Langues ngbaka
Les langues ngbaka , aussi appelées langues mundu-baka , sont un groupe des langues oubanguiennes parlées par plus de 400 000 personnes en Afrique centrale , principalement en République centrafricaine , République démocratique du Congo , mais aussi au République du Congo , au Cameroun et au Soudan . Le ngbaka ma’bo et la mayogo sont les langues ngbakas les plus largement parlées, mais malgré le nom du groupe, le ngbaka minangende et le ngbaka manza ne sont pas regroupées avec ses langues mais avec les langues gbaya .
Langues
Benedikt Winkhart classifie les langues mundu-baka de la façon suivantes[ 1] :
langues mundu-baka occidentales
langues mayogo-bangba
mundu
langues mundu-baka orientales
baka , ngundi, ganzi, massa, ngombe
langues River occidentales
Lexique
Lexique des langues ngbaka selon Moñino (1988)[ 2] :
Français
Ngbaka maʼbo
Gbanzili
Monzombo
ʼBaka
Mayogo
Mundu
abeille
nzóì
nzî
ɓíɓá
tōngìà; pɔ̀kì; tūlì
wɔ̄
jíà-ó
acide (vb.)
kpɔ̀
kpɔ̄
kpɔ̄
njɛ́ngɛ̀nɛ̀
ɓíjóà
aile
ɓākā; nzò-mbànà
mbūndà; bɛ̀
mbālā
mbúndà
mbúɗà yèɗú
láká
aller
nō̰; pā
gɔ̄
nō̰; pā
gɔ̄
nánú
nónò
amer (vb.)
sō
sō
sòsō
ɓíjóà
animal
sɔ́
sɔ́
sɔ́
sɔ̄
nú
gbá
année
ngó; mò-kpé
mò-kpé
ngó; nzémbà
yākā
kālāngā
rrɛ́
appeler
ʔē
ʔē
yē
ʔē
nàí
ʔə́ʔə̀
arbre
náā
ló
ná
lō
ndùlá
rró
attacher, lier
nǎgbìtɛ́
ʔíʔì
blanc
mbú
mbú-mbū
písí
ɓūɓà
bú
ngbɛ́ɗɛ̀
boire
nzō
nzō
nzō
njō
nǎnjə́
njónjò
bon (être)
zōkò
zōò
zúkò
gbɛ́
bouche
mò
mò
mò
mò
bú
kɔ́-mò
bras
bɛ̄
bɛ̄; kpā
kpɛ̀lɛ̀
brouillard
kùtú
kùtū
tùtú
sángú
ndîndí
sǎngù
brûler (intr.)
zūlù
sì
zūlù
sɛ̄kɛ̀
cí
cî
brûler (trans.)
zūlù
wūà; zūà
zūlù
dɛ̀; tūmbà
cúlù
cúcūrrù
ceci
nɛ̀
nēè
nì
kɛ̀ ~ kɛ̀ō
ndɛ́
cela
lɔ́
kɔ̀
ndɛ́ʼàhɔ́
ce en question
ʔàɓō
ʔi̋yɛ̀
kɛ̀
cendres
sùí
mbé
sùí
mbē
mbí
mbí
champ
gbíē
gbíē
gbíē
gbíē
jí
yé
charbon
pīndī-wùà
mbī
píndí wà
mbīlì
njɛ́kɛ̀dɛ̀ júà
njèkèlɛ́ wà
chaud
wùà
ɓèlāà; wà
wà
chauffer
līkì
lūā
wà
lōà
chemin
kpàzḛ̄
kpàzḛ̄
kpàzē
kpàjē
kpàjé
kàjé
chèvre
bɛ́lɛ̄
bɛ́
bɛ́lɛ̄
bɛ́lɛ́
mɛ̌mɛ́
mɛ́mɛ́
chien
bɔ́nɔ̰̄
bó̰
ndàngé
bóló
bǒló
bóró
chose
yàá
ʔèé
míná
ʔèē
ɛ̌
ɛ́ / wòɛ́
cinq
ʔévè ~ vè
vūè ~ wūè
vūè
pūè
būlūvūē
ɓúrùvɛ́
cœur
ngbɔ́kù
búmā
ngbāɓɛ̀; lē-tɛ́
búmá
bʰúà
màgúmà
colline/termitière
tà
tà
tà
tà
ta
compter
vōtò
zūwò
tāngà
kɔ́
má ngbòtángù
connaître
hḭ̀
nì
ɲì
ɲì
mbílà
wúwù
corde
kú
kú
kú
kū
kpú
kú
corne
dì
dì ~ ɗi̋dì
dì
dì
dìdí
dì
cou/gorge
ngɔ̀lɔ̀
ngɔ̀
ngɔ̀
ngūlū
ngɔ̄rò
couper (couteau)
kɔ̄lɔ̀; pì; pā̈là
kɔ̄nɔ̀; pī
pālà; dɛ̄
kɔ̄nɔ̀
kɔ́dɔ̀
couper (hache)
dɛ̄
wōlò; dɛ̄
sīnà
dɛ̄
dɛ́-ndūlā
dɛ́dɛ́
cracher
tɔ̰̄ ngɔ́sō̰
tò̰ ngősō̰
zè ngísɔ̰̄
bāà ngúsó
kú
só ngòsò
creuser
zē
zē
zē; wānà
jē
jēdū
jî
cuire
nzū
nzū
nzā
lē ~ lōà
lú
mɛ́rɛ̀
cuisse
kū
kū
kū
kū
kú
kú
cul, fondement
gítā
kátā; kőkó
kpátā
kátá
kɔ̄tá; tàbú
mú
cultiver
lū
lū
kpà
lū
danser
nɔ̄
nɔ̄
nɔ̄; kè
nɔ̄ bè
debout (être)
lò
ʔì-só
lō kótó
wòsōlō
ló bólà
rrórrò
dent
tḛ̄
tḛ̄
tɛ́- ~ té
tɛ̄
tɛ́
tɛ́
deux
ɓīsì
ɓīsì
ɓīsì
bídē
ɓísī
gbásù
dire
dì; kò
sō; wē
dī
ngōmà
pa
mámálà
donner
hā
tɛ̄
zā
tɔ̄
hā
tɔ̂
dormir
là lā
là lā
là lā
là
lá
rrárrá
droite (à)
kɔ̄-kpā̰
kɔ̄-kpā̰
kɔ̄-kpā
mɔ̄kɔ̄-kpā-bō
kɔ̀-kpá
eau
ngó
ngó
ngó
ngó
ngú
ngó
écorce
kūkpē
kūkpē
kūkpē
kpē; kūkpē
kɔ́-ndù-lá
kɔ̀nɔ̀-
éléphant
yìà
yà
yìà
yà
yá
yà
enfant
lɛ̀; là
lɛ̀; píɛ̀
lɛ̀
lɛ̀
ndílī
āmbārásè
enfanter
zū
zū
zū
jū
zù
tôbú
enfler
ʔū; sī; ɓō
lì; sī; ʔū
mbālà
bīmbà
ʔú
ʔúʔù
entendre
zḛ̄kḛ̀
zḛ̀
zɛ̄kɛ̀
jɛ̀
jɛ̀
jɛ́jɛ̀
envoyer
tīmà
gbà; tīmà
tīmà
tīà; kīndà; sɔ̄
tímā
títìmà
épine
tì
tì
tí
tì
tí
tì
étoile
ndóngò
pa̋mè ~ pa̋mɛ̀
tóngò
ngɛ́lɛ̀mù
íkùpálà
kòfárà
étranger
wà-yēlè
wà-yēè
ʔà-yélè
yēlè
gànzí-kpálà
gànjí-kpárà
excréments
dípā
di̋wā
dípā
dípá
dípà
gífà
façonner (pot)
pɔ̄ nɔ̰̄
pɔ̄
pɔ̀
fagot
náā-wùà
wà
ná-wà
wà
faim
gɔ̀mò̰
gō̰mò̰
nzàlà
pòtē
gǒmu
tálà
farine
nzúlù
ndú
nzúlù
mòpùsɛ̀
mbú; fùfú; bùgálì
zú
femme
wōlō-sɛ̀
wō-sɛ̀
wōlō-bò
wósɛ̀
ūlū / wàlá
òrɔ́sè
fer
kátá
ká
ngbɔ́-kálā
ngōnjɔ̀
kàlásè
sɛ́
feu
wùà
wà
wà
wà
júà
wà
feuille
kpáā
kpá
kpá
kpā
kpálá
kpá
filet
yìò
yò
yò
nádɔ̀
pèá
finir
nzīà
nzāà ~ nzīà
nzà
mbɛ̀
flèche
mbá̰nzà̰
mba̰̋nzà̰
kpílì
mbánjī
jí
gbànjá
foie
kɔ́ndɛ̀
ngɛ́ndɛ̀
búmā
ngɛ́ndɛ̀
mbú
rrí
forger
gbɔ̄ bɔ̄lɔ̄
gbɔ̀ bɔ̄
gbɔ̄ ndàò
gbɔ̄ kùɓà
tītī
frapper, battre
gbɔ̄; bɛ̄
gbɔ̄
gbɔ̄
gbɔ̄
gbí; sú
mímì
froid
dì; píò
jīò
zǐnì
zò
fructifier
lē
lē
lē
lē
fumée
ngúà
ngűà
ngúlì
ngūà
ngúà
ngúà
gauche (à)
gàlè
kɛ̄ndɛ̄; gàlè
gàlè
kɛ̄ndɛ̄
gálì
genou
nzò-gbèlè
nzò-gbē
nzò-gbēlè; nzò-ɓōlò
njòngbē
lēpōkū
njù-gútà
graisse/huile
mó̰
mó̰
mɔ́
mítà
mó
grand
lō; gā; ngbí; gbé
gā
gā; ngbí ~ ngbé
ngbē
ngbɛ́
mɛ́mɛ́rɛ̀
gratter (se)
kpākà
kpākà
kpākpà
kpákàlà
rrórrókò
griller
ʔɔ̄ɔ̀
ʔɔ́lɔ̀
sósò
guerre
gó̰
gó̰
gɔ́
gō
gū
gó
herbe
ndí; nzákánì
wű
gūsū
wúlú
úlù
kpá
homme
mɔ̄kɔ̄-sɛ̀
mɔ̋-sɛ̀
mɔ́kɔ̄-bò
mɔ́kɔ́sɛ̀
ɓɔ̂kɔ̀ / ɛ̀kɔ́
kpárà
hyène
ɓɔ̀ngɔ́
ɓɔ̀ngɔ́; kpángò
ʔèbòō
bogbò
il
ʔé
ʔe̋
ʔá
ʔé
nù
ngù
ils
ʔó
wő
wó
wó
húò
wò
intestins
nzā̰
nzā ~ nzā̰
kú-nzā ~ kɔ́-nzā
njā
nzá
je
mā
mā
má
mā
mā
rá
jumeaux
ngbɔ́ɔ̀í; mókō; kódà
múò
múkō
múkó; yèyē
lancer, jeter
ɓō; mbù
mbù; kpīlì
mbù
kpīì; wūù tɛ̄
bíkè
sósò
langue (organe)
mīnī
mī
mīlī ~ mēlē
mīl
mí
mí
laver
vōlò; ɲḛ̀ ~ ɲìɛ̀
zīè ~ ɲè
zōò ~ zūò; ɲɛ̀
jèkè
zórò
long
lō; ngɛ́nɛ̄
ngɛ́- ~ ngé
lò
ngé
njá
mòláì
lourd
tílī
tí
tílī
tíl
tílì
títírì
lune
pɛ̄
pɛ̄
pɛ̄
pɛ̄
pɛ́
fɛ́
maison
tē
tītē
tētē
ndā
tí
kàmbó
manger
hō̰
zō̰
zɔ̄
jō
zō
zózò
marche
nó̰
nó ~ nó̰
nó̰
marcher
nō̰
nō ~ nō̰
nō̰
nɔ̄ɔ̀ ~ nɔ̄lɔ̀
ɗɔ́lɔ̀
nónò
mauvais (être)
sītì
si̋
sísī; nzɛ̄lɛ̀
mère
ʔí; kánà
ʔi̋ɲɛ̀
ʔíyā; ʔí
ɲúā; ɲá
hí
ní
montagne
kéngá; kàlà
kàlà; tà
tà
kēngā
tá
tà
mordre
nɔ̄mò̰
nōmò̰ ~ nō̰mò̰
nɔ̄mɔ̀
ɲōmò
nómò
zózò
mortier
ɓùkà
kótó
ɲí-ɓòkà
kìngìlī
kùlúbɛ̀
kìngírì
mouche
ngùngù
ngűngù
ngúngù
ngì
bògúmù
bòkúmú
mourir
kpī
kpī
kpī
kpī
kpí
kpíkpì
ne...pas
dē; lē; síō; kɔ̄
yáā; ˀlē
dē; kɔ̄; só
dē
dɛ́
neuf, nouveau
tɔ̄
bɛ̄; tɔ̄
tɔ̄
tɔ̀tɔ̄
ndàtítínè
nez
hṵ̄
ɲō̰
ʔō̰; ŋʷū
ɓàngà
wó
gò
noir
bī; bìbī; pí
bìī-bī
bītò; bìbī
bìbī
bèlè
bírè
nom
ʔēlē
ʔē
yēlē
ʔē
lé
írí
nombreux (être)
bīà ~ bìbíà; wūlà
būlà
būà
nombril
mòɲà
mòɲà
mùɲà; sà-nzā
mòɲà
ná
nà
nous
ʔāóò
yā
ngā
yā
dìní
nuit
bìtì
bī ~ bìtì
bíkè
bìtì; pítìmà
sùkpɛ́
bítì
œil
zì-là
là
jǐlà
jíà
œuf
pālā
pā
pālā
pā; pàpālā
pālā
fárá
oiseau
nū
nū
nū
nū
ɗú
lò
oncle maternel
nɔ̄kɔ̄
nɔ̄
nɔ̄kɔ̄
títà
ongle/griffe
kū-nzò-kpā̰
kű-kpɛ̄; kű-nzò
kūtū-kpā
kūkpē lɛ̂-kpā
kùpà
oreille
zḛ̀
zḛ̀
zè
jɛ̀
jɛ́
gó-jɛ̀
os
kúà
bēyè
kúà
békè
běkì
bíkì
panthère
sùà
sūà
sūà
súà
síyà
kàmí
peau
ndàlá
kòtó
kótó
kòtō
kɔ́
kɔ̀nɔ̀
père
mbànà- ~ mbàlà; ʔì
ɲè
bùbá; ʔàyɛ̀- ~ ʔàɲɛ̀-
ɲɛ̀; dāà; bàbā
jú
òbá
personne, gens
