سده ۵ (پیش از میلاد)

(سده ششم پ.م. - سده پنجم پیش از میلاد مسیح - سده چهارم پ.م. - سده‌های دیگر)

---

این سده و سده پس از آن زمان درخشش فلسفه و فرزانش در تمدن انسانی و به ویژه در ایران و یونان بود.ایران و یونان در این سده دارای نهادهای سیاسی، هنری، ادبی و مهرازی بالنده‌ای شد.

رویدادها

• چیرگی هیروگلیف در مصر باستان. [به پادشاهی رسیدن کوروش بزرگ و بنیان گذاری اولین و بزرگترین امپراطوری جهان(امپراطوری هخامنشی)]

دهه ۴۹۰

• ۴۹۹ (پیش از میلاد)؛ تازش آریستاگوراس به پشتیبانی ایران به جزیره شورشی ناگزوس.
• ۴۹۹؛ آغاز جنگ‌های میان یونان و ایران.
• ۴۹۹؛ آتنی‌ها و یونیه‌ای‌ها سارد را ویران‌کردند.
• ۴۹۸ (پیش از میلاد)؛ اسکندر یکم پادشاه مقدونیه شد.
• ۴۹۷ (پیش از میلاد)؛ آبلرزه در پوتیده.
• ۴۹۶ (پیش از میلاد)؛ پیروزی روم بر اتروسکن‌ها برپایه افسانه‌ها.
• ۴۹۶؛ پیروزی گون چیان پادشاه چین بر هماوردان.
• ۴۹۵ (پیش از میلاد)؛ ساخت نیایشگاه بهرام سیرکوس ماکسیموس در رم.
• ۴۹۴ (پیش از میلاد)؛ ایران یونیه را در جنگ لاده بازپس‌گرفت.
• ۴۹۳ (پیش از میلاد)؛ ساخت بندر پیره در نزدیکی آتن.
• ۴۹۳؛ کوریولانوس سردار رومی شهر ولسکی کوریولی را به خاک روم افزود.
• ۴۹۲ (پیش از میلاد)؛ نخستین لشکرکشی داریوش بزرگ به یونان به فرماندهی دامادش مردونیه.
• ۴۹۱ (پیش از میلاد)؛ لئوتوخیداس دوم پادشاه اسپارت شد.
• ۴۹۱؛ گلون خودکامه جلا بر سر کار آمد.
• ۱۲ سپتامبر۴۹۰ (پیش از میلاد)؛ نبرد ماراتن.

دهه ۴۸۰

• ۴۸۸ (پیش از میلاد)؛ لئونیداس یکم پادشاه اسپارت گشت.
• ۴۸۷ (پیش از میلاد)؛ مصر باستان بر ایرانیان شورید.
• ۴۸۷؛ جنگ اژینا و آتن.
• ۴۸۶ (پیش از میلاد)؛ نخستین بخش کانال بزرگ چین ساخته‌شد.
• ۴۸۶/۴۸۵ (پیش از میلاد)؛ خشایارشا شاه ایران شد.
• ۴۸۴ (پیش از میلاد)؛ بازگشت کنترل مصر باستان به دست ایرانیان.
• ۴۸۱ (پیش از میلاد)؛ پایان جنگ آتن و اژینا.
• ۴۸۰ (پیش از میلاد)؛ لشکرکشی خشایارشا به یونان.
• ۴۸۰؛ پلیستارخوس پادشاه اسپارت شد.
• اوت ۴۸۰؛ جنگ آرتمیسیوم میان ناوگان دریایی ایران و یونان.
• ۱۱ اوت ۴۸۰؛ جنگ ترموپیل و پیروزی ایرانیان بر یونانیان.
• ۲۳ سپتامبر ۴۸۰؛ جنگ سالامیس.
• ۴۸۰؛ جنگ هیمرا میان کارتاژ و یونانیان سیسیل.
• ۴۸۰؛ تازش :روم به وی‌ها.

