زبان بوسنیایی

بوسنیایی
bosanski / босански
بیان	[bɔ̌sanski:]
زبان بومی در	بوسنی
قومیت	مردم بوسنیایی مردم بوسنی
شمار گویشوران	۲٫۵–۳ میلیون  (۲۰۰۸)[۱]
تبار	هندواروپایی بالتواسلاوی اسلاوی اسلاوی جنوبی جنوب غربی صربی‌کرواتی بوسنیایی
سامانه نوشتاری	خط لاتین (الفبای گاج) الفبای سیریلیک (الفبای ووک) بریل یوگوسلاو در گذشته: خط عربی (عربیکا) سیریلیک بوسنیایی (بوسانچیکا)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	بوسنی و هرزگوین  مونته‌نگرو
زبان اقلیت شناخته‌شده در	صربستان  کرواسی  مقدونیه شمالی  اسلوونی  کوزوو[a]
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	bs
ایزو ۲–۶۳۹	bos
ایزو ۳–۶۳۹	bos
گلاتولوگ	bosn1245[۲]
زبان‌شناسی	بخشی از زبان صربی‌کرواتی

زبان بوسنیایی (به بوسنیایی: bosanski jezik) یک زبان‌های اسلاوی جنوبی از خانوادهٔ زبان هندواروپایی و گونهٔ معیار صربی‌کرواتی است که بوسنیایی‌ها بدان گفتگو می‌کنند.^[۳][۴][۵] بوسنیایی در کنار کرواتی و صربی یکی از سه گونهٔ رسمی این زبان در بوسنی و هرزگوین است.^[۶] این زبان همچنین در منطقه مسلمان‌نشین سانجاک (در صربستان و مونته‌نگرو) رایج است و در صربستان،^[۷] مونته‌نگرو،^[۸] مقدونیه شمالی و کوزوو یک زبان اقلیت رسمی به‌شمار می‌رود.^[۹]

بوسنیایی از هر دو الفبای لاتین و سیریلیک برای نوشتار استفاده می‌کند که کاربرد لاتین در زندگی روزمره بیشتر است. سیریلیک نیز بیشتر در گذشته کاربرد داشته و امروزه به ندرت به‌کار می‌رود.^[۱۰] این زبان در میان زبان‌گونه‌ها صربی‌کرواتی به دلیل داشتن وام‌واژگان بسیاری از عربی، ترکی عثمانی و فارسی برجسته است که بیشتر به دلیل تعامل آن با از طریق اسلام فرهنگ‌های یادشده است.^{[۱۱][۱۲][۱۳]}

بوسنیایی بر پایه رایج‌ترین گویش صربی‌کرواتی به نام اشتوکاوی، به ویژه گویش هرزگوینی شرقی آن، بنا شده که پایه زبان‌های معیار صربی، کرواتی و مونته‌نگروئی نیز به‌شمار می‌رود. اعلامیه زبان مشترک که در سال ۲۰۱۷ در سارایوو امضا شد بر همین واقعیت تأکید می‌کند.^[۱۴][۱۵] تا دهه ۱۹۹۰، زبان مشترک صربی‌کرواتی نامیده می‌شد^[۱۶] و هنوز هم این اصطلاح در کنار «بوسیایی-کرواتی-مونته‌نگروئی-صربی» (BCMS) به ویژه در انجمن‌های دیپلماتیک کاربرد دارد. اشتراکات این چهار زبان به اندازه‌ای است که با دانستن یکی از آن‌ها می‌توان به راحتی با مردمان سه کشور دیگر نیز سخن و ارتباط برقرار کرد.

نام

دربارهٔ نام زبان بوسنیایی اختلافاتی وجود دارد. زبان‌شناسان بوسنیایی اصرار دارند که تنها نام مشروع زبان «بوسنیایی» (bosanski) است و کروات‌ها و صرب‌ها باید فقط از آن استفاده کنند. برخی از کروات‌ها و صرب‌ها مسئله‌ای بحث‌برانگیز است و آن‌ها گاه بدان زبان «بوسنیاک» (bošnjački/бошњачки) می‌گویند. این بحث از آنجا ناشی می‌شود که به نظر می‌رسد «بوسنیایی» به معنی این است که که این زبان، زبان همه بوسنیایی‌هاست، در حالی که کروات‌ها و صرب‌های بوسنی این اصطلاح را برای زبان خود نمی‌پذیرند.

