O Castelo de Lanhoso, tamén coñecido como Castelo de Póvoa de Lanhoso é unha fortificación situada no concello de Póvoa de Lanhoso, no distrito de Braga (Portugal). Aínda que na actualidade perdeu boa parte da súa arquitectura orixinal, é un dos castelos máis coñecidos de Portugal. En 1910 foi nomeado Monumento Nacional.
Érguese no alto do Monte do Pilar, o meirande monte granítico de Portugal, protexido polos vales dos ríos Ave e Cávado. Foi construído no século XI, aínda no Reino de Galiza, sobre un antigo poboado castrexo romanizado, o castro de Lanhoso. No século XVII ergueuse un santuario no seu interior, utilizando a propia pedra das antigas murallas.
A torre romana quedou reducida aos alicerces. O arcebispo de Braga Pedro I (1071-1091) mandou a construción do castelo co obxectivo de defender a sé episcopal, conforme unha inscrición nun perpiaño nos alicerces e o perímetro da fortificación. Trátase da epigrafía máis antiga nun castelo de Portugal, e reza PETRIS AEPISCOPUS (Bispo Pedro).
O castelo reformouse a finais do século XII e inicios do século XIII, coa construción da torre da homenaxe. O castelo era entón a cabeça de terra, con grande importancia rexional.
No século XIII a fortaleza foi escenario dun terrible crime pasional: o seu alcaide, Rui Gonçalves de Pereira, antepasado de Nuno Álvares Pereira, regresou ao castelo ao saber da infidelidade conxugal da súa esposa, Inês Sanches, namorada dun frade do mosteiro de Bouro, e tras fechar as portas ordenou prenderlle lume á alcazaba, provocando a morte tanto dos amantes como do persoal que alí traballaba por non denunciaren o feito.
Co inicio da Idade Moderna, consolidadas as fronteiras do reino, o castelo perdeu progresivamente a súa importancia estratéxica, quedando abandonado e en ruínas. O proceso acentuouse a partir de finais do século XVII, cando André da Silva Machado, un comerciante do Porto, decidiu erguer unha réplica do Santuario do Bom Jesus de Braga. En 1680 obtivo autorización para demoler o antigo castelo e reaproveitar a pedra para edificar un santuario baixo invocación da Nosa Señora do Pilar. Iniciouse así o desmonte de parte da barbacana e das murallas, edificándose no interior do recinto unha igrexa, a escalinata e as capelas de peregrinación.
As obras do santuario proseguían en 1724, como testemuñou Peeter van Craesbeeck en Memórias Ressuscitadas da Província de Entre Douro e Minho no ano de 1726, onde describe o estado de ruína do castelo. Esta situación corrobóraa o reitor Paulo Antunes Alonso en Memórias Paroquiais de 1758, ao referir que restaba apenas a torre da homenaxe, da cal a esquina suroeste fora damnificada por un raio.
En 1938 a Direcção-Geral dos Edifícios e Monumentos Nacionais (DGEMN) deu inicio a obras de consolidación e restauración, incluíndose traballos de prospección arqueolóxica, limpeza, reconstitución dos dous cubelos ladeando o portón de entrada, do arco dese portón, da torre da homenaxe, de anacos das murallas e aínda de dunha estrada de acceso ao castelo, así como de obras no santuario. Leváronse a cabo novas actuacións en 1958-1959, 1973 e 1975-1976. En 1996 o castelo foi reaberto ao público, logo de que a Câmara Municipal con apoio da Associação Adere-Lanhoso procedesen a realizar traballos de limpeza e consolidación de estruturas, así como á remodelación dos pisos interiores da torre.
Arquitectura
O recinto está situado a 385 metros de altitude. Ten planta hexagonal irregular, de estilo románico e gótico. O portón de entrada está no muro sur, a carón da torre da homenaxe, con arco quebrado, flanqueado por dous torreóns ameados de planta cuadrangular. A muralla é percorrida por adarve protexido por un parapeto encimado por ameas piramidais, algunhas das cales presentan aberturas con troneiras.
A torre da homenaxe sitúase na cota máis elevada do terreo, cara ao leste. Ten planta cuadrangular, e foi erguida a partir dos primitivos alicerces romanos (tres torreóns equidistantes). As súas paredes, de case dez metros de altura, superan o metro de grosor. Unha escaleira de pedra comunica a porta da torre en arco quebrado, rasgada a tres metros do chan, coa praza de armas, de planta cuadrangular e uns 500 m², onde se erguían a morada do alcaide e demais dependencias, incluída a cisterna.
No exterior, o recinto está defendido por unha barbacana de planta aproximadamente elíptica, na cal se rasga, cara ao norte, o portón de entrada, ao que se accede por unha escaleira tallada na rocha e que está flanqueado por un cubelo ameado. Un segundo cubelo érguese cara ao leste.
