։ Դրանից հետո Ալժիրում անդորր է հաստատվել, սակայն մայիսի 8-ին ֆրանսիացիների կատարած վայրագությունները չեն կարող մոռացվել, ինչպես նաև այն, որ ֆրանսիական կառավարությունը դեռևս անտեսում էր ալժիրցիների ամենահամեստ խնդրանքները։

1947 թվականին ստեղծվեց «գաղտնի կազմակերպությունը» (ԳՀ)՝ Ժողովրդավարական ազատության հաղթանակի շարժման զինված թևը։ Դրա առաջին գործողությունները անհաջող էին։ 1953 թվականին ՕՀ-ն դաշնակցեց Ալժիրի դեմոկրատական միության հրովարտակի զինված խմբավորումների հետ։ Այդ ուժերը ենթարկվում էին արտաքին կենտրոնին, որը գտնվում էր Եգիպտոսում և Թունիսում ողջ պատերազմի ընթացքում։ Ապստամբության կենտրոնը պատերազմ վարելու համար ստեղծեց ռազմական կազմակերպություն։ Ալժիրի տարածքը բաժանված էր վեց ռազմական շրջանների՝ վիլայեթների։ Յուրաքանչյուր շրջան ուներ իր հրամանատարը, որին տրված էր գործելու որոշակի ազատություն։ 1954 թվականի նոյեմբերի 1-ին ստեղծվեց Ազգային ազատագրական ճակատը (ԱԱՃ), որի նպատակն էր զենքի ուժով հասնել երկրի անկախությանը։

Ալժիրի անկախություն

1959 թվականի սեպտեմբերի 16-ին դե Գոլը հանդես եկավ ելույթով, որտեղ առաջին անգամ ճանաչեց ալժիրցիների ինքնորոշման իրավունքը։ Դա առաջացրել է աջակողմյա շրջանակների կատաղությունը։ Նրանք սկսեցին հասկանալ, որ սխալվել են իրենց ընտրության մեջ և իշխանության են բերել մի մարդու, որը, հավանաբար, կկործանի Ֆրանսիական Ալժիրը։ Դե Գոլի դեմ առաջին գործողությունը տեղի ունեցավ 1960 թվականի հունվարի վերջին, երբ մի խումբ ուսանողներ փորձեցին ապստամբություն բարձրացնել Ալժիրի մայրաքաղաքում և սկսեցին բարիկադներ կառուցել։ Այս անգամ բանակն ամբողջությամբ հավատարիմ մնաց իշխանությանը, իսկ ապստամբությունը ձախողվեց՝ պատերազմի պատմության մեջ մտնելով «բարիկադների շաբաթ» անվան տակ։

1960 թվականը դարձավ «Աֆրիկայի տարին»՝ մայրցամաքի 17 երկրներ անկախություն ձեռք բերեցին, սակայն Ալժիրը նրանց թվում չէր։ Պատերազմը շարունակվեց, թեև ոչ նախկին ինտենսիվությամբ։ Ամռանն առաջին անգամ բանակցություններ են տեղի ունեցել Ֆրանսիայի իշխանությունների և Ալժիրի Հանրապետության ժամանակավոր կառավարության ներկայացուցիչների միջև, որոնք սակայն որևէ արդյունք չեն գրանցել։ Դը Գոլը տարվա ընթացքում մի շարք հայտարարություններ է արել՝ ակնարկելով Ալժիրի կարգավիճակի փոփոխության հնարավոր տարբերակը։ 1961 թվականի հունվարի 8-ին տեղի ունեցավ հանրաքվե Ալժիրի խնդրի ճակատագրի վերաբերյալ։ Հարցման մասնակիցների 75%-ը կողմ է արտահայտվել Ալժիրին անկախություն տրամադրելուն^[7]։ Կամքի արտահայտմանն ի պատասխան աջակողմյանների դիրքորոշումը դարձավ հերթական պուտչն Ալժիրում, որը սկսվեց ապրիլի 21-ին։ Այն կազմակերպել են չորս գեներալներ (որի համար ստացել են «Գեներալների պուտչ» անվանումը) և մի քանի օր անց ձախողել, քանի որ դրան չեն աջակցել անվերջանալի պատերազմից հոգնած ժամկետային զինծառայողները։ Ապստամբությունը ճնշելուց հետո ցրվեցին մի քանի զորամասեր և ստորաբաժանումներ։

