Poblacht Dhaonlathach an Chongó

Poblacht Dhaonlathach an Chongó
République démocratique du Congo (fr)
Bratach Armas
Mana	«Justice – Paix – Travail» «Justice – Peace – Work» «Справедливост - мир - труд» «Cyfiawnder - Heddwch - Gwaith»
Siombail oifigiúil	Okapia johnstoni
Ainmnithe in ómós	An Congó
Suíomh
2° 54′ S, 23° 42′ E
Príomhchathair	Kinshasa
Daonra
Iomlán	105,789,731 (2023)
• Dlús	45.12 hab./km²
Déamainm	Congólach
Teanga oifigiúil	an Fhraincis
Tíreolaíocht
Cuid de	Lár na hAfraice
Achar dromchla	2,344,858 km²
• Uisce	3.3 %
Suite i nó in aice le limistéar uisce	an tAigéan Atlantach
Pointe is airde	Mount Stanley ^(en) (5,109 m)
Pointe is ísle	an tAigéan Atlantach (0 m)
Ar theorainn le	Poblacht na hAfraice Láir Angóla an tSaimbia Poblacht an Chongó an tSúdáin Camarún an Tansáin Ruanda an Bhurúin an tSúdáin Theas Uganda Ruanda
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	An tSáír
Cruthú	30 Meitheamh 1960:  Poblacht an Chongó (Léopoldville)
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	poblacht
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas Phoblacht Dhaonlathach an Chongó
Comhlacht reachtach	Parlaimint Phoblacht Dhaonlathach an Chongó
• Uachtarán Phoblacht Dhaonlathach an Chongó	Kabila Kabange Joseph ^(en) (2001–2019)
• Príomh-Aire Phoblacht Dhaonlathach an Chongó	Ilunga Ilunkamba Sylvestre (2019–)
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	55,350,968,593 $ (2021)
Airgeadra	franc an Chongó
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+01:00 (a Équateur ^(en) , Bandundu Province ^(en) , Kinshasa, Kongo Central ^(en) ) UTC+02:00 (a Maniema ^(en) , South Kivu ^(en) , North Kivu ^(en) , Katanga Province ^(en) , Kasaï-Oriental ^(en) , Kasaï-Occidental ^(en) , Orientale Province ^(en) )
Fearann Idirlín barrleibhéil	.cd
Glaochód	+243
Uimhir theileafóin éigeandála	113, 114 agus 118
Cód tíre	CD

Is í Poblacht Dhaonlathach an Chongó ceann de na tíortha is mó san Afraic (tugadh 'Zaire' uirthi faoi réimeas Mobutu, 1965–1997).^[1]

Ritheann abhainn an Chongó tríd an tír.

Is í Kinshasa príomhchathair na tíre.

Iarchoilíneacht de chuid na Beilge is ea Daon-Phoblacht an Chongó (Kinshasa) agus iarchoilíneacht de chuid na Fraince is ea Poblacht an Chongó (Brazzaville).

Craitéar agus tithe in aice leis an gcathair úd Goma in oirthear an Chongó. Tá Loch Kivu sa chúlra.

"The Crime of the Congo" le Arthur Conan Doyle, 1909^[2]

Patrice Lumumba, 1960

Sese Seko Mobutu

Stair

Coilíneacht de chuid na Beilge

Bhí spéis mhór ag comhlachtaí na Beilge i mianraí an Chongó le fada an lá. Bhíodh an tír i seilbh Léopold II, rí na Beilge ar feadh na mblianta 1887 - 1908.^[3][4]

Ar an 2 Feabhra 1904, foilsíodh tuairisc Ruairí Mhic Easmainn um ainghníomhartha na mBeilgeach sa Chongó.

Sa bhliain 1909, foilsíodh tuairisc eile le Arthur Conan Doyle.

Neamhspleáchas

Sa bhliain 1960, d'éirigh an Bheilg as an gCongó. Thar thír ar bith eile san Eoraip, is féidir a rá gur beag an iarracht a bhí déanta ag Rialtas na Beilge pobal na tíre a chur i riocht an tír a rialú.^[5] Ba thubaisteach agus b'fhuilteach an toradh a bhí ar an teitheadh seo ag an mBeilg as an gcoilíneacht.

