نگارش انجیل متی

تصوير متی یکی از دوازده رسول (حواری) عیسی کشيده شده در قرن نهم ميلادی.

بر اساس روایت سنتی مسیحیت انجیل متی توسط «مَتّی» یکی از دوازده رسول (حواری) عیسی نگاشته شده‌است. برخی از محققین بر این باورند که این دیدگاه سنتی از اواسط قرن دوم میلادی به بعد رایج بوده‌است.^[۱][۲][۳] از قرن ۱۸ میلادی به بعد، پژوهشوران به صورت فزاینده‌ای صحت دیدگاه سنتی را زیر سؤال برده و امروزه اکثراً معتقدند که متی، انجیلی که نام وی بر آن نهاده شده را ننوشته‌است.^[۴] اکثر محققین معاصر بر این نظرند که انجیل توسط یک نویسنده مستقل مسیحی در اواخر قرن اول میلادی نگاشته شده‌است.^[۵] اجماع نظر متخصصین عهد جدید این است که نویسنده ابتدایی انجیل آن را به زبان یونانی تألیف کرده‌است.^[۶] به‌جز قلیلی از محققین، بقیه بر این عقیده توافق دارند که متی و لوقا از روایت انجیل مرقس، به علاوه نوشته فرضی Q (که شامل سخنان عیسی می‌شود)، به عنوان منبع استفاده نموده‌اند. گروه اقلیت بر این نظرند که اول متی انجیل خود را نگاشته، سپس مرقس انجیل خود را نگاشته و نهایتاً لوقا آن دو را ترکیب نموده‌است.^[۷]

دیدگاه دو منبع: انجیل متّی و انجیل لوقا مستقل از هم نوشته شده‌اند، ولی هردو از انجیل مَرقُس و نوشتهٔ دیگری که «کیو» نامیده شده به‌عنوان منبع استفاده کرده‌اند. منبع کیو با مرقس موارد مشترکی ندارد

نویسنده

بر اساس روایت سنتی مسیحیت این کتاب توسط متی یکی از دوازده رسول (حواری) عیسی نگاشته شده‌است. این انجیل مفصل‌ترین انجیل‌های چهارگانه بوده و در ابتدای عهد جدید قرار گرفته‌است.^[۸] از قرن ۱۸ میلادی به بعد، محققین به صورت فزاینده‌ای صحت دیدگاه سنتی را زیر سؤال برده‌اند و امروز اکثراً معتقدند که متی انجیلی که اسمش را بر روی آن گذشته‌اند را ننوشته‌است.^[۹] اکثر محققین معاصر بر این باورند که انجیل توسط یک نویسنده مستقل مسیحی در اواخر قرن اول میلادی نوشته شده‌است.^[۱۰] برخی از مورخین محافظه کار معاصر انجیل را به متی، حواری عیسی نسبت می‌دهند.^[۱۱] محقق هاوارد کلارک کی بر این نظر است که تعلیمات عیسی و سخنان او به صورت شفاهی منتشر می‌شدند تا بالاخره مکتوب شدند. این نظریه توسط این حقیقت که نوشته‌های مسیحی دیگر سخنان نسبت داده شده به عیسی را نقل می‌کنند که به آنچه در انجیل‌ها آمده شبیه‌است ولی دقیقاً با آن‌ها یکسان نیست، تأیید می‌شود.^[۱۲]

حواری عیسی متی

تصوير متی کشيده شده در روسيه در قرن ۱۸ ميلادی.

