ایل آغاجاری

ایل آقاجاری

مناطق با جمعیت چشمگیر
خوزستان، زنجان، آذربایجان شرقی و همