Albanšćina (gjuha shqipe IPA /ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ/) je indoeuropska rěč, kotraž twori swójsku rěčnu skupinu. Wona je z hamtskej rěču w Albanskej, ale tež na Kosowje a w Sewjernej Makedonskej. Dźěli so do dweju hłowneju dialektow – gegiskeho a toskiskeho.
Jako mjeńšinowa rěč ma na lokalnej runinje na juhu Čorneje Hory a w južnej Serbiskej wěsty prawniski status.
Klasifikacija
Zo słuša albanšćina do indoeuropskich rěčow, bu dopokazane w lěće 1854 wot němskeho rěčespytnika Franz Bopp. Wona předstaji pak swójsku njewotwisnu hałuzu indoeuropskeje rěčneje swójby bjez bliskich přiwuznych. Wjetšina rěčespytnikow wuchadźa z toho, zo pochadźa albanšćina z iliršćiny, mjeztym zo widźa druzy jeje pochad w Dako-thrakšćinje-.
Stawizny
Prěni pisomny dokument w albanskej rěči pochadźa z lěta 1462. Dźensniši alfabet bu w lěće 1908 tworjeny.
Albanšćina pisa so konsekwentnje fonetisce. Wona wužiwa pismiki a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Dalše zwuki buchu přez digrafy dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh a zh pisane. Tute digrafy płaća jako njerozdźělomne jednoty a buchu (na př. w albanskich słownikach) kaž swójske pismiki wobjednawane.
Albanske substantiwy maja dwě zakładnej formje, definitnu a indefinitnu. Definitny substantiw ma kóncowku. Na přikład (një) dollap = (jedyn) kamor; dollapi = (tón) kamor.
Jara mnohotwarne a njeprawidłowne je tworjenje plurala substantiwow. Cyłkownje eksistuja něhdźe 100 klasow, po kotrychž bu plural tworjene. Někotre wobsahuja jenož jara mało słowow, druhe su často zastupjene.
Deklinacija wobsahuje pjeć padow kaž we łaćonšćinje, a to nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw a ablatiw. Často su pak formy genitiwa, datiwa a ablatiwa identiske. Deklinacija wotwisuje wot genusa, definitnosće a numerusa. Fleksija so přewjedźe pak přez słowne kóncowki pak z pomocu předstajenych artiklow. Přirunajo z tworjenjom plurala su deklinacije jednore a prawidłowne.
Slědowaca tabela pokaza deklinaciju muskeho substantiwa mal (hora):
Definitny artikl móže być we formje substantiwowych sufiksow, kotrež wariěruja po genusu a padźe.
Na př. w singularje nominatiwa muske substantiwy přidadźa -i, abo kotrež skónča na -g/-k, přidadźa -u (zo by palatalizaciju wotwobroćił):
mal (hora) / mali ([ta] hora);
libër (kniha) / libri ([ta] kniha);
zog (ptačk) / zogu ([tón] ptačk).
Žónske substantiwy přidadźa sufiks -(j)a:
veturë (awto) / vetura ([to] awto);
shtëpi (dom) / shtëpia ([tón] dom);
lule (kćenje) / lulja ([to] kćenje).
Srjedźne substantiwy přidadźa -t.
Pronomina
Wosobinski pronomina w Albanšćinje su:
1. wosoba singulara: unë = ja
2. wosoba singulara: ti = ty
3. wosoba singulara: ai, ajo = wón, wona
1. wosoba plurala: ne = my
2. wosoba plurala: ju = wy ale tež jako wykanje
3. wosoba plurala: ata, ato = woni (muski), wone (žónski)
Jako zdwórliwostnu formu so w Albanšćinje 2. wosoba plurala wužiwa.
Adjektiwy
Adjektiwy steja normalnje po substantiwje, kotrež wone bliže wopisuja. Wjetši dźěl z nich ma předstajeny artikl i (muski) abo e (žónski). Přikład: qyteti i madh = wulke město; motra e madhe = wulka sotra. Druhi dźěl adjektiwow nima žadyn artikl. Přikład: qyteti plak = stare město (dokelž "plak" ma wjace čłowjekski staroba postajować, so w wšědnym rěčnym wužiwanju w tutym padźe "qyteti i vjetër" wužiwa, při čimž "vjetër" najčasćišo nječłowjekse wróći).
Albanšćina je wuwiła analytisku werbalnu strukturu město prjedawšeho syntetiskeho systema, kotryž je z Proto-Indo-Europskeje rěče namrěwał. Jeje kompleksny system modus (6 typow) a tempusow (3 jednore a 5 kompleksnych konstrukcijow) je charakteristiski mjez Balkanskimi rěčemi. Eksistujetaj dwaj powšitkownej typaj konjugacije. W albanšćinje słowoslěd je subjekt werb objekt a negacija so přez partiklu nuk abo s' před werbom zwuraznjuje, na př.:
Toni nuk flet anglisht "Toni jendźelsce njerěči";
s'e di "Njewěm".
W imperatiwowych sadach so partikla mos wužiwa:
mos harro "njezabudź!".
Někotre werby maja změna wokalow. Na př. (po gramatice wot Buchholz a Fiedler, na stronach 75, 91-95)
djeg "pali", digjte "je palił"
del "wuńdźe" (ale tež "wuńdźeš"), dal "wuńdu", dilni "wuńdźeće", doli "wón wuńdźe (aorist)"