دلیل تغییر دیدگاه سنتی توسط پژوهشوران بر پایه استدلال‌های زیر بوده‌است: زبانی که انجیل ابتداً به آن نوشته شده یونانی بوده و نه آرامی. آرامی زبانی بود که عیسی و حواریون به آن صحبت می‌کردند و بر اساس دیدگاه سنتی متی انجیلش را به زبان آرامی نوشت. دلایل دیگر استفاده انجیل متی از انجیل مرقس به عنوان منبع، و نبود ویژگی‌هایی که معمولاً در نوشته‌های شواهد عینی دیده می‌شود.^[۱۳] به علاوه، به نظر می‌آید که انجیل پس از محاصره و تخریب اورشلیم توسط رومی‌ها تألیف شده‌است (متی ۲۲:۷ را ببینید)^[۱۴] محققین هوارد کلارک و آربری ویلیام ارگیل می‌گویند که غیر محتمل است که متی حواری عیسی، انجیل را نگاشته باشد زیرا نویسنده در هیچ جای انجیل توجه را به این جلب نمی‌کند که شاهد عینی اتفاقات بوده و نه اینکه در جایی این ادعا را مطرح می‌کند. به علاوه فرض اینکه این انجیل را متی حواری عیسی نوشته توضیحی برای آنچه استفاده او از انجیل مرقس (که بر اساس روایت سنتی مسیحیت توسط شاهد عینی نوشته نشده) به نظر می‌آید به دست نمی‌دهد.^[۲][۱۵] بارت ارهمن می‌گوید که اسم نویسنده در نسخه‌های اولیه انجیل نوشته نمی‌شده‌است. دلیل این حرف این است که نسخه‌های بجا مانده یونانی که ما در دست داریم عناوین مختلفی روی انجیل‌ها می‌گذارند. به نظر ارهمن، اگر متی انجیل را نوشته بود اسمش را «انجیل عیسی مسیح» می‌گذاشت؛ عنوان «انجیل بر اساس متی» این را نشان می‌دهد که کسی دیگر از بیرون سعی دارد بگوید که این نوشته کدام روایت از ماجرا است. علاوه بر این انجیل همیشه شخص سوم حرف می‌زند و عبارتی مانند «من و عیسی» ندارد. این انجیل در آیه ۹:۹ به حواری عیسی متی اشاره می‌کند ولی هیچ نشانی از اینکه مَتّی همان کسی است که این متن را نوشته وجود ندارد (آیه ۹:۹ مَتّی می‌گوید: «عیسی از آنجا گذشت و در بین راه مردی را به نام متی دید که در محل وصول عوارض نشسته بود. عیسی به او گفت ««به دنبال من بیا»» متی برخاسته به دنبال او رفت.»)^[۱۶] با مقایسه این آیه با آیه ۱۴-۲:۱۳ از انجیل مرقس که در آن مسئول اخذ عوارض اسمش لیوای است، محقق میلز استدلال می‌کند که این ممکن است یک تغییر آگاهانه توسط نویسنده باشد که نشان دهنده این است که او به گروهی از مسیحی‌ها تعلق داشته که تشکیل هسته اولیه گروهشان را مدیون مَتّی حواری بوده‌اند.^[۱]

تاریخ کلیسا پاپیاس

يوسبيوس مورخ قرن چهارم، که اغلب پدر تاريخ کليسا خوانده ميشود، سخنان پاپياس را در اشاره به انجيل متی مکتوب کرده‌است.

اولین اشاره به متنی که توسط متی، حواری عیسی، نوشته شده از پاپیاس (اسقف هیراپلیس در آسیا صغیر در نیمه اول قرن دوم میلادی) می‌آید. پاپیاس گفته اش را حدود ۱۲۰-۱۳۰ میلادی، تقریباً پنجاه سال پس از اینکه کتاب در گردش بود، بیان کرده‌است. به گفته پاپیاس:«متی ««لگیا(logia)»» را به زبان عبری تالیف کرد و هر کسی آن را آنگونه که می‌توانست تعبیر کرد». محقق ارهمن می‌گوید که این اشاره به انجیلی که ما داریم نیست زیرا متخصصین عهد جدید در اینکه انجیل مربوط به زبان یونانی نوشته شده و نه عبری هم صدا هستند.^[۱۷] تفسیر گفته پاپیاس بستگی به معنی کلمه «لگیا (logia)» دارد. این کلمه لغوی به معنی «پیشگویی» یا «الهام الهی» (oracle) می‌باشد، ولی یافتن معنی ای که پاپیاس قصد کرده بحث‌برانگیز بوده‌است. به صورت سنتی گفته می‌شده که این به انجیل متی اشاره دارد. دیدگاه دیگر به استفاده از این حقیقت که پدران کلیسا از «پیشگویی» یا «الهام الهی» (oracle) برای اشاره به کلمات عهد عتیق استفاده می‌کردند استفاده کرده، و نتیجه می‌گیرند که متی یک لیست از پیشگویی‌ها یا «متن‌های اثباتی» از عهد عتیق را نوشته‌است. بقیه می‌گویند که این اشاره به یک سری از سخنان عیسی دارد. ارهمن که نظر آخر را می‌پذیرد، می‌گوید دلیل دیگری که پاپیاس اشاره به انجیل ما نمی‌کند این است که انجیل شامل خیلی بیشتر از سخنان عیسی است.^[۶][۱۸]

تصوير حکاکی شده ايرنيوس، اسقف لوگدونوم در گال (شهر ليون در فرانسه امروزی). ايرنيوس بيان ميکند که فقط ۴ انجيل وجود دارند که توسط خدا وحی شده‌اند و آن‌ها متی، مرقس، لوقا و يوحنا هستند.

آربری ویلیام ارگیل می‌گوید امکان اینکه حتی به صحت گفته پاپیاس اطمینان کامل داشت وجود ندارد زیرا مورخ قرن چهارم، یوسبیوس، که سخنان پاپیاس را مکتوب کرده می‌گوید که بهره هوشی پاپیاس بسیار پایین بوده‌است.^[۲]

ایرنیوس و چهار انجیل

جدا از اشاره پاپیاس، ما راجع به نویسنده انجیل تا زمان ایرنیوس در حدود سال ۱۸۵ میلادی نمی‌شنویم. ایرنیوس بیان می‌کند که فقط ۴ انجیل وجود دارند که توسط خدا وحی شده‌اند و آن‌ها متی، مرقس، لوقا و یوحنا هستند. محقق ارهمن بر این عقیده‌است که ایرنیوس دلایلی داشت که خواننده‌هایش را قانع کند که این چهار انجیل منتسب به حواریون عیسی هستند. ایرنیوس، مثل خیلی از رهبران کلیسا، درگیر بحث‌های داغ در زمینه اعتقاد درست بود. او به عنوان مثال تعداد کثیری از مردم را می‌شناخت که اعتقاد داشتند که دو خدا وجود دارد: خدای عهد عتیق و خدای عهد جدید. هر گروهی، مستقل از اینکه چه سلسله عقایدی داشت، برای اثبات عقایدشان کتاب‌هایی داشتند. بسیاری از کتاب‌هایی که قبلاً به صورت بدون نام پخش می‌شدند حالا در جهت حمایت از صحت شان به آن‌ها اسم نویسنده نسبت داده می‌شد. از نظر ارهمن، دلیل تأکید و پافشاری روی اینکه متی نویسنده انجیل است را باید بخشی از کارزار علیه گروه‌های مرتد دید.^[۱۹]

نظر محققین هم عصر

محققین مدرن پیشنهادهای متفاوتی راجع به هویت نویسنده انجیل داده‌اند:^[۱][۲۰]

• یک خاخام یا کاتب یهودی که به مسیحیت گرویده
• یک یهودی یونانی
• یک غیر یهودی که عمیقاً از مذهب یهود آگاهی دارد
• عضوی از یک «مکتب» کاتبین خاص درون جامعه یهودی-مسیحی‌ها.