Deich lá tar éis don Chongó neamhspleáchas a bhaint amach, bhí an cúige ba shaibhre, Katanga, ag fógairt gur stát neamhspleách é faoi cheannas Mhoise Tshombe. D'iarr Rialtas an Chongó faoi Phatrice Lumumba cabhair ar na Náisiúin Aontaithe chun an tír a choimeád ina aonad.

Cuireadh údaráis agus saighdiúirí de chuid na Náisiún Aontaithe go dtí an Congó^[6] - saighdiúirí de chuid na hÉireann ina measc (agus maraíodh cuid acu ag Niemba níos déanaí).

Nuair a chuir na Náisiúin Aontaithe chun oibre sa Chongó, tháinig an Bhreatain, an Fhrainc agus an Bheilg ar chomhthuiscint faoi choinníoll a leag Stáit Aontaithe Mheiriceá síos -

1. nach mbeadh aon troid ann idir fórsaí na Náisiúin Aontaithe agus arm na Beilge, a bhí ag cabhrú le Tshombe agus
2. nach mbeadh brabach ag na Cumannaithe as imeacht na mBeilgeach.

Dar leis na trí rialtas, b'ionann sin agus 'ná cuirtear isteach ar Tshombe'. Nuair a dúirt Lumumba nach raibh sé sásta, agus go n-iarrfadh sé ar an Rúis teacht i gcabhair ar Rialtas an Chongó, bhí Lumumba ar an dé deiridh. Maraíodh Lumumba agus d'éirigh Tshombe ina Phríomh-Aire ar an gCongó.

Ag an am sin, ní raibh aon dream náisiúnta polaitiúil fágtha sa Chongó: bhí buíonta polaitiúla treibheacha ann, agus an ceann ba mhó, faoin gceannaire ba mhó tacaíocht i Londain, i bPáras, sa Bhruiséil agus in Washington, D.C., Moishe Tshombe. Sin mar a chuaigh Tshombe i réim in áit Lumumba.

Réabhlóid Simba, 1963-1965

Bhí trioblóidí eile sa Chongó san seascaidí (agus níos déanaí). Ach trí chomhoibriú idir an tUachtarán Kasavubu, Tshombe, an Bheilg, agus S.A.M., cuireadh an réabhlóid "Simba" (1963-1965) faoi chois.

Cuireadh Antoine Gizenga i bpríosún ar feadh tamall. Fuair sé tacaíocht ó Eagraíocht um Aontas na hAfraice^[7], a bhí ag iarraidh deireadh a chur le tionchar lucht tionscail agus airgid na Beilge sa Chongó. Ach sa bhliain 1965, rug Sese Seko Mobutu greim ar rialú na tíre nuair a chuir sé Kasavubu agus Tshombe as oifig i gcoup d'état.

Zaire

Zaire nó an tSáír a thugtaí ar an tír i réimse an cheannaire Mobuto Sese Seko (1965–1997).^[1]

Féach freisin

• Patrice Lumumba
• Katanga

Tagairtí

1. "Zaire" (as en) (2021-07-26). Wikipedia. 
2. "The Crime of the Congo" (as en) (2021-03-24). Wikipedia. 
3. John-Paul McCarthy. "Focail Fhiáine" (ga). Beo!. Dáta rochtana: 2020-11-08.
4. Breandán M Mac Gearailt. "Léiriú a thuill bualadh bos gan choinne sa phictiúrlann…" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2020-11-08.
5. Ó Cléirigh, Padraic - Léargas ar Stair na Linne 2 (An Gúm)
6. military.ie (2017-11-19). "Dún Uí Choileáin Músaem | Músaeim Óglaigh na hÉireann | Ionad Eolais | Home". web.archive.org. Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2017-11-19. Dáta rochtana: 2021-07-27.
7. "Why did the OAU fail to bring about a solution in the Congo Crisis? – IRM" (en-US). Dáta rochtana: 2020-05-25.

Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid. Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.