این زبان در سال ۱۹۹۵ در موافقت‌نامه دیتون زبان بوسنیایی نامیده شده^[۱۷] و می‌توان نتیجه گرفت که این نام در آن زمان از مشروعیت و اعتبار بین‌المللی برخوردار شده است.^[۱۸]

سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO),^[۱۹] هیئت نام‌های جغرافیایی ایالات متحده (BGN) و کمیته دائم نام‌های جغرافیایی (PCGN) زبان بوسنیایی را به رسمیت می‌شناسند. افزون بر این نهادهایی همچون سازمان ملل متحد، یونسکو و آژانس‌های تأیید اعتبار ترجمه و تفسیر و همچنین نرم‌افزارهای ترجمه نیز وضعیت بوسنیایی را به عنوان زبانی مجزا بپذیرفته‌اند.^[۲۰]

پیشینه

منشأ و توسعه تاریخی زبان معیار یک جامعه، در این مورد جامعه ملی بوسنی، تا حد زیادی به تعریف خود آن جامعه یا مشخصات و نوع تبلور قومی بستگی دارد. در مورد کشور بوسنی، چندین عامل نقش مهمی داشتند:

• بنیاد زبانی این جامعه اصطلاح اشتوکاوی غربی است که در طی سه قرن پیش از فتح عثمانی نمایان شده است.
• تأثیر فرهنگ اسلامی - شرقی و ویژگی‌های واژگانی زبان‌های شرقی (عربی، ترکی و فارسی) زبان بوسنیایی را به روش‌های مختلف در زمان‌های مختلف به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
• تأخیر نسبی رهایی ملی بوسنیایی‌ها در رابطه با صربی و کرواتی منجر به آن شد که زبان بوسنیایی، به عنوان یک زبان معیار، به آرامی از وطن زبانی «صربی-کرواتی» جدا شود، چنانچه این اتفاق در قرن ۲۰ رخ داد.
• بوسنیایی‌ها برخلاف کروات‌ها و صرب‌ها، یک مزیت بسیار چشمگیر هم داشتند: تعادل گویشی. اگر به وضعیت گویشی صرب‌ها، و به ویژه گویش‌های منطقه‌ای با گرایش گریز از مرکز قوی در میان کروات‌ها نگاهی بیندازیم، می‌توان گفت که وقتی صحبت از گویش بوسنیایی می‌شود همگونی مناسب، یک عنصر مثبت برای وحدت زبانی بود.

واج‌شناسی

بوسنیایی همچون سایر گونه‌های صربی‌کرواتی دارای ۳۵ واج متشکل از ۲۵ همخوان و ۱۰ واکه است.

همخوان‌ها

دستگاه همخوان‌های صربی‌کرواتی ۲۵ همخوان را در بر می‌گیرد. یک ویژگی آن حضور همخوان‌های پسالثوی و انسایشی کامی و نبود سایشی کامی است.^[۲۱] در صربی‌کرواتی برخلاف بیشتر زبان‌های اسلاوی همچون روسی برای بسیاری از همخوان‌ها هیچ گونهٔ کامی در برابر متضاد غیرکامی آن وجود ندارد.

