فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
متصدی کنونی حسین سلامی از ۱ اردیبهشت ۱۳۹۸
گمارنده	فرمانده کل نیروهای مسلح
مدت دوره	۵ سال؛ قابل تمدید[۱]
بنیادگذاری	۲ خرداد ۱۳۵۹ (۴۴ سال پیش)
نخستین دارنده	عباس آقازمانی
جانشین	جانشین فرمانده کل

فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ارشدترین سِمَتِ نظامی در مجموعهٔ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که فرماندهی و نظارت بر نیروی زمینی سپاه، نیروی دریایی سپاه، نیروی هوافضا و نیروی قدس، همچنین سازمان بسیج را برعهده دارد و به‌طور مستقیم توسط فرمانده کل نیروهای مسلح (رهبر جمهوری اسلامی ایران) منصوب می‌شود.^[۲]

پیشینه

در نخستین روزهای پس از انقلاب، حسن لاهوتی حکمی از سید روح‌الله خمینی دریافت کرد تا به تشکیل نیرویی که بتواند در مقابل انواع تهدیدات داخلی و خارجی علیه نظام مقابله کند، اقدام نماید. دولت موقت، ابراهیم یزدی معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب را مأمور کرد که با لاهوتی برای تشکیل این نیرو همکاری کند. در ۹ اسفند ۱۳۵۷ علی دانش منفرد به عنوان فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انتخاب شد. اما در سه تشکل دیگر هم نیروهایی به صورت مسلح فعالیت می‌کردند. قرار شد از هرکدام از این مراکز ۳ نفر انتخاب شده و این ۱۲ نفر، مسئله ادغام را پیگیری کنند. پس از آن، گروه سه نفره‌ای متشکل از محسن رضایی، محسن رفیقدوست و عباس دوزدوزانی در اواخر فروردین ۱۳۵۸ در قم نزد سید روح‌الله خمینی می‌روند و با توجه به مشکلاتی که سپاه با دولت موقت داشت، استدلال می‌کنند که سپاه باید زیر نظر شورای انقلاب اسلامی اداره شود.^[۳] ادغام این سه گروه مسلح در درون سپاه، ۱۸ فروردین ۱۳۵۸ صورت گرفته^[۴] و در دوم اردیبهشت ۱۳۵۸ حکم اعضای شورای فرماندهی با امضای سید محمد بهشتی دبیر شورای انقلاب صادر شد.^[۵] با پایان یافتن مدت ۶ ماههٔ حکم مذکور، لاهوتی که هم در شورای انقلاب عضویت نداشت و هم با منصوری دچار اختلاف نظر بود، با ادامه فعالیت شورای فرماندهی مخالفت نموده و حکمی نیز به عنوان سرپرست سپاه از رهبری دریافت کرد. به دنبال تشدید اختلافات بین لاهوتی و منصوری در خصوص فرماندهی سپاه، در ابتدا سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و سپس اکبر هاشمی رفسنجانی برای مدت کوتاهی از سوی شورای انقلاب مأمور رسیدگی به مشکلات شدند.^[۶] در این دوران ۴ ماهه، از مصطفی چمران (تا پیش از انتصاب به وزارت دفاع) و نیز سرهنگ دوم فریدون کیان به عنوان فرماندهان بالفعل سپاه نام برده شده‌است.^[۷] لاهوتی در هنگام اشغال سفارت آمریکا، در بیمارستان بستری بود، ولی روز ۱۹ آبان شخصاً در محل حاضر شد و از طرف خود و سپاه، حمایت کامل خویش را از اقدام دانشجویان و اهداف آنان اعلام کرد. سرانجام وی به علت اختلاف بر سر نحوه نظارت شورای انقلاب بر سپاه^[۸] در ۲۹ آبان استعفا داد.^[۹]

با توجه به این که هاشمی رفسنجانی در تاریخ ۲۶ آبان وارد کابینه موقت شورای انقلاب شده و به سرپرستی وزارت کشور منصوب شده بود و نیز لاهوتی که استعفای کتبی خود را رسانه‌ای کرده بود، سید علی خامنه‌ای به سرپرستی کل سپاه منصوب گردید. حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب این خبر را در شامگاه ۲ آذر اعلام نمود.^[۱۰] خامنه‌ای طی مصاحبه‌ای، برنامه‌های خود را تحقق بخشیدن به اهداف چهارگانهٔ توسعه، تقویت، آموزش و انضباط در سپاه عنوان کرده بود.^[۱۱] با انتصاب ابوالحسن بنی‌صدر به فرماندهی کل نیروهای مسلح، او استعفای خود از سرپرستی سپاه و نیز معاونت وزارت دفاع را به شورای انقلاب تحویل داد.^[۱۲] منصوری نیز یک روز از پس از انتصاب بنی‌صدر، استعفا داده بود. عباس دوزدوزانی از ۵ اسفند، فرماندهی سپاه را بر عهده گرفت.^[۱۳] وی نخستین فرمانده کل سپاه بود که حکم فرماندهی خود را از بنی‌صدر دریافت کرده بود. دوزدوزانی هم به دلیل مخالفت‌های رئیس‌جمهور وقت، استعفا می‌دهد و از این مسئولیت کنار می‌رود.^[۱۴]

فرمانده بعدی سپاه عباس آقازمانی معروف به «ابوشریف» بود که در تاریخ ۲ خرداد ۱۳۵۹ طی حکمی از سوی بنی‌صدر به فرماندهی سپاه پاسداران منصوب شد اما کمتر از یک ماه بعد در تاریخ ۲۷ خرداد استعفا کرد.^[۱۵] آقازمانی می‌گوید احکامی که شورای انقلاب برای نخستین شورای فرماندهی صادر کرده بود، ۶ ماهه بود و قرار بر این بوده‌است که بعد از ۶ ماه، در سپاه انتخابات شود و طبق اساس‌نامه سپاه، فرماندهان از طریق انتخابات تعیین شوند اما بعد از گذشت ۶ ماه، انتخابات صورت نگرفته بود. سرانجام سمیناری با حضور اعضای سپاه برگزار شده و پس از برگزاری انتخابات، آقازمانی برای فرماندهی برگزیده می‌شود. آقازمانی به دلیل این که در حکم صادره از سوی بنی‌صدر، انتصابش از سوی فرمانده کل نیروهای مسلح ذکر نشده و بنی‌صدر نیز از صدور حکم جدید امتناع می‌کرد، استعفا داد اما به دلیل آنچه «بحرانی بودن وضعیت کشور» خوانده است، به فعالیت خود تا انتصاب فرمانده جدید ادامه داد.^[۱۶]

بنی‌صدر در روز ۸ تیر اعلام کرد که سید محمدکاظم موسوی بجنوردی را به فرماندهی سپاه منصوب کرده‌است. بجنوردی که به تازگی و در دوم انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه تهران، ری و شمیران به مجلس راه یافته بود، در ابتدا فرماندهی سپاه را به صورت مشروط پذیرفته بود^[۱۷] اما پس از انتشار این خبر و مشورت با سید احمد خمینی، اعلام کرد که فرماندهی سپاه را نمی‌پذیرد.^[۱۸] در نهایت بنی‌صدر در ۲۲ تیر، مرتضی رضایی را به فرماندهی سپاه منصوب کرد اما رضایی حکم فرماندهی بدون امضای رهبری را فاقد اعتبار دانست و آن را قبول نکرد تا اینکه این حکم در ۲۸ تیر به تأیید رهبری رسید.

پس از مرتضی رضایی، شورای فرماندهی سپاه به دستور رهبری، گزینه‌های فرماندهی را اعلام می‌کند. شورای فرماندهی، محمد بروجردی، یوسف کلاهدوز و محسن رضایی را در نظر داشت که از این میان، محسن رضایی ۲۷ ساله را به عنوان فرمانده کل سپاه انتخاب کرده و محسن رضایی، ۱۶ سال فرماندهی سپاه را بر عهده می‌گیرد.^[۱۹] محسن رفیقدوست می‌گوید که هنگام انتصاب مرتضی رضایی به فرماندهی سپاه، از او خواسته بود کلاهدوز را قائم‌مقام خود کند تا امور سپاه را کلاهدوز اداره کرده و او فقط فرمانده باشد. با عزل بنی‌صدر، قرار می‌شود تا فرمانده جدیدی برای سپاه تعیین شود. اعضای شورای فرماندهی سپاه بر روی کلاهدوز نظر داشتند که عملاً در یک سال گذشته فرمانده سپاه بوده اما او به دلیل ارتشی بودن، نمی‌پذیرد.^[۲۰]

فهرست فرماندهان کل

دوره فعالیت فرماندهی موقت

ر.	فرماندهی	ر.	سرپرستی کل	آغاز تصدی	پایان تصدی	توضیحات	منابع
–	علی دانش منفرد (۱۳۲۰-)	—		۹ اسفند ۱۳۵۷	۱۸ فروردین ۱۳۵۸	فرماندهی او فاقد حکم انتصاب رسمی بود.	[۲۱]
۱	جواد منصوری (۱۳۲۴-)			۲ اردیبهشت ۱۳۵۸	۲ اسفند ۱۳۵۸		[۲۲]
		۱	حسن لاهوتی	۲۵ شهریور ۱۳۵۸	۲۹ آبان ۱۳۵۸		[۲۳][۲۴][۲۵]
		۲	سید علی خامنه‌ای	۳ آذر ۱۳۵۸	۵ اسفند ۱۳۵۸		[۲۶][۲۷]
–	عباس دوزدوزانی (۱۳۲۱-۱۳۹۷)	—		۵ اسفند ۱۳۵۸	۲ خرداد ۱۳۵۹		[۲۸]

دوره فعالیت رسمی فرمانده کل

از راست: محسن رضایی، رحیم صفوی، محمدعلی جعفری و حسین سلامی - فرماندهان سپاه پاسداران

ر.	نگاره	نام	شاخه	آغاز تصدی	پایان تصدی	طول دوران	سمت‌های پیشین	منابع
۱		عباس آقازمانی (۱۳۱۸-)	—	۲ خرداد ۱۳۵۹	۲۷ خرداد ۱۳۵۹	۲۶ روز	معاون عملیات (۱۳۵۸–۱۳۵۹)	[۲۹]
۲		[پانویس ۱] مرتضی رضایی	—	۲۲ تیر ۱۳۵۹	۲۰ شهریور ۱۳۶۰	۱ سال، ۱ ماه و ۲۹ روز	جانشین فرمانده سپاه تهران (۱۳۵۸–۱۳۵۹)	[۳۰]
۳		سرلشکر پاسدار[پانویس ۲] محسن رضایی (۱۳۳۳-)	—	۲۰ شهریور ۱۳۶۰	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	۱۶ سال	مسئول اطلاعات (۱۳۵۸–۱۳۶۰)	[۳۱][۳۲]
۴		سرلشکر پاسدار سید یحیی صفوی (۱۳۳۱-)	نزسا	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	۱۰ شهریور ۱۳۸۶	۹ سال، ۱۱ ماه و ۲۲ روز	فرمانده نزسا (۱۳۶۴–۱۳۶۵) • جانشین فرمانده نزسا (۱۳۶۵–۱۳۶۸) • سرپرست فرماندهی نزسا (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • جانشین فرمانده کل (۱۳۶۸–۱۳۷۶)	[۳۳][۳۴]
۵		سرلشکر پاسدار محمدعلی جعفری (۱۳۳۶-)	نزسا	۱۰ شهریور ۱۳۸۶	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	۱۱ سال، ۷ ماه و ۲۰ روز	جانشین فرمانده نزسا (۱۳۶۹–۱۳۷۱) • فرمانده نزسا (۱۳۷۱–۱۳۸۴) • فرمانده قرارگاه ثارالله (۱۳۷۹–۱۳۸۴) • رئیس مرکز راهبردی (۱۳۸۴–۱۳۸۶)	[۳۵]
۶		سرلشکر پاسدار حسین سلامی (۱۳۳۹-)	نهسا	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	تاکنون	۵ سال، ۸ ماه و ۳ روز	فرمانده دافوس (۱۳۷۱–۱۳۷۶) • معاون عملیات ستاد مشترک (۱۳۷۶–۱۳۸۴) • جانشین رئیس ستاد مشترک (۱۳۸۴) • فرمانده نهسا (۱۳۸۴–۱۳۸۸) • جانشین فرمانده کل (۱۳۸۸–۱۳۹۸) • سرپرست معاونت هماهنگ‌کنندهٔ سپاه (۱۳۹۷)	[۳۶]