دهه ۴۷۰

• ۴۷۹ (پیش از میلاد)؛ جنگ پلاته.
• ۴۷۹؛ جنگ میکال میان ایران و یونان.
• ۴۷۸ (پیش از میلاد)؛ ساخت نیایشگاه کنفوسیوس در چوفو.
• ۴۷۷ (پیش از میلاد)؛ برپایی اتحادیه دلوس به رهبری آتن.
• ۴۷۶ (پیش از میلاد)؛ آرشیداموس دوم پادشاه اسپارت شد.
• ۴۷۵ (پیش از میلاد)؛ یوآن پادشاه دودمان ژو شد.
• ۴۷۴ (پیش از میلاد)؛ جنگ کومه در ایتالیا.
• ۴۷۴؛ رفتن پیتداروس شاعر یونانی به تبس.
• ۴۷۳ (پیش از میلاد)؛ در چین ایالت وو به ایالت یوئه پیوست.
• ۴۷۲ (پیش از میلاد)؛ نوشتن تراژدی پارسیان به دست اشیلوس.
• ۴۷۱ (پیش از میلاد)؛ سیاست‌مدار آتنی تمیستوکل از آتن بیرون رانده‌شد.

دهه ۴۶۰

• ۴۶۸ (پیش از میلاد)؛ روم بر آنتیوم چیره‌شد.
• ۴۶۸ (پیش از میلاد)؛ شندینگ پادشاه چین شد.
• ۴۶۶ (پیش از میلاد)؛ جنگ اوریمدون میان ایران و یونان.
• ۴۶۵ (پیش از میلاد)؛ پادشاهی اردشیر یکم در ایران.
• ۴۶۵ (پیش از میلاد)؛ زمین‌لرزه در اسپارت.
• ۴۶۰ (پیش از میلاد)؛ مصر بر چیرگی ایران شورید.
• ۴۶۰؛ سینسیناتوس کنسول جمهوری روم شد.

دهه ۴۵۰

• ۴۵۹ (پیش از میلاد)؛ پلیستوئاناکس پادشاه اسپارت شد.
• ۴۵۹؛ عزرا دومین دسته از یهود را از بابل به سوی اورشلیم رهنمون ساخت.
• ۴۵۸ (پیش از میلاد)؛ اشیلوس تراژدی سه‌گانه خود اورستیا را به پایان رساند.
• ۴۵۸؛ سیسیناتوس دیکتاتور جمهوری رم شد.
• ۴۵۷ (پیش از میلاد)؛ اصلاحات پریکلس در آتن.
• ۴۵۷؛ جنگ تاناگرا و شکست آتن از اسپارت.
• ۴۵۷؛ جنگ اونوفیتا میان یونانیان.
• ۴۵۵ (پیش از میلاد)؛ نخستین تراژدی اوریپید:پلیادس.
• ۴۵۴ (پیش از میلاد)؛ یک ناوگان دریایی و پنجاه هزار سپاهی آتنی که برای برانگیزاندن شورش مصر باستان بر ایران گسیلانده‌شده‌بودند به دست ارتش ایران نابودشدند.
• ۴۵۳ (پیش از میلاد)؛ شهر تای‌یوآن در چین گرفتار سیلاب شد.
• ۴۵۱ (پیش از میلاد)؛ آشتی میان آتن و اسپارت و همپیمانیشان برای جنگ با ایران.
• ۴۵۱؛ دسمویری در روم بر سر کار آمد. پیدایش قانون در روم.
• ۴۵۰ (پیش از میلاد)؛ جنگ سالامیس میان ایران و یونان.
• ۴۵۰؛ پردیکاس دوم پادشاه مقدونیه شد.

دهه ۴۴۰

• ۴۴۹ (پیش از میلاد)؛ پایان جنگ‌های ایران و یونان.
• ۴۴۹؛ آغاز ساخت نیایشگاه هفستوس در آتن.
• ۴۴۹؛ پخش نخستین قانون‌های همگانی در دوازده لوح در جمهوری رم.
• ۴۴۹؛ پایان کتاب تاریخ هرودوت.
• ۴۴۸ (پیش از میلاد)؛ پایان تندیس نه‌متری آتنا در آکروپولیس به دست فیدیاس.
• ۴۴۷ (پیش از میلاد)؛ آغاز ساخت پارتنون به دست آتنی‌ها.
• ۴۴۷؛ جنگ کورونه و بیرون‌راندن آتنی‌ها از بوئتیا.
• ۴۴۵ (پیش از میلاد)؛ آغاز آشتی سه‌ساله میان اسپارت و آتن.
• ۴۴۵؛ اردشیر یکم پروانه بازسازی اورشلیم را به نحمیا داد.
• ۴۴۳ (پیش از میلاد)؛ برپایی دفتری برای سانسور در جمهوری رم. این دفتر در آغاز تنها ویژه نجیب‌زادگان بود.
• ۴۴۲ (پیش از میلاد)؛ نگارش آنتیگونه به دست سوفوکل.
• ۴۴۱ (پیش از میلاد)؛ آی پادشاه چین شد ولی پیش از پایان نخستین سال پادشاهیش درگذشت.
• ۴۴۱ (پیش از میلاد)؛ سی پادشاه چین شد ولی پیش از پایان نخستین سال پادشاهیش درگذشت.
• ۴۴۰ (پیش از میلاد)؛ خشکسالی در روم.
• ۴۴۰؛ کائو پادشاه چین شد.

دهه ۴۳۰

• ۴۳۹ (پیش از میلاد)؛ سینسیناتوس بار دیگر در جمهوری رم بر سر کار آمد.
• ۴۳۵ (پیش از میلاد)؛ تندیس زئوس یکی از شگفتی‌های هفتگانه جهان به دست فیدیاس به پایان‌رسید.
• ۴۳۳ (پیش از میلاد)؛ جنگ سیبوتا میان کورسیرا و کورینت.
• ۴۳۲ (پیش از میلاد)؛ جنگ پوتیده و شکست کورینت از آتن.
• ۴۳۱ (پیش از میلاد)؛ جنگ پلوپونزی میان اسپارت و آتن.
• ۴۳۱؛ امپدوکلس فیلسوف و فیزیکدان یونانی بدن انسان را دربردارنده چهار چیز شمرد:خون، زرداب، صفرای سیاه و بلغم. این باور تا سده‌ها در جهان پزشکی پذیرفته‌شد.
• ۴۳۰ (پیش از میلاد)؛ گسترش تیفوس در آتن.
• ۴۳۰؛ نخستین نمایش اودیپوس پادشاه نوشته سوفوکل.

دهه ۴۲۰

• ۴۲۹ (پیش از میلاد)؛ جنگ چالسیس
• ۴۲۹؛ جنگ نائوپاکتوس.
• ۴۲۹؛ طاعون یک‌سوم مردم آتن را کشت.

چهره‌های برجسته

• آمینتاس یکم پادشاه مقدونیه.
• فیثاغورث ریاضی‌دان یونانی.
• بقراط.
• سقراط.
• گواتاما بودا بنیادگذار بودایی‌گرایی.
• کنفوسیوس بنیادگذار کنفوسیوس‌گرایی.
• مهاویرا بنیادگذار جینیسم.
• آشیلوس نمایشنامه‌نویس آتنی.
• داریوش بزرگ پادشاه ایران.
• پانینی دستور زبان‌نویس هندو.
• سوفوکل نمایشنامه‌نویس آتنی.
• سون تسی نویسنده و فرزانه جنگی چین.
• پریکلس سیاست‌مدار یونانی.
• زینو فیسلسوف یونانی.
• فیدیاس پیکرتراش یونانی.
• آمپدوکل فیلسوف یونانی.
• اودوکسوس ریاضی‌دان یونانی.
• میلیتادس جنگ‌سالار آتنی.
• هرودوت مورخ بزرگ یونانی.
• اوریپیدس نمایشنامه‌نویس آتنی.
• مردونیوس سپهسالار ایرانی.
• جی گای پادشاه چین.
• هراکلیتوس فیلسوف یونانی.
• موزی فیلسوف چینی.
• یوآن پادشاه چین.
• لئوتوخیدس پادشاه اسپارت.
• سیمونیدس شاعر و غزل‌سرای یونانی.
• آریستید سیاست‌مدار آتنی.
• خشایارشا پادشاه ایران.
• توسیدید تاریخ‌نویس یونانی.
• دموکریتوس فیلسوف یونانی.
• پلیستارخوس پادشاه اسپارت.
• آلسیبیادس جنگ‌سالار آتنی.
• سیمون سیاست‌مدار آتنی.
• اسکندر یکم پادشاه مقدونیه.
• آریستوفانس نمایشنامه‌نویس یونانی.
• مارکوس فوریوس کامیلوس سرباز و دولت‌مرد رومی.
• پیندار شاعر یونانی.
• چندینگ پادشاه چین.
• وولومنیوس فرمانروای اتروسکن.
• ایزوکرات سخنران آتنی.
• اردشیر دوم پادشاه ایران.
• فیلوکسنوس شاعر یونانی.
• دیونیسیوس خودکامه یونانی.
• امپدوکلس فیلسوف یونانی.
• فیدیاس پیکرتراش یونانی.
• زنون فیلسوف یونانی.
• داریوش دوم پادشاه ایران.
• عزرا و نحمیا رهبران یهود.
• زنگزی شاگرد کنفوسیوس.