		لبی	دندانی/ لثوی	برگشته	(ششی-) کامی	نرم‌کامی
خیشومی		m	n		ɲ
انسدادی	بی‌واک	p	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: t̪			k
	واک‌دار	b	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: d̪			ɡ
انسایشی	بی‌واک		Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: t̪͡s̪	t͡ʂ	t͡ɕ
	واک‌دار			d͡ʐ	d͡ʑ
سایشی	بی‌واک	f	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: s̪	ʂ		x
	واک‌دار	v	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: z̪	ʐ
ناسوده	مرکزی				j
	کناری		Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: ɫ		ʎ
لرزشی			r

واکه‌ها

دستگاه واکه‌های صربی‌کرواتی به‌طور خلاصه متشکل از پنج واکه /a, e, i, o, u/ به دو نوع کوتاه و بلند است.^[۲۱] گرچه در نوشتار به جز در واژه‌نامه‌ها، تفاوت میان آن‌ها نمایان نمی‌شود.^[۲۲]

	پیشین		مرکزی		پسین
	کوتاه	بلند	کوتاه	بلند	کوتاه	بلند
بسته	i	i:			u	u:
میانی	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: e̞	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: e̞			Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: o̞	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: o̞
باز			Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: ä	Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناشناخته: ä

نوشتار

یک واژه‌نامه بوسنیایی به خط عربی مربوط با سال ۱۶۳۱ میلادی

در طول تاریخ چهار خط برای نوشتار بوسنیایی کاربرد داشته است. در قرون وسطی بوسنیایی به سیریلیک بوسنیایی (یا بوسانچیکا) نوشته می‌شد که به‌طور گسترده‌ای در بوسنی و هرزگوین امروزی و مناطق هم‌مرز در کرواسی امروزی (دالماسی جنوبی و مرکزی و دوبروونیک) استفاده می‌شد. با ورود اسلام به ایالت بوسنی، بوسانچیکا ابتدا در میان نخبگان بوسنیایی و سپس در میان عموم مردم با خط عربی موسوم به عربیکا جایگزین شد و امروزه کاملاً منسوخ شده است.

عربیکا بین قرون ۱۵ و ۱۹ مورد استفاده قرار می‌گرفت. پیش از جنگ جهانی اول مسلمانان بوسنیایی تلاش‌های برای اتخاذ عربیکا به عنوان الفبای سوم رسمی بوسنیایی در کنار لاتین و سیریلیک انجام شد که به نتیجه نرسید. از عربیکا به غیر از ادبیات، در مدارس دینی و امور حکومتی نیز استفاده می‌شد.

امروزه بوسنیایی به دو الفبای سیریلیک و لاتین نوشته می‌شود. در بوسنی و هرزگوین هر دو الفبا برای نوشتار بوسنیایی به رسمیت شناخته شده‌اند، اما در عمل از سیریلیک بیشتر در جمهوری صرب بوسنی و از لاتین بیشتر در فدراسیون بوسنی و هرزگوین استفاده می‌شود.^[۲۳] الفبای معیار بوسنیایی در دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ شکل گرفت.

الفباهای بوسنیایی به شرح زیرند:

لاتین	A	B	C	Č	Ć	D	Dž	Đ	E	F	G	H	I	J	K	L	Lj	M	N	Nj	O	P	R	S	Š	T	U	V	Z	Ž
سیریلیک	A	Б	Ц	Ч	Ћ	Д	Џ	Ђ	Е	Ф	Г	Х	И	Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Ш	Т	У	В	З	Ж
عربی	آ	ب	ڄ	چ	ڃ	د	ج		ه	ف	غ	ح	اٖی	ی	ق	ل	ڵ	م	ن	ںٛ	ۉ	پ	ر	س	ش	ت	ۆ	و	ز	ژ

گویش‌ها

زبان بوسنیایی سیستمی متشکل از چهار گویش گویش اشتوکاوی است: بوسنیایی غربی، بوسنیای شرقی، هرزگوین شرقی و زتا-جنوب سنجاکی.^[۲۴] با توجه به روند همسان‌سازی زبانی، فرهنگ‌پذیری و مهاجرت در نتیجه جنگ گذشته، تعیین شمار دقیق و پراکندگی گویشوران یک گویش خاص تقریباً ناممکن است. گویش‌های بوسنیایی عبارتند از:

• بوسنیایی شرقی (Novostokava Ikavian) که در غرب، مرکز و جنوب بوسنی و شمال هرزگوین رایج است.
• بوسنیایی غربی (Šćakavsko-Ijekavski) که از سارایوو در جنوب تا توزلا در شمال بوسنی رایج است.
• هرزگوینی شرقی (Novoštokavski Ijekavski) که در مرکزی و شرق هرزگوین، شرق بوسنی، بیشتر مونته‌نگرو و بخشی از صربستان رایج است.
• زتا-سنجاکی جنوبی (Nenovoshtokavian Ijekavian) یا که در شرق مونته‌نگرو و جنوب غرب صربستان رایج است.

تفاوت میان بوسنیایی، صربی و کرواتی

یک پیام هشدار سیگار که به ظاهر به سه زبان نوشته شده. نسخه‌های «بوسنیایی» و «کرواتی» کاملاً همسان و نسخه «صربی» فقط نویسه‌گردانی همان حروف با الفبای سیریلیک است.

مقالهٔ اصلی: مقابسه بوسنیایی، کرواتی مونته‌نگرویی و صربی معیار

تفاوت میان زبان‌های معیار ادبی بوسنیایی، صربستانی و کرواتی اندک است. گرچه بوسنیایی بیشتر وام‌واژه‌های ترکی، فارسی و عربی را - که معمولاً زبان‌های مشرقی نامیده می‌شوند - دریافت کرده است، عمدتاً در گونه گفتاری، هم به صربی و هم کرواتی، چه در شکل نوشتاری چه در شکل گفتاری، بسیار شبیه است.^[۲۵] «تفاوت‌های واژگانی میان گونه‌های قومی و حتی میان این زبان‌ها با زبان‌های اسلاوی نزدیک (مانند چکی، اسلواکیایی، بلغاری و مقدونی معیار) بسیار محدود است و تفاوت‌های دستوری حتی کمتر برجسته است. از همه مهم‌تر، درک کامل میان گونه‌های زبان معیار، ترجمه و آموزش زبان دوم را غیرممکن ساخته است.»^[۲۶]

زبان بوسنیایی به عنوان یکی از گونه‌های رسمی پرشمار گویش اشتوکاوی، در سال ۱۹۹۶ با انتشار Pravopis bosanskog jezika در سارایوو رسماً معرفی شد. طبق آن، بوسنیایی در برخی از ویژگی‌های اصلی زبانی همانند قالب‌های صوتی در برخی کلمات، به ویژه h (kahva در بوسنیایی در مقابل kafa صربی)، استفاده قابل ملاحظه و عمدی از کلمات مشرقی (ترکی، فارسی، عربی) و املای زمان آینده (kupit ću) که با کرواتی مشابه اما با صربی (kupiću) متفاوت است (هر دو شکل تلفظ یکسانی دارند)، با صربی و کرواتی تفاوت دارد.^[۲۷] در سال ۲۰۱۸ در شماره جدید Pravopis bosanskog jezika، واژگان بدون h به دلیل رواج عملی آن‌ها پذیرفته می‌شوند.^[۲۸]

جستارهای وابسته

• مردم بوسنیایی

منابع

1. "Accredited Language Services: An Outline of Bosnian Language History". Accredited Language Services. Archived from the original on 1 August 2016. Retrieved 12 August 2012.
2. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "بوسنیایی معیار". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
3. David Dalby, Linguasphere (1999/2000, Linguasphere Observatory), p. 445, 53-AAA-g, "Srpski+Hrvatski, Serbo-Croatian".
4. Benjamin V. Fortson, IV, Indo-European Language and Culture: An Introduction, 2nd ed. (2010, Blackwell), p. 431, "Because of their mutual intelligibility, Serbian, Croatian, and Bosnian are usually thought of as constituting one language called Bosnian-Croatian-Serbian."
5. Václav Blažek, "On the Internal Classification of Indo-European Languages: Survey" retrieved 20 Oct 2010, pp. 15–16.
6. See Art. 6 of the Constitution of the Federation of Bosnia and Herzegovina, available at the official website of Office of the High Representative in Bosnia and Herzegovina
7. "European charter for regional or minority languages: Application of the charter in Serbia" (PDF). شورای اروپا. 2009. Archived from the original (PDF) on 2014-01-03.
8. "Archived copy". Archived from the original on 2009-06-17. Retrieved 2009-03-18. See Art. 13 of the Constitution of the Republic of Montenegro, adopted on 19 October 2007, available at the website of the Ministry of Justice of the Republic of Montenegro
9. Driton Muharremi and Samedin Mehmeti (2013). Handbook on Policing in Central and Eastern Europe. Springer. p. 129. ISBN 978-1-4614-6720-5.
10. Tomasz Kamusella (15 January 2009). The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-55070-4. In addition, today, neither Bosniaks nor Croats, but only Serbs use Cyrillic in Bosnia.
11. Algar, Hamid (2 July 1994). Persian Literature in Bosnia-Herzegovina. Journal of Islamic Studies. Oxford. pp. 254–68.
12. Balić, Smail (1978). Die Kultur der Bosniaken, Supplement I: Inventar des bosnischen literarischen Erbes in orientalischen Sprachen. Vienna: Adolf Holzhausens, Vienna. p. 111.
13. Balić, Smail (1992). Das unbekannte Bosnien: Europas Brücke zur islamischen Welt. Cologne, Weimar and Vienna: Bohlau. p. 526.
14. Nosovitz, Dan (11 February 2019). "What Language Do People Speak in the Balkans, Anyway?". Atlas Obscura. Archived from the original on 11 February 2019. Retrieved 6 May 2019.
15. Zanelli, Aldo (2018). Eine Analyse der Metaphern in der kroatischen Linguistikfachzeitschrift Jezik von 1991 bis 1997 [Analysis of Metaphors in Croatian Linguistic Journal Language from 1991 to 1997]. Studien zur Slavistik ; 41 (به آلمانی). Hamburg: Kovač. pp. 21, 83. ISBN 978-3-8300-9773-0. OCLC 1023608613. (NSK). (FFZG)
16. Radio Free Europe – Serbian, Croatian, Bosnian, Or Montenegrin? Or Just 'Our Language'? Živko Bjelanović: Similar, But Different, Feb 21, 2009, accessed Oct 8, 2010
17. Alexander 2006, p. 409.
18. Greenberg, Robert D. (2004). Language and Identity in the Balkans: Serbo-Croatian and Its Disintegration. Oxford University Press. p. 136. ISBN 978-0-19-151455-5.
19. "ISO 639-2 Registration Authority". کتابخانه کنگره.
20. Sussex, Roland (2006). The Slavic Languages. Cambridge University Press. pp. 76. ISBN 0-521-22315-6.
21. Morén (2005:5–6)
22. Landau et al. (1999:68)
23. Ronelle Alexander (15 August 2006). Bosnian, Croatian, Serbian, a Grammar: With Sociolinguistic Commentary. Univ of Wisconsin Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-299-21193-6.
24. «بوسنیایی». دانشنامه بزرگ اسلامی.
25. "Serbian, Croatian, Bosnian, Or Montenegrin? Or Just 'Our Language'?". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی.
26. Šipka, Danko (2019). Lexical layers of identity: words, meaning, and culture in the Slavic languages. New York: Cambridge University Press. p. 166. doi:10.1017/9781108685795. ISBN 978-953-313-086-6. LCCN 2018048005. OCLC 1061308790.
27. Sotirović 2014, p. 48.
28. Halilović, Senahid (26 April 2018). "Halilović za N1: Dužni smo osluškivati javnu riječ" [Halilović for N1: We Have to Listen to the Public Word]. TV show N1 na jedan (host Nikola Vučić) (به صرب و کرواتی). Sarajevo: N1 (TV channel). Retrieved 26 November 2019. (6-13 minute)

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Bosnian language»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد. (بازیابی در ۲۸ مارس ۲۰۰۸

پیوند به بیرون

• واژگان فارسی در زبان‌های سوئدی، اویغوری چینی و بوسنیایی