1961 թվականի ամռանը Ալժիրում ակտիվ ռազմական գործողությունները գործնականում ավարտվեցին, քանի որ երկու կողմերն էլ դրանց իմաստը չէին տեսնում. շարունակվել են միայն աննշան բախումները։ Համոզված լինելով, որ Դը Գոլիին հենց այնպես չի կարելի կանգնեցնել, «ուլտրաները» դիմեցին իրենց վերջին հաղթաթուղթին՝ ահաբեկչությանը։ Տարեսկզբից գործում է Գաղտնի զինված կազմակերպություն «OAS»-ը։ Ֆրանսիական Ալժիրը պահպանելու համար ֆրանսիացիները սպանեցին ֆրանսիացիներին։ 1962 թվականի փետրվարի վերջին խումբը տասը ամսվա ընթացքում իրականացրել է 5000 մահափորձ Ալժիրում և 657 մահափորձ՝ Ֆրանսիայում։ Ապրիլի 12-ին Ալժիրում «OAS»-ի զոհերի ցուցակում կային 239 եվրոպացիներ և 1383 արաբներ^[8]։ Իր գործունեության ողջ ընթացքում «OAS»-ը կազմակերպել է մեկ տասնյակից ավելի մահափորձ Դը Գոլի դեմ, բոլորն էլ ձախողվել են։ Եվ այդ փորձերի արդյունքում ստացվեց ցանկալիի հակառակը՝ ահաբեկչական գործողությունները լիովին վարկաբեկեցին «ուլտրա» գործը ֆրանսիացիների մեծամասնության աչքում։

Ֆրանսիական կառավարության և Ազգային ազատագրական ճակատի միջև բանակցությունները վերսկսվեցին 1961 թվականի գարնանը և տեղի ունեցան Էվիան-լե-Բենում։ 1962 թվականի մարտի 19-ին ստորագրվեց Էվիանի համաձայնագիրը, որով ավարտվեց պատերազմը և ճանապարհ բացվեց Ալժիրի անկախության համար^[9]։ Ապրիլյան հանրաքվեում ֆրանսիացիների 91%-ը կողմ քվեարկեց համաձայնագրերին։ «OAS»-ը դադարեցրեց անհույս պայքարը միայն հունիսի 17-ին։ Հուլիսի 1-ին ալժիրցիները հանրաքվեով գրեթե միաձայն պաշտպանեցին իրենց երկրի անկախությունը, որը պաշտոնապես հռչակվեց հուլիսի 5-ին։

Ծանոթագրություններ

1. «Журнал «Международные процессы»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
2. Benjamin Stora. Colonialism : A Dangerous War of Memories begins
3. Gilles Martin. War in Algeria: The French Experience
4. Martin Windrow, Mike Chappel. The Algerian War 1954-62. — Osprey Publishing/Men-at-Arms, выпуск № 312, 1997. — С. 4.
5. Windrow, Chappel. С. 6—7.
6. «Фильм «Адвокат террора» — смотреть онлайн, скачать торрент, трейлер, актёры, кадры, отзывы, рецензии, расписание в кино». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 21-ին.
7. BBC on this day. 8 January
8. Жаринов К. В. Терроризм и террористы. — Мн.: Харвест, 1999. — С. 289.
9. Principal Dates and Time Line of Algeria 1961—1962

Գրականություն

• Aburish, Said K. [in անգլերեն] (2004), Nasser, the Last Arab, New York City: St. Martin's Press, ISBN 978-0-312-28683-5
• Hauser, William L. The French Army After Algeria. // Military Review. — August 1972. — Vol. 52 — No. 8 — P. 3-11 — ISSN 0026-4148