جانشین فرمانده کل

فهرست جانشینان

ر.	نگاره	نام	شاخه	آغاز تصدی	پایان تصدی	سمت‌های پسین	منابع
۱		سرهنگ دوم یوسف کلاهدوز (۱۳۲۵-۱۳۶۰)	—	تیر ۱۳۵۹	۷ مهر ۱۳۶۰	—	[۳۷]
۲		علی شمخانی (۱۳۳۴-)	—	مهر ۱۳۶۰	۲ مهر ۱۳۶۸	فرمانده سپاه خوزستان (۱۳۵۸–۱۳۶۰) • فرمانده نزسا (۱۳۶۵–۱۳۶۷) • معاون اطلاعات و عملیات ستاد فرماندهی کل قوا (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • فرمانده نداجا (۱۳۶۸–۱۳۷۶) • فرمانده ندسا (۱۳۶۹–۱۳۷۶) • رئیس مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی (۱۳۸۴–۱۳۹۲) سمت‌های غیرنظامی: وزیر سپاه (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • وزیر دفاع (۱۳۷۶–۱۳۸۴) • رئیس کمیسیون دفاعی-امنیتی شورای راهبردی روابط خارجی (۱۳۸۵–۱۳۹۲) • دبیر شورای عالی امنیت ملی (۱۳۹۲–تاکنون) • نماینده ولی فقیه در شورای عالی امنیت ملی (۱۳۹۲–۱۴۰۱) • رئیس کمیسیون سیاسی، دفاعی و امنیتی مجمع تشخیص مصلحت نظام (۱۳۹۶–تاکنون)	[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
۳		سرتیپ پاسدار سید یحیی صفوی (۱۳۳۱-)	نزسا	۲ مهر ۱۳۶۸	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	فرمانده کل (۱۳۷۶–۱۳۸۶) • دستیار و مشاور عالی فرمانده کل قوا (۱۳۸۶–تاکنون)	[۴۲]
۴		سرتیپ پاسدار محمدباقر ذوالقدر (۱۳۳۳-)	س.م.	۲۲ شهریور ۱۳۷۶	۲ آذر ۱۳۸۴	معاون امور بسیج ستاد کل نیروهای مسلح (۱۳۸۶–۱۳۸۸) سمت‌های غیرنظامی: قائم‌مقام وزیر کشور (۱۳۸۴–۱۳۸۶) • معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور (۱۳۸۴–۱۳۸۶) • معاون راهبردی قوه قضائیه (۱۳۹۱–تاکنون)	[۴۳]
۵		سرتیپ پاسدار مرتضی رضایی	حفاسا	۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۵	۲ خرداد ۱۳۸۷	—	[۴۴]
۶		سرتیپ پاسدار سید محمد حجازی (۱۳۲۵-۱۴۰۰)	بسیج	۲ خرداد ۱۳۸۷	۱۲ مهر ۱۳۸۸	معاون آماد، پشتیبانی و تحقیقات صنعتی ستاد کل نیروهای مسلح (۱۳۸۸–۱۳۹۳)	[۴۵]
۷		سرتیپ پاسدار حسین سلامی (۱۳۳۹-)	نهسا	۱۲ مهر ۱۳۸۸	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	سرپرست معاونت هماهنگ‌کنندهٔ سپاه (۱۳۹۷) • فرمانده کل (۱۳۹۸–تاکنون)	[۴۶][۴۷]
۸		دریادار پاسدار علی فدوی (۱۳۳۹-)	ندسا	۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۸	تاکنون	جانشین فرمانده نیروی دریایی سپاه (۱۳۷۶-۱۳۸۹) فرمانده نیروی دریایی سپاه (۱۳۸۹-۱۳۹۷) معاونت پشتیبانی سپاه (۱۳۹۷-۱۳۹۸)	[۴۸]

جستارهای وابسته

• فرمانده کل ارتش جمهوری اسلامی ایران
• فرمانده کل انتظامی جمهوری اسلامی ایران

یادداشت‌ها

1. در هنگام انتصاب به فرماندهی سپاه، درجات نظامی سپاه برقرار نبود. وی با درجه سرتیپی بازنشسته شده‌است.
2. در هنگام انتصاب به فرماندهی سپاه، درجات نظامی سپاه برقرار نبود. وی درجه سرلشکری خود را در ۲۹ بهمن ۱۳۶۹ دریافت کرد.

پی‌نوشت‌ها

1. «حکم فرمانده کل سپاه پاسداران تمدید شد»، خبرگزاری تسنیم.
2. «اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اكتبر ۲۰۲۰. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
3. «سپاه پاسداران چگونه تأسیس شد…»، خبرگزاری تسنیم.
4. علوی، «تدبیری برای صیانت از دستاوردهای انقلاب»، روزنامه ایران.
5. روزی‌طلب، «چهار سپاه یکی شد…»، پایگاه اطلاع‌رسانی رجا.
6. «دوم اردیبهشت روز تصویب اساسنامه سپاه نیست»، خبرگزاری فارس.
7. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military”, RAND Corporation, 118.
8. سلطانی، «قسمت پنجم»، حرمان و خسران.
9. «استعفای سرپرست سپاه پاسداران…»، روزنامه اطلاعات.
10. «آیت‌الله خامنه‌ای سرپرست سپاه پاسداران شد»، روزنامه اطلاعات.
11. «سیاست خارجی انقلاب، ادامه سیاست‌های دولت سابق نیست»، روزنامه کیهان.
12. «استعفای آیت‌الله خامنه‌ای از معاونت وزارت دفاع»، روزنامه اطلاعات.
13. «دوزدوزانی فرمانده کل سپاه شد»، روزنامه اطلاعات.
14. «سپاه پاسداران چگونه تأسیس شد…»، خبرگزاری تسنیم.
15. «سپاه پاسداران چگونه تأسیس شد…»، خبرگزاری تسنیم.
16. «نتوانستم با بنی‌صدر کار کنم»، مشرق‌نیوز.
17. «بجنوردی فرماندهی سپاه را نپذیرفت»، روزنامه اطلاعات.
18. «وداع با اسلحه»، روزنامه شرق.
19. «سپاه پاسداران چگونه تأسیس شد…»، خبرگزاری تسنیم.
20. روزی‌طلب، «چهار سپاه یکی شد…»، پایگاه اطلاع‌رسانی رجا.
21. روزی‌طلب، «چهار سپاه یکی شد…»، پایگاه اطلاع‌رسانی رجا.
22. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military”, RAND Corporation, 118.
23. O'Hern, The Threat That Grows While America Sleeps, 21.
24. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military”, RAND Corporation, 120.
25. خمینی، «حکم شرکت در جلسات…»، صحیفه امام، ۹:‎ ۵۴۸.
26. O'Hern, The Threat That Grows While America Sleeps, 21.
27. ولایتی، «خامنه‌ای، آیت‌الله سیدعلی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۶۸۲.
28. O'Hern, The Threat That Grows While America Sleeps, 21.
29. رحمانی، «با تأیید امام به پاکستان رفتم»، روزنامه ایران، ۴۸.
30. علامیان، برای تاریخ می‌گویم، ۱۲۷.
31. خمینی، «حکم انتصاب آقای محسن رضایی…»، صحیفه امام، ۱۵:‎ ۲۲۴.
32. بابایی و بهزاد، کالک‌های خاکی، ۲۷۵.
33. Rubin, “A Rogue Outfit?”, Middle East Quarterly, 39.
34. «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار رحیم صفوی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
35. «احکام انتصاب…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
36. «حسین سلامی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
37. «برگزاری یادواره اولین قائم‌مقام سپاه»، خبرگزاری بسیج.
38. «طریق‌القدس…»، خبرگزاری دفاع مقدس.
39. اردستانی، «تاریخ شفاهیِ فرماندهان جنگ ایران و عراق»، نگین ایران، ۱۳.
40. O'Hern, The Threat That Grows While America Sleeps, 23.
41. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military”, RAND Corporation, 119.
42. «انتصاب آقای رحیم صفوی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
43. «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار محمدباقر ذوالقدر…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
44. «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار مرتضی رضائی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
45. «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار سیدمحمد حسین‌زاده حجازی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
46. «انتصاب سردار حسین سلامی…»، دفتر حفظ و نشر آثار….
47. «سردار سلامی با حفظ سمت…»، خبرگزاری تسنیم.
48. «با سوابق جانشین و معاون هماهنگ کننده جدید سپاه آشنا شوید». خبرگزاری تسنیم. ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۸.

منابع

• اردستانی، حسین (پاییز ۱۳۹۲). «تاریخ شفاهیِ فرماندهان جنگ ایران و عراق» (PDF). نگین ایران. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس. ۱۲ (۴۶): ۵–۱۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• بابایی، گل‌علی؛ بهزاد، حسین (۱۳۹۴). کالک‌های خاکی: خاطرات محمدعلی جعفری. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۳۰-۲۹۹-۳.
• خمینی، سید روح‌الله (۱۳۸۹). صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س) (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات شرعی و نامه‌ها). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. شابک ۹۶۴-۳۳۵-۶۶۷-۱.
• رحمانی، محمد (۲۲ شهریور ۱۳۸۹). «با تأیید امام به پاکستان رفتم». روزنامه ایران. تهران: مؤسسه ایران. سال شانزدهم (۴۵۹۸). دریافت‌شده در ۳۰ تیر ۱۳۹۷. ویژه‌نامه رمز عبور ۴
• روزی‌طلب، محمدحسن (۳۰ فروردین ۱۳۹۰). «چهار سپاه یکی شد / اولین حکم فرماندهی را شهید بهشتی داد / شهید کلاهدوز فرماندهی را نپذیرفت». پایگاه اطلاع‌رسانی رجا. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• سلطانی، مجتبی (مهر ۱۳۹۶). «حرمان و خسران؛ مروری بر زندگی سیاسی دکتر ابراهیم یزدی (برگرفته از کتاب دوجلدی «خط سازش؛ سرشت و سرگذشت نهضت آزادی ایران»)». مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• علامیان، سعید (۱۳۹۴). برای تاریخ می‌گویم: خاطرات محسن رفیق‌دوست. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۳۰-۲۹۳-۱.
• علوی، اسماعیل (۱ اردیبهشت ۱۳۹۵). «تدبیری برای صیانت از دستاوردهای انقلاب». روزنامه ایران. تهران: مؤسسه ایران. سال بیست و دوم (۶۱۹۴): ص ۱۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• ولایتی، علی‌اکبر (۱۳۹۲). «خامنه‌ای، آیت‌الله سیدعلی». در موسوی بجنوردی، سید محمدکاظم. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۱ (ویراست اول). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص. صص ۶۷۳–۷۰۷. شابک ۹۷۸–۶۰۰–۶۳۲۶–۱۹–۱. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)
• «سردار دریادار پاسدار علی فدوی به جانشینی فرماندهی کل سپاه منصوب شد». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۸.
• «برگزاری یادواره اولین قائم‌مقام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی». خبرگزاری بسیج. ۲۶ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «حکم فرمانده کل سپاه پاسداران تمدید شد». خبرگزاری تسنیم. ۱۳ تیر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «دوم اردیبهشت روز تصویب اساسنامه سپاه نیست/ سپاه را از نفوذی‌ها پاکسازی کردیم/ سه نفری که بنی‌صدر نمی‌خواست در سپاه باشند». خبرگزاری فارس. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «سپاه پاسداران چگونه تأسیس شد و فرماندهانش چه کسانی بودند؟». خبرگزاری تسنیم. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «سردار سلامی با حفظ سمت، "سرپرست معاونت هماهنگ‌کننده سپاه" شد». خبرگزاری تسنیم. ۲۷ تیر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۰ تیر ۱۳۹۷.
