کارخانه قند کهریزک نخستین کارخانه قند ایران و واقع در ، شهر کهریزک است. این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۶۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به عنوان اثر ملی به ثبت رسید[۱] اما در ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ به حکم دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد.[۲]
در دوران ناصرالدین شاه قاجار، میرزا علی خان امین‌الدوله امتیاز تولید قند در ایران را گرفت و با مشارکت یک کمپانی بلژیکی، «شرکت سهامی بلژیکی برای قندسازی» را به راه انداخت که مکان امروزی را برای ساخت کارخانه انتخاب کرد. چون زمین‌های آبرفتی و مساعد کشاورزی داشت. ساخت کارخانه در اول ذی‌الحجه ۱۳۱۲ (پنجم خرداد ۱۲۷۴ خورشیدی) آغاز شد و حدود یک سال بعد، پایان یافت. ظرفیت کارخانه هشتاد تا صد تن چغندر در روز و ماشین‌های آن ساخت انگلستان و از کارخانه ویلکاک بود. اما این کارخانه در سال ۱۳۱۷ قمری (۱۲۷۹ خورشیدی) ورشکسته و تعطیل شد.[۲]
از جمله علل تعطیلی کارخانه، جای آن بود که در منطقه‌ای کم‌آب بود که روستاهایش فاصله زیاد از هم دارند و نمی‌تواند چغندر مصرفی کارخانه را به بهای مناسب تأمین کند. در حدود سال ۱۳۰۵ خورشیدی، افرادی این کارخانه را خریدند و برای راه‌اندازی دوباره آن کوشیدند.[۳] در سال ۱۳۰۸ کسری ماشین‌آلات از کمپانی آلمانی وولف خریداری و نصب شد و اولین بهره‌برداری مجدد آن در سال ۱۳۱۰ صورت گرفت.[۲] دولت با گذراندن مصوبه‌ای در مجلس در ۲۵ تیر ۱۳۱۲ همه سهام کارخانه را خریدار و اداره کارخانه را به دست گرفت.
سرانجام کارخانه به علت فرسودگی ماشین آلات در ۱۳۴۳ متوقف شد و بعد از انقلاب به تصرف بنیاد مستضعفان درآمد تا این که اخیراً شرکت ساختمانی آن را خریداری کرد تا تخریب و آپارتمان‌سازی کند. این شرکت در اوائل سال ۱۳۹۵ با طرح شکایت به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت بنا را مطرح کرد و سرانجام حکم دلخواه خود را از این دیوان گرفت.[۲]
جستارهای وابسته
منابع
