PROFILBARU.COM

Efecto apotropaico é un termo antropolóxico para describir un fenómeno cultural que se expresa como mecanismo de defensa máxico ou sobrenatural evidenciado en determinados actos, rituais, obxectos ou frases formularias, consistente en afastar o mal ou protexerse del, dos malos espíritos ou unha acción máxica maligna en particular, purificándose (catarse) con este rito ou obxecto ritual.

O termo deriva do verbo grego αποτρέπειν (apotrépein ‘afastarse’), e relaciónase fundamentalmente coa necesidade psicolóxica de achar certa seguridade ante o incerto e descoñecido, o que comunmente se relaciona co perigoso e posiblemente daniño. É común que na orde lingüística e idiomática isto se reflicta facendo xogos de palabras, circunloquios, perífrases ou eufemismos a fin de evitar certas palabras, especialmente as consideradas tabú.

Orixe

O instinto de conservación orixina algúns actos instintivos que non teñen explicación racional aparente, por exemplo matar un insecto ou unha araña ou evitar determinadas situacións. Na orixe dos actos apotropaicos atópanse rastros deses impulsos instintivos.

Antigo Exipto

Os rituais máxicos apotropaicos practicábanse en todo o antigo Oriente Próximo e o Antigo Exipto. As deidades temíbeis foron invocadas mediante rituais para protexer as persoas dos espíritos malignos. No Antigo Exipto, estes rituais realizados no fogar (non en templos estatais) estaban encarnados pola deidade que personificaba a maxia, Heka.^[1] As dúas deidades invocadas con máis frecuencia nestes rituais eran a deusa hipopótamo da fertilidade, Taueret, e o demo león, Bes, que se desenvolveu a partir do deus demo anano apotropaico, Aha, que literalmente significa "loitador".^[2]

A miúdo usábanse obxectos nestes rituais para facilitar a comunicación cos deuses. Un dos obxectos máxicos máis comunmente atopados, a banda apotropaica de marfil, gañou ampla popularidade no Reino Medio (ao redor de 1550-1069 a. C.).^[3] Estas bandas foron utilizadas para protexer as mulleres embarazadas e os nenos das forzas malévolas, e foron adornadas con debuxos de deidades solares apotropaicas. Do mesmo xeito, usábanse comunmente amuletos protectores coa imaxe de deuses e deusas como Taueret. Tamén se usaba con frecuencia a auga nos rituais, onde se usaban os vasos de libación (unha forma antiga do moderno brinde) en forma de Taueret para verter auga curativa sobre un individuo. En períodos moito máis tardíos (cando Exipto caeu baixo os Ptolomeos gregos), a estela co deus Horus usouse en rituais similares; verteríase auga sobre a estela e, despois de ritualmente adquirir poderes curativos, recollíase nun recipiente para que a persoa aflixida puidese bebela.

Xestos, fórmulas, fetiches e rituais

Determinados xestos son considerados apotropaicos pola antropoloxía cultural: facer a figa (o xesto do dedo polgar ou medio entre os demais da palma) para rexeitar o mal de ollo, tocar madeira, cruzar os dedos, dicir "Xesús!" para rexeitar o mal presaxio dun espirro (aínda cando esta exclamación se utiliza comunmente como fórmula de cortesía cando alguén espirra), evitar determinados animais ou números, etcétera. Os romanos cortaban as mans aos suicidas como acto apotropaico para se defenderen do mal espírito. Igualmente, os denominados conxuros e ensalmos, ou fórmulas como as que se pronuncian nos brindes ou nas queimadas. Así mesmo, certos obxectos e fetiches adoitan ser considerados protectores, amuletos ou talismáns, como a cruz de Caravaca, as medallas de San Bieito, de San Cristovo (para as viaxes) e do arcanxo San Miguel, o ollo apotropaico, o nazar, o trevo de catro follas, a pata de coello, a man de Fátima, etcétera.

Nas tumbas gregas do século VI a. C. abundan esculturas de criaturas defensoras como as sereas e as esfinxes. Expresións eufemísticas como a que daban os gregos ás terribles deidades vingadoras denominadas Erinias ("Euménides", isto é, "Benfeitoras") teñen esta orixe, así como outras cristianizadoras como na "Santa Compaña".

Símbolos e arquitectura

A cabeza de Medusa inscrita no peito das coirazas da antigüidade grega e, por imitación, nas da romana; algúns símbolos da arquitectura, como a cruz mesma (que tamén se adoitaba inscribir ao principio de todo escrito na antigüidade polo mesmo motivo propiciatorio), a flor de lis, a cabeza sen corpo e os anxos cumpren unha función protectora. Así mesmo, as gárgolas terían o efecto apotropaico de defenderen a pureza da auga e das fontes, e os leóns dos monumentos e as tumbas son defensores do personaxe alí conmemorado ou enterrado. Determinadas plantas como o loureiro, e algunhas árbores á entrada dos templos e as casas, posuían, á parte da función de dar sombra, a protectora, así como as ferraduras cravadas nos limiares dunha vivenda. Os falos desenterrados pola arqueoloxía posúen igualmente dita función.

Historia

Desde antigo moitos autores reprobaron con criterios racionais estes actos, considerándoos un prexuízo cognitivo ou superstición, como o doutor Gaspar Navarro no seu Tribunal de superstición ladina, explorador del saber, astucia y poder del demonio: en que se condena lo que suele correr por bueno en hechizos, agueros, ensalmos, vanos saludadores, maleficios, conjuros, arte notoria, caualista, y paulina y semejantes acciones vulgares (Huesca: Pedro Blusón, 1631) e durante a Ilustración foi un lugar común rexeitar e criticar estas prácticas irracionais, contra as cales, por exemplo, escribiu o pai Benito Xerónimo Feijoo varios ensaios.

Notas

↑ Robert Ritner (1988). The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practice. Chicago: The Oriental Institute of Chicago, 14-28.
↑ James F. Romano (1978), The Origin of Aha (also called Bes). New York: College Art Association, 1978.
↑ Hartwig Atlenmüller (1965). Die Apotopaia und Die Götter Mittelägyptens. Munich: Ludwig-Maximilians University.

Véxase tamén

Superstición

Bibliografía

GARCÍA SIERRA, Pelayo, "Núcleo de la magia. Cuerpo de la religión. Cuerpo de la ciencia" (en castelán)
CIRLOT, Juan Eduardo. Diccionario de Símbolos, Barcelona, 1997. (en castelán)