یافته‌ها و نوآوری‌ها

• نخستین بهره‌برداری از چدن در پادشاهی وو در چین کنونی.
• ساخت لنگر به دست یونانی‌ها.

منبع

• نویسندگان ویکی‌پدیای انگلیسی، ۵th century BC. (نسخه ۱۷ مه ۲۰۰۷)

هزاره	سده
۹ پ‌م:	۹۰ پ‌م	۸۹ پ‌م	۸۸ پ‌م	۸۷ پ‌م	۸۶ پ‌م	۸۵ پ‌م	۸۴ پ‌م	۸۳ پ‌م	۸۲ پ‌م	۸۱ پ‌م
۸ پ‌م:	۸۰ پ‌م	۷۹ پ‌م	۷۸ پ‌م	۷۷ پ‌م	۷۶ پ‌م	۷۵ پ‌م	۷۴ پ‌م	۷۳ پ‌م	۷۲ پ‌م	۷۱ پ‌م
۷ پ‌م:	۷۰ پ‌م	۶۹ پ‌م	۶۸ پ‌م	۶۷ پ‌م	۶۶ پ‌م	۶۵ پ‌م	۶۴ پ‌م	۶۳ پ‌م	۶۲ پ‌م	۶۱ پ‌م
۶ پ‌م:	۶۰ پ‌م	۵۹ پ‌م	۵۸ پ‌م	۵۷ پ‌م	۵۶ پ‌م	۵۵ پ‌م	۵۴ پ‌م	۵۳ پ‌م	۵۲ پ‌م	۵۱ پ‌م
۵ پ‌م:	۵۰ پ‌م	۴۹ پ‌م	۴۸ پ‌م	۴۷ پ‌م	۴۶ پ‌م	۴۵ پ‌م	۴۴ پ‌م	۴۳ پ‌م	۴۲ پ‌م	۴۱ پ‌م
۴ پ‌م:	۴۰ پ‌م	۳۹ پ‌م	۳۸ پ‌م	۳۷ پ‌م	۳۶ پ‌م	۳۵ پ‌م	۳۴ پ‌م	۳۳ پ‌م	۳۲ پ‌م	۳۱ پ‌م
۳ پ‌م:	۳۰ پ‌م	۲۹ پ‌م	۲۸ پ‌م	۲۷ پ‌م	۲۶ پ‌م	۲۵ پ‌م	۲۴ پ‌م	۲۳ پ‌م	۲۲ پ‌م	۲۱ پ‌م
۲ پ‌م:	۲۰ پ‌م	۱۹ پ‌م	۱۸ پ‌م	۱۷ پ‌م	۱۶ پ‌م	۱۵ پ‌م	۱۴ پ‌م	۱۳ پ‌م	۱۲ پ‌م	۱۱ پ‌م
۱ پ‌م:	۱۰ پ‌م	۹ پ‌م	۸ پ‌م	۷ پ‌م	۶ پ‌م	۵ پ‌م	۴ پ‌م	۳ پ‌م	۲ پ‌م	۱ پ‌م
۱:	۱	۲	۳	۴	۵	۶	۷	۸	۹	۱۰
۲:	۱۱	۱۲	۱۳	۱۴	۱۵	۱۶	۱۷	۱۸	۱۹	۲۰
۳:	۲۱	۲۲	۲۳	۲۴	۲۵	۲۶	۲۷	۲۸	۲۹	۳۰
۴:	۳۱	۳۲	۳۳	۳۴	۳۵	۳۶	۳۷	۳۸	۳۹	۴۰