vò
vō
bō
bō
kpálà
kpárà
petit
mbɔ̄; lɛ̀-
gūō
tí; mbɛ̀tí
ɗî; tɛ̂; déké; lɛ̀
yɛ̀
ɗɔ́ngīní
peur
ngùlù; gò̰
gò̰
gɔ̀
gò
cōlō
cɔ́rɔ́
pied
nō
nō
nū
nō
kpáɗù
lò
pierre/caillou
ti̋mí
tíìmí
tìmī
tɛ̀mɛ̀
dá
plaie
kā; là-kā
kā; tɛ̄; là-kò
kā; là-kā
kā; là-kò
ká
ká
planter
lū; sì
lū; sì
lū; sì
lū
lú
plein (être)
sī
sī
cɛ́rɛ̀
pleurer (pleurs)
kù ngbá
kù gbá
kù gbá
kùgbā
kúbǎ
kû-gbá
pluie
mā
mā
mā
mā
bá
ágò
poil/plume
sū-
sú
sú
poisson
sī
sī
sī
sī
sùngú
sí
pou
ngbɛ́ɛ̄
ʔi̋síì
kpé
sílì; mòɓōlī
kpɛ́
sírè
poule
ngō̰
ngō̰
kɔ́kɔ́
kɔ̄kɔ̄
ngū
ngó
pourri (être)
zì
zíkò
zì
jī
zī
zízì
prendre
hā
zā
zā
jā; ʔì; ōkòà
hā
zázà
profond (être)
dūkà̰
bùbùū
tīpà
ngé
ngīlīmā
puiser
sḛ̀
sḛ̀ ~ sè
sḛ̀
sɛ̀; tēmbòà
quatre
gbīānā
bàānā
ɓùānā ~ ɓɔ̀nā
bànā
bádá
bálá
queue
sɔ̄
ngámbē
sɔ̄
sɔ̄-mū
sɔ́
sɔ́
qui ?
là
là
málà
là
kɔ̀ dà
nɛ̂-dà
quoi ?
ʔḭ̄
nḭ̄
míī
ɲē
kɔ̀ ní
nɛ̄-ʔɛ́nɛ̀
racine
sīā̰
sīē
sīā
sīē; lī
síyɛ̀
sī
respirer
wɔ̄
wɔ̀
wɔ̀
wɔ̀
wɔ́
wáwà
rester, être assis
dō kótó
dó dőló
dō kótó
dòtō mòsìkì
dò
ngbóngbò
rire
mɔ̄ zɔ̄
mɔ̄ ~mō zɔ̀
mɔ̀ zɔ̄
mù jɔ̄
mòzò
mô-zó
rosée
gàgà; ɲḛ́
ɲē ~ ɲɛ̄
mbómbóló
ɲɛ̄
rouge
ngɛ̄lɛ̄
nzɛ̄nɛ̄; ngɛ̀ngɛ̄
gbàgbā
mbɛ́
dīdīkī
sable
kɛ́nzɛ́; mbūtū
mbàngà; bűtù
sékèlè
kɛ̄njɛ̄
síkɛ̀
sîkì
sagaie
dō̰
mbēngà
ɓàlèngà; dɔ̄
mbéngà
māndāmbī
lìkùngá
saison sèche
yáká
yá
yáká
yākā
kàlángà
gárá
saison des pluies
búlá
pèlà
zōngō
sɔ̄kɔ̀-mā
dɔ́bɔ̀
ndɔ́bɔ́
sang
nzḛ̄
nzḛ̄
nzɛ̄
njɛ̄; māndā
ngɔ́tɛ́
ngɔ́tɛ́
sec (être)
ʔōlò; kálá; sū
ʔōò; káká
wōlò; kálá; sū
ʔōò
ʔólò
ʔóʔōrò
sein
kà̰
kà̰
kà; kōkpā
kà
òsá-tò
sel
tò̰; mò̰ngɔ̀à̰
tò̰
tɔ̀
tò
ngútù
ngótò
semence/graine
ngùà; lé
lé
tērríà
sentir (intr.)