اکثر محققین بر این باورند که نویسنده یک مسیحی-یهودی بوده، و نه یک غیر یهودی.^[۲۱]

بعضی از صاحب نظران گفته‌اند که در آیه ۱۳:۵۲ از انجیل، نویسنده ممکن است به صورت ناخودآگاه به خودش اشاره داشته وقتی می‌گوید: «هر کاتب که پیرو پادشاهی آسمان شده باشد، مثل رییس یک خانواده‌است که گنج‌های نو و قدیمی را از خزینه بیرون می‌آورد.»^[۲۲] نظر محقق برونینگ این است که امکان اینکه نویسنده از شهری که کلیسا آن توسط متی حواری عیسی به وجود آمده بود باشد وجود دارد.^[۲۳]

منابع استفاده شده توسط نویسنده انجیل

تقريباً تمامی انجيل مرقس (Mark) به شکلی در متی (Matthew) وجود دارد؛ پنجاه و يک درصد عيناً کلمه به کلمه. به علاوه متی و لوقا (Luke) يک بخش مشترک بزرگ دارند که در مرقس يافت نميشود.

انجیل مرقس، متی و لوقا (انجیل‌های هم نظر) شامل تعداد بسیار زیادی از داستان‌های مشابه، اغلب با ترتیب یکسان و حتی با کلمات عیناً یکسان. ارتباط انجیل متی با انجیل مرقس و لوقا سؤال حل نشده‌ای پیش روی محققین بوده و معمولاً با عنوان «مسئله هم نظری» از آن یاد می‌شود. میزان بر هم پوشانی ساختار جملات و انتخاب کلمات سه انجیل معمولاً این گونه توضیح داده می‌شود که نویسنده‌های انجیل‌ها یا یکی از روی دیگری متن را کپی کرده یا هر دو از یک منبع مشترک کپی کرده‌اند. امروزه تقریباً تمامی محققین از سراسر دنیا روی این به توافق رسیده‌اند که انجیل متی (و لوقا) از انجیل مرقس، به علاوه یک متن فرضی دیگر به نام Q که شامل سخنان عیسی است، استفاده کرده‌اند. گروه اقلیت بر این نظر هستند که متی اول بود، لوقا متن متی را گسترش داد و مرقس متن لوقا و متی را مخلوط کرده‌است (فرضیة گریسباخ). برای گروه اکثریت، متن Q توضیح دهنده آنچه متی و لوقا با هم در اشتراک دارند - بعضی وقتها حتی کلمه به کلمه یکسان- ولی در انجیل مرقس وجود ندارد. مثلاً سه وسوسه عیسی توسط شیطان، دعا عیسی، و خیلی از گفته‌های پراکنده عیسی.^{[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]}

دو قطعه از متن لوقا و متی (متی فصل ۳ آيات ۷-۱۰ و لوقا فصل ۳ آيات ۷-۹). جاهايی که کلمات عيناً يکی هستند با رنگ قرمز نشان داده شده‌است.

متی شامل ۶۱۲ آیه از کل ۶۶۲ آیه مرقس است، و با غیر از چند استثنا همه در ترتیب یکسانی هستند.^[۲۸] ولی متی به صورت مکرر متن مرقس را از نظر نگارشی بهبود می‌بخشد. متی جملات تکراری مرقس، کلامات غیر معمول، را حذف کرده و آن جملاتی که ممکن است عیسی را به شکل بدی نشان دهد حذف می‌کند:مثلاً حذف «عیسی عقل از سرش پریده بود» در مرقس ۳:۲۱، و «آیا تو اهمیت نمی‌دهی» در مرقس ۴:۳۸.^[۲۹] مثال دیگر اینکه عیسی در مرقس فصل ۱۰ آیه ۱۸ در پاسخ به مردی که او را «معلم خوب» می‌خواند، می‌گوید «چرا من را خوب می‌خوانی؟ هیچ کس بجز خدا خوب نیست.» انجیل متی پاسخ عیسی را به صورت زیر بیان می‌کند: «چرا از من درباره خوبی سؤال می‌کنی؟» (متی فصل ۱۹ آیه ۱۷). در اینجا موضوع غیر شخصی شده، و موضوع چیزی بجز اینکه آیا عیسی ممکن است خوب باشد یا خدا می‌شود.^[۳۰]

تاریخ نگارش

اکثر محققین تاریخ نگارش انجیل متی را حدود سال‌های ۸۵-۹۰ میلادی می‌دانند^[۳۱]؛ برخی از محققین آن را به اوایل دهه ۴۰ میلادی و برخی به سال ۷۰ میلادی یا کمی قبل از آن برگردانیده‌اند.^[۸][۳۲]