• «طریق‌القدس؛ اولین جلوه‌گاه ترکیب مقدس ارتش با دیگر فرزندان مؤمن و انقلابی». خبرگزاری دفاع مقدس. ۱۰ آذر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «نتوانستم با بنی‌صدر کار کنم/ اگر سپاه نبود، با شعار «نه غزه نه لبنان» ایران را در آتش سوزانده بودند». مشرق‌نیوز. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «وداع با اسلحه». روزنامه شرق. سال چهاردهم (۲۷۸۹): ص ۶. ۱۰ بهمن ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «آیت‌الله خامنه‌ای سرپرست سپاه پاسداران شد». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ص ۲. ۳ آذر ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «سیاست خارجی انقلاب، ادامه سیاست‌های دولت سابق نیست». روزنامه کیهان. تهران: مؤسسه کیهان: ص ۳. ۱۳ آذر ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «استعفای آیت‌الله خامنه‌ای از معاونت وزارت دفاع». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ص ۱۲. ۶ اسفند ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «استعفای استاندار خراسان، سرپرست سپاه پاسداران و معاون وزیر کشور». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ص ۲. ۲۹ آبان ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «بجنوردی فرماندهی سپاه را نپذیرفت». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ص ۲. ۱۰ تیر ۱۳۵۹. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «دوزدوزانی فرمانده کل سپاه شد». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ص ۳. ۷ اسفند ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «احکام انتصاب مشاور عالی فرماندهی کل قوا و فرماندهی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۱۰ شهریور ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب آقای رحیم صفوی به سمت قائم مقام فرماندهٔ کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲ مهر ۱۳۶۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب سردار حسین سلامی به سمت جانشینی فرمانده کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۱۲ مهر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار رحیم صفوی به فرماندهی کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۱۹ شهریور ۱۳۷۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار سیدمحمد حسین‌زاده حجازی به سمت جانشینی فرمانده کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲ خرداد ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار محمدباقر ذوالقدر به سمت جانشینی فرمانده کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲۲ شهریور ۱۳۷۶. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «انتصاب سردار سرتیپ پاسدار مرتضی رضائی به جانشینی فرمانده کل سپاه». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۳۹۶.
• «سردار سرلشکر پاسدار حسین سلامی به فرماندهی کل سپاه منصوب شد». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱ اردیبهشت ۱۳۹۸.

• O'Hern, Steven (2012). Iran's Revolutionary Guard: The Threat That Grows While America Sleeps (به انگلیسی). Potomac Books, Inc.
• Rubin, Michael (Fall 2008). "Iran's Revolutionary Guards - A Rogue Outfit?". Middle East Quarterly (به انگلیسی). Middle East Forum. XV (۴): ۳۷–۴۸. ISSN ۱۰۷۳–۹۴۶۷. Retrieved 22 November 2017. {{cite journal}}: Check |issn= value (help)
• Schahgaldian, Nikola B.; Barkhordarian, Gina (March 1987). "The Iranian Military Under the Islamic Republic" (PDF) (به انگلیسی). RAND Corporation. R-3473-USDP. Retrieved 22 November 2017.

مناصب نظامی
عنوان جدید	فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء ۱۳۸۸–۱۳۶۸	پسین: رستم قاسمی
پیشین: سید محمد حجازی جانشین فرمانده کل سپاه	فرمانده قرارگاه ثارالله اکنون–۱۳۸۸	در حال تصدی