sḛ̀
sḛ̀
sɛ̌
serpent
kpó̰nō̰
kpó̰
kpɔ́nɔ̄
kpóló
kpólò
kpɔ́rrò
soleil
ɓáì
bāù
ɓáì
bàkɔ̀
lá
rrà
souffler
ʔūlù; fò
ʔū
wūlù; pīpà
ʔūù
úlù
ʔúʔūrrù
sucer
nā; lɔ̄kɔ̀
nā
nā
njūnjà
njú
lálà
sucré (être)
mbɛ́nɛ́; mínī
mbélè
mbɛ́nɛ́
lɔ̄kɔ̄lɔ̄kɔ̄
tótórò
termite
bà̰
káàló
bàndī
bá
bā
terre, sol
tó
tó
tó
tóló
dɔ̀tɔ̀
tó
tête
nzò
nzò
nzò
njò
njú
njò
téter
ʔà̰ kà̰
ʔā̰ kà̰
nzò ngó-kà
njō kà
njúkà
lâ kà
tomber
tè
tē
tē
tē
té
tétè
tortue
kùndá
kùndá
kùndá
kùndā
kùkùndá
kùndá
tous, tout
gbó
kpá
kóḛ́ ~ kúɛ́
kɔ̀pɛ̄; pɛ̄
hánà
tousser
kɔ̀ kɔ̌tì
kɔ̀
kɔ̀ gbàkpé
kɔ̄tùɓà
tranchant
tranchant (être)
zḛ̄
sɛ́
zā
sɛ́
transpercer
tōlò; gɔ̄lɔ̀
tō; tō
gōò; sò
tēkè; dō
dó dò
sósò
travail
bìlí
bìà
tīmā
bèlà
tîmá
trois
ɓātà
bālà
ɓōātà ~ ɓɔ̄tà
bātà
bǎtā
bátà
trou
dú; bù; yōkō
bù
bù
bù; yūkō; kùkū
dú
dú
tu
mò̰
mò̰
mù
mò
mù
dɛ́-mɔ̀
tuer
mōlò
mōò
mōlò
mōò
bólò
mómōrrò
un
kpáàkɔ́
kpóì
kpókà
kpódē
bǐnī
bírì
urine
síō̰
ső̰
ngísɔ̄
síó
síngínī
ngósò
venir
dɔ̄
gɔ̄ mó̰
dɔ̄
dɔ̄
gɔ̀
nónò
vent
pìpà; pɛ̀pù
wɔ̋wù
pìpà
lìwɛ̀wɛ̀
ā-mví
gífì
ventre
bū
bū
nzā
bū
bú
gúfù
viande/chair
sɔ́
sɔ́
sɔ́
sɔ́
mbīlīkā; nó
sɔ́
village
gbā̰
gbā̰
ngbā
gbā
kûtí
bàlíá
voir
ʔɛ̄lɛ̀; mū
mū
yɛ̄lɛ̀; mū
mū
ú
wúwù
voler (oiseau)
wūù
úlù
kɔ́kɔ̄fò
voler, dérober
zì
zì
zì
jī
zíyɛ́
zízì
vomir
zīɛ̀
zīɛ̀
zēè
jīè
zǐyɛ̀
zízì
vouloir
yē
yē
yē
yē
vous
ʔī
ʔī
yī
ʔī; yī
yī
dì-í
Notes et références
↑ Winkhart 2015 .
↑ Yves Moñino, Lexique comparatif des langues oubanguiennes , Paris, Laboratoire de langues et civilisations à tradition orale (LACITO), 1988 , 146 p. .
Voir aussi
Bibliographie
(en) Tom Güldemann , « Historical linguistics and genealogical language classification in Africa » , dans Tom Güldemann, The languages and linguistics of Africa , Berlin, De Gruyter Mouton, coll. « The World of Linguistics series », 2018 , 58–444 p. (ISBN 978-3-11-042606-9 , DOI 10.1515/9783110421668-002 ) , chap. 11
(en) Benedikt Winkhart , The reconstruction of Mundu-Baka (thèse de MA), Berlin, Humboldt-Universität zu Berlin, 2015
Liens internes
Liens externes