عبدالرحیم سلیمانی اردستانی معتقد است نگارش این انجیل حداقل چند دهه پس از ماجرای صلیب عیسی بوده‌است زیرا از یک طرف این انجیل از متن انجیل مرقس استفاده کرده و بنابراین پس از آن نوشته شده‌است (باور غالب این است که انجیل مرقس بین‌سال‌های ۶۵ـ ۷۰ میلادی نوشته شده‌است) و از طرف دیگر شواهد درونی نیز حاکی از فاصله زمانی نگارش و ماجرای صلیب عیسی است:^[۸]

... هنگامی که‌یهودای اسخریوطی عیسی را تسلیم کرد، از سران یهود سی‌پاره نقره دریافت کرد. اما یهودا به زودی پشیمان شد و پاره‌های نقره را در معبد انداخت. رؤسای کهنه این نقره‌ها را برداشتند وبا آن مزرعه‌ای برای مقبره غریبان خریدند. چون نقره به منزله خونبها بوده‌است، نام این مزرعه را «حقل الدم» گذاشتند. سپس می‌گوید: «از آن جهت، این مزرعه تا امروز به حقل الدم مشهور است». فراموش شدن نام یک محل زمانی نسبتا طولانی را می‌طلبد، لذا تأکید بر روی کلمه «تاامروز»، نشان می‌دهد که تاریخ نگارش این انجیل حداقل چند دهه پس از ماجرای صلیب بوده‌است.

بگفته محقق مودی سمیت (Moody Smith) به نظر می‌آید که متی ۲۲:۷ به محاصره و تخریب اورشلیم توسط رومی‌ها اشاره دارد که در سال ۷۰ میلادی رخ داد.^[۳۳] گروهی از مورخین که معتقد به این ارتباط نیستند، با اشاره به اینکه انجیل متی سقوط شهر اورشلیم را پیشگویی کرده، ولی اشاره‌ای به وقوع پیشگویی و سقوط اورشلیم در سال ۷۰ میلادی نکرده، محتمل میدانند که انجیل اندکی قبل از سال۷۰ میلادی نگارش شده باشد.^[۸]

لازم به ذکر است، دلیل اینکه برخی تاریخدانان تاریخ نگارش اناجیل اَربَعه (متی، مرقس، لوقا، یوحنا) را به بعد از سال ۷۰ میلادی نسبت می‌دهند، پیشگویی عیسی مسیح در انجیل‌ها نسبت به ویرانی معبد اورشلیم است و از آنجا که این دسته از تاریخدانان باور ندارند که عیسی مسیح قادر به پیشگویی در این مورد بوده است، پس نتیجه می‌گیرند که انجیل‌ها بعد از تحریب معبد اورشلیم یعنی سال ۷۰ میلادی نوشته شده‌اند و نگارندگان انجیل ها ویرانی معبد اورشلیم را بعدها در کلام عیسی وارد کرده اند، حال آنکه برخی دیگر از تاریخدانان که به پیشگویی الهی توسط عیسی مسیح باور دارند، با استناد به تحلیل درون متنیِ انجیل‌ها، تاریخ تألیف بسیار زودهنگام تری را تخمین زده‌اند^{[۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]}.

زبان

متخصصین عهد جدید بر اینکه انجیل متی ای که در دست ما است توسط نویسنده اش به زبان یونانی نوشته شده اجماع نظر دارند.^[۶] ولی بحث اضافه‌ای راجع به امکان وجود یک متن قدیمی تر به زبان آرامی نیز وجود داشته‌است.^[۳۸] انجیل متی به صورت فراگیری یک بعد یهودی-مسیحی داشته که پیشنهاد می‌کند نویسنده و مخاطبانش یهودی-مسیحی بوده‌اند: بر اینکه عیسی پیشگویی‌های مربوط به مسیح در عهد عتیق را بر آورده کرده تأکید خاصی وجود دارد. عیسی به عنوان یک آورنده شریعت معرفی شده که معجزاتش صحت ادعای او را تأیید می‌کنند. بعضی از مورخین پیشنهاد کرده‌اند که سخنان پاپیاس در ارتباط با جمع‌آوری سخنان عیسی عملاً اشاره‌ای به نسخه قدیمی تر این انجیل به زبان آرامی بوده که توسط نویسنده انجیل مورد استفاده قرار گرفته‌است.^[۱۴]

