Ta Bretyn ny soie er lieh-innys ayns sheear ny Bretyn Mooar Meanagh. Ta'n çheer mygeayrt 20,779 km² (8,023 mi ker) er eaghtyr. T'ee 274 km er lhiurid veih'n twoaie da'n jiass as 97 km er lheead veih'n shiar da'n sheear. Ta Bretyn çhemmit liorish Sostyn da'n shiar as lesh y vooir da'n twoaie, da'n sheear as da'n jiass. 'Sy clane, ta ny smoo na 1,200 km oirr ny marrey eck. Ta shiartanse ellanyn magh ass coose Vretin, as she Ynnys Moan (Ynys Môn) yn ellan smoo eck.
Ta'n chooid smoo jeh'n phobble as ny h-ynnydyn çhynskylagh soit ayns Jiass Vretin, as ee cur ny baljyn Cayr Deeth, Abertawe as Casnewydd 'syn earroo. Ta ram cummaltee ayns shiar hwoaie ny çheerey mygeayrt Wrecsam myrgeddin.
Çheer sleitagh t'ayns Bretyn, ny h-ardjyn twoaie as meanagh er lheh. Va ny sleityn cummit rish yn Eash Rioee jerrinagh. Ta ny sleityn s'yrjey soit ayns Eryri as t'ad goaill yr Wyddfa, as eh 1,085 m er yrjid, 'syn earroo. Ta ny Bannau Brycheiniog soit ayns jiass ny çheerey as t'ad kianglt rish ny Sleityn Cymragh ayns Bretyn Veanagh.
Haink Jool Kaesar dys Bretyn ayns Mee Luanistyn 55 BNJ, agh cha ghow ad y çheer rish ny smoo na keead. Clein Vretin, v’ad ny Siluree ayns Bretyn Yiass as ny Ordovicee ayns Bretyn Hwoaie. Ren ny Rauee troggal straih dy chashtalyn tessen Bretyn Yiass, goaill stiagh Caerllion (Isca), raad ta preaban caggee share er mayrn ayns Bretyn Vooar ry-akin. Ayns y hwoaie, ta shenn arrane Breuddwyd Macsen Wledig ginsh skeeal Macsen Wledig, mastey ny h-ard-reeaghyn heear s’jerree, ren poosey Helen ferch hoshiagh Bretnagh jeh Caernarfon (Segontium).
Cha nod ny h-Anglo-Sostnee goaill Bretyn, ga dy ren ad brishey’n kiangley eddyr Bretyn as yn Hen Ogledd erreish da Caggey yn Çhaayr ayns 615 BNJ. Ren Offa, ree Vercia, troggal boalley mooar thallooin rish y chreeagh eddyr y reeriaght echey as Bretyn. Ta kuse dy Voalley Offa ry-akin ayns shoh foast.
Hannee Bretyn ny çheer chreestee erreish da ny clein paganagh Teutonagh (ny Sostnee) goaill Sostyn. Hie Noo Davy er pirgrin dys Raue ‘sy 6oo eash, as dobbree eh myr Aspick ayns Bretyn foddey roish da Noo Augusteen jeh Canterbury cur bun er aspickys Chaergaint (Canterbury). Ny yei shen, cha daink lesh yn eab Creestiaght y skeaylley, foddee er coontey noidys eddyr y ghaa chynney. Reeaghyn Vretin gollrish Rhodri Mawr as Llywelyn ap Gruffudd, v’ad lajer ny kioot dy liooar dy ‘reayll y seyrsnys oc.
Llywelyn Fawr
Ec jerrey ny 1060yn, haink ny Normanee dys Bretyn, as ren shen caghlaa politickaght y heer. Hrod çhiarnyn Normanagh Y Mers (Baarle: The Marches) eddyr Bretyn as Sostyn. Dobbyr da Bretyn goll fo haart, agh haink lesh Gruffudd ap Cynan as Owain Gwynedd shen y lhiettal, ga dy ren Normanee soie ayns arnyn j’ee. Haink lesh Llywelyn Fawr unnaneysey Bretyn, obbyr va currit er bun liorish e ayr hene Llywelyn ap Gruffudd, as haink eh dy ve y chied Prinse Vretin.
Agh daarlee reeaghyn Hostyn dy hoie er Bretyn car yn eash. Ayns 1282, hooar Llywelyn Ein Llyw Olaf baase ayns skirmish faggys da Cilmeri, as eshyn prinse neuchrogheydagh s'jerree Vretin. Ghreim ersooyl Edward I Hostyn y reeriaght v'echey. Hrog Edward cashtallyn mooarey son dy 'reayll Bretyn fo'n cummaght echey - she Rhuddlan, Conwy, Caernarfon, Biwmares, as Harlech ny fir share er enney.
Dirree magh ny Bretnee reesht as reesht noi reiltys ny Sostnee, eddyr jerrey y 13oo eash as jerrey y 15oo eash; myr sampleyr, fo Madog ap Llywelyn (1294-96) as Llywelyn Bren (1316). V'ad jerkal Owain Lawgoch dy heet erash as heyrey ad ayns ny 1370yn. Dirree Owain Glyndŵr ayns 1400, as hie eh er enmys myr Prinse Vretin, agh lheie ersooyl yn irree magh beggan er veggan lesh reeaghyn Hostyn aahickyraghey yn pooar oc 'sy çheer.
Haree stayd Vretyn rish tammylt. Ny leighyn va ny Sostnee er chur urree ec toshiaght yn eash, hie ad er tayrn er ash. Hug lesh mac Inry, Inry VIII stiagh ny Leighyn Unnaneysey. Hug adsyn Bretyn fo'n chorys leighagh cheddin as v'ayns Sostyn, agh ec y traa cheddin, harmestee eh Bretnish magh ass bea reiltagh ny çheerey: cha nod ad jannoo obbyr reiltagh erbee agh 'sy Vaarle.
Rish keead ny ghaa, haink y çheer chatoleagh y ve ny çheer phrotestoonagh. D'aavioghee craueeaght 'sy çheer, goaill stiagh yn Eash Aaruggyr as y Vible Vretnish, agh vaarlee ny fir oasle beggan er veggan, as daase skort eddyr stiureyderyn heshaght as ny theay. Un eiyrt jeh'n anchaslys shen, shen y ghleashaght chrauee anchochreduagh ren skeaylley dy tappee 'sy 17oo eash as 18oo eash. Ghow Bretyn toshiaght çheet y ve ny çheer çhynskylagh, as rish jerrey'n 18oo eash va baljyn çhynskylagh, quarralyn as meainyn geayll nyn gowraghyn baghtal er fud ny çheerey. Skeayll lettyraght as ghow toshiaght cloudeyrys ayns Bretyn. Vooadee yn aggyrt er son jee-vunnaghey yn Agglish ayns Bretyn as er son hene-reiltys, as rish jerrey'n 19oo eash va'n ghleashaght Cymru Fydd ec yn eer-vullagh eck.
