معماری قاجار سبک معماری قرن ۱۳ و ۱۴ است. برخی از تاریخ نگاران این دوره را دوره تقلید از سبک معماری غربی می‌دانند. برخی دیگر اما معتقدند نگاه خودانتقادی ناشی از شکست در جنگ‌های ایران و روسیه باعث شد در جامعه ایرانی دوران قاجار گرایش‌هایی تحول خواهانه شکل بگیرد که معماری متفاوت قاجار نیز محصول همین رویکرد آرمانگرایانه است.[۱]
بناهای معماری زیادی در دوره قاجار بنا نهاده شد که از آن جمله می‌توانیم به کاخ گلستان، مدرسه آقابزرگ، مسجد و مدرسهٔ سپهسالار، تکیه دولت، دارالفنون، بازار تهران، نگارستان، قصر فیروزه، قصر دوشان تپه و مسجد سلطانی اشاره کرد. از دیگر آثار این دوره می‌توان به خانه طباطبایی و خانه بروجردی ساخته علی مریم کاشانی اشاره کرد.[۲]
اواسط حکومت قاجار بناها هنوز منطبق براصول سنتی ساخته می‌شود ولی عناصر و تزیینات اروپایی وارد معماری خانه‌ها شده و با تأثیر قرار دادن تزیینات نماها، رفته رفته به معماری فضاهای داخلی خانه‌ها تعمیم می‌یابد. سرسرای ورودی با پلکان‌هایی که از وسط این سرسرا آغاز می‌شود، و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یکدیگر به بالا ادامه می‌یابد، تأثیر معماری کشور روسیه و از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به بعد رواج یافت. معماری خارجی با طرحهای تزیینی ایرانی از قبیل کاشی کاری، آیینه کاری، گچبری و ازاره بندی، توأم شد و گوشه‌ای از معماری عصر قاجاریه رانشان می‌دهد. (بانی مسعود، ۱۳۸۸، ص ۱۱۷)[۳]
در این دوره هنوز سازماندهی فضاها مطابق با الگوی معماری ایرانی است و طرح پلان ایرانی و درونگرا، ولی عناصری از جمله ایوان ستون دار، سرستون‌های به سبک معماری اروپا، فرم در و پنجره، کتیبه‌ها و فرم سر درها، آیینه کاری در تالار طنبی، وجود نقاشی‌های دیواری در اتاق‌ها و موتیف‌های مورد استفاده در تزیینات بنا تغییر می‌یابد و به فرم و اشکال اروپایی نزدیک می‌شود. هنوز در این دوره نظم پلان با نما منطبق است و یکی از بارزترین مشخصه‌های این دوره، قرارگیری راه پله در محور اصلی ساختمان است. (بانی مسعود، ۱۳۸۸، ص ۷۱۰)[۳]
در معماری سنتی ایران پله به عنوان یک عنصر مهم و نمایان به خصوص در فضای ورودی استفاده نمی‌شد و معمولاً پله‌ها را (پله‌های ارتباطی بین طبقات مختلف یک ساختمان) با ارتفاع زیاد و در نقاطی از ساختمان قرار می‌دادند که از جلوه و زیبایی چندانی برخوردار نبود. کاربرد پله به عنوان یک عنصر نمایان در معماری خانه‌های این دوره به تقلید از معماری اروپا رایج شد. ایوان ستون دار یکی دیگر از مشخصه بارز این دوره است. در این دوره با ورود این ایوان‌ها در معماری خانه‌ها، تغییراتی عمده در نمای بناها به وجود آمد و سر ستون‌های اروپایی با تزیینات برگ کنگره‌ای و قوس نیم دایره رومی در این ساختمان‌ها دیده می‌شود و نحوه قرارگیری ایوان با کل مجموعه هماهنگی لازم را دارد. این دوره را به حق می‌توان دوره التقاط گرای معماری مسکونی تبریز نامید. (بانی مسعود ،۱۳۸۸، ص ۱۷۱).[۳]
ويژگيهای معماری خانه های قاجار
قرارگيري خانه ها بر اساس رون وجه شمال غربي–جنوب شرقي
بهره گيري از خانه هاي حياط مركزي و درونگرا
رعايت اصل سلسله مراتب و اهميت فضاها
تزئينات كاربندي پوشش هشتي ورودي
فضاي تالار به عنوان مهمترين فضا در جبهه شمالي مطرح بوده است.
حوض و باغچه در امتداد محور طولي حياط ساخته شده است.
بهره گيري از ارسي.
قرارگيري ايوان درجلوي تالار كه بار تير حمال آن توسط ستون هايي تحمل ميشود.
ویژگی های کلان معماری
- استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی
- استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ
- استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری
- استفاده از کنگره های کنار بام کاخها
- استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید
- عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی
- ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها
- مرکزیت بنا با ستون و سرستونها
- بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت
- مصالح سنگ وسیمان وآهن
تزئینات دوره قاجار
- کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ
- نمای داخلی گچبری و کاشیکاری
- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات
- شیشه های رنگی
- نقاشی های لندن کاری
- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار
- استفاده از تزئینات آئینه کاری
- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )
- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبی
- رسمی بندی وکاربندی
بناهای مسکونی دوره قاجار
- شامل اتاق مرکزی ؛ایوان با دو ستون در برابر آن؛اتاقهای کوچک واقع دراطراف اتاق مرکزی به‌صورت ساده ومفصل
- پلانها کشیده در امتداد بنا
- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها
- ایجاد زیرزمین با طرحهای زیبا و پوششهای ضربی آجری
- تعبیه حوضخانه
- رواج بادگیر برا ی خنک کردن فضا
- ایجاد سرستونها وستونها در ورودیها
- ایوانهای بلند
- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا
- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیما” به داخل بنا