محل نگارش

موقعيت انتاکيه

در زمینه محل نگارش محققین مکان‌های زیر را محتمل دانسته‌اند:^[۲۳][۳۹]

• در آنتیوخ در سوریه (Syrian Antioch؛ انتاکیه مدرن) کنار رود ارنتس (Orontes)، یا یکی از اجتماعات شهری در همسایگی آن؛
• یکی از نواحی شهرنشین بزرگ ناحیه جلیل (Galilee).

به گفته محقق برونینگ، محتوای انجیل به درگیری بین مسیحیان و یهودیان در آن ناحیه اشاره داشته: این انجیل روی نقش رهبران یهودی به عنوان مخالفین عیسی از ابتدا (متی فصل ۲ آیه ۱) تا انتها و نتیجه‌گیری اش تأکید می‌کند. بر اساس متی (فصل ۱۰ آیه ۱۷)، مسیحی‌ها باید انتظار داشته باشند که به دادگاه‌های محلی (سنهدرین) کشیده شوند که در آنجا عیسی به عنوان یک ساحر یا اغفالگر محکوم می‌شود. انجیل‌ها به پاسخ‌هایی که یهودیان آن زمان نسبت به اعتقاد مسیحیان به قبر خالی عیسی می‌دادند پاسخ می‌دهد. نویسنده تلاش می‌کند که از دانش خودش در عهد عتیق برای دفاع از ادعاهای مسیحیان استفاده کند.^[۲۳]

جستارهای وابسته

• انجیل متی

پی‌نوشت

1. Watson E. Mills, Richard F. Wilson, Roger Aubrey Bullard(2003), p.942 [ارجاع دست‌دوم]
2. Aubrey William Argyle (1963), p.16 ارجاع دست دوم
3. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.44 [ارجاع دست‌دوم]
4. Bart Erhman (2004), p. 92 [ارجاع دست‌دوم]
5. Amy-Jill Levine (2001), p.372-373[ارجاع دست‌دوم]
6. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.43 [ارجاع دست‌دوم]
7. Howard Clark Kee (1997), p. 448 [ارجاع دست‌دوم]
8. عبدالرحیم سلیمانی اردستانی عهد جدید ـ تاریخ نگارش و نویسندگان
9. Bart Erhman (2004), p. 92
10. Amy-Jill Levine (2001), p.372-373
11. Brown, Raymond E. (October 3, 1997). Introduction to the New Testament. Anchor Bible, p. 216-7, ISBN 0-385-24767-2 [ارجاع دست‌دوم]
12. Howard Clark Kee (1997), p. 447 [ارجاع دست‌دوم]
13. Ridderbos, Herman N. Matthew: Bible student's commentary. Zondervan, 1987. p. 7; from earlychristianwritings.com
14. D. Moody Smith, Matthew the evangelist, Encyclopedia of Religion, vol. 9, p.5780 [ارجاع دست‌دوم]
15. Howard W. Clarke (2003), p. xxi[ارجاع دست‌دوم]
16. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.42, 248-249 [ارجاع دست‌دوم]
17. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.43
18. Geoffrey William Bromiley, The International Standard Bible Encyclopedia, Wm. B. Eerdmans Publishing Publisher, p.281[ارجاع دست‌دوم]
19. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.44 [ارجاع دست‌دوم]
20. Donald Harman Akenson, Surpassing Wonder: The Invention of the Bible and the Talmuds, 2001, University of Chicago Press, p.260 [ارجاع دست‌دوم]
21. For a review of the debate see: Paul Foster, Why Did Matthew Get the Shema Wrong? A Study of Matthew 22:37, Journal of Biblical Literature, Vol. 122, No. 2 (Summer, 2003), pp. 309-333 [ارجاع دست‌دوم]
22. Anthony J. Saldarini (2003), p.1000 [ارجاع دست‌دوم]
23. W. R. F. Browning, Gospel of Matthew, A dictionary of the Bible, Oxford University Press, p.245-246 [ارجاع دست‌دوم]
24. Howard Clark Kee (1997), p. 448
25. Amy-Jill Levine (2001), p.372-373 [ارجاع دست‌دوم]
26. Bart Erhman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, p.80-81 [ارجاع دست‌دوم]
27. دائره المعارف بزرگ اسلامی، مقاله انجیل بایگانی‌شده در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine
28. Graham N. Stanton (1989), p.63-64 [ارجاع دست‌دوم]
29. Graham N. Stanton (1989), p.36 [ارجاع دست‌دوم]
30. Ben Witherington, Darlene Hyatt, The New Testament Story, Wm. B. Eerdmans Publishing, p.29
31. Jack Dean Kingsbury, J. Andrew Overman, The Oxford Guide to People & Places of the Bible, p.۱۹۳
32. Howard W. Clarke, The Gospel of Matthew and Its Readers, Indiana University Press, p.xxii
33. D. Moody Smith, Matthew the evangelist, Encyclopedia of Religion, vol. 9, p.5780
34. ««THIRTEEN GOOD HISTORICAL REASONS FOR THE EARLY DATING OF THE GOSPELS»».
35. ««Evidence for an Early Dating of the Four Gospels»».
36. «The Reliability of the New Testament (Authorship & Dating)».
37. «A Case for the Early Dating of the Gospels».
38. Gospel According to Matthew. , Encyclopædia Britannica. [ارجاع دست‌دوم]
39. Stanley P. Saunders, Eerdmans dictionary of the Bible, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2000, p.871-873 [ارجاع دست‌دوم]

منابع

• en:Howard Clark Kee
• en:Gospel of Matthew بخشی از این مقاله از نسخه ۲ اوت ۲۰۰۸ مقالهٔ انجیل متی در ویکی‌پدیای انگلیسی ترجمه شده‌است. در آن مقاله از منابع زیر یاد شده‌است.

• Watson E. Mills, Richard F. Wilson, Roger Aubrey Bullard, Mercer Commentary on the New Testament, Mercer University Press, 2003
• Howard Clark Kee, part 3, The Cambridge Companion to the Bible, Oxford University Press, 1997
• Aubrey William Argyle, The Gospel According to Matthew: New English Bible, Oxford University Press, 1963
• Bart D. Ehrman, The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. New York: Oxford, (2004), ISBN 0-19-515462-2.
• Amy-Jill Levine, chapter 10, The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press, 2001
• Howard W. Clarke, The Gospel of Matthew and Its Readers, Indiana University Press, 2003
• Graham N. Stanton, The Gospels and Jesus, Oxford University Press, 1989
• Harris, Stephen L. , Understanding the Bible, Palo Alto: Mayfield, 1985.
• Anthony J. Saldarini, Eerdmans Commentary on the Bible, Editors: James D. G. Dunn, John William Rogerson, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2003, ISBN 0802837115
• David D. Kupp, Matthew's Emmanuel: Divine Presence and God's People in the First, Cambridge University Press, 1996, ISBN 0521570077
• Scott Gregory Brown, Mark's Other Gospel: Rethinking Morton Smith's Controversial Discovery, Wilfrid Laurier University Press, 2005, ISBN 0889204616
• Mary Clayton, The Apocryphal Gospels of Mary in Anglo-Saxon England, Cambridge University Press, 1998, ISBN 0521581680
• Markus Bockmuehl, Donald A. Hagner, The Written Gospel, Cambridge University Press, 2005, ISBN 0521832853

پیوند به بیرون

• عبدالرحیم سلیمانی اردستانی عهد جدید ـ تاریخ نگارش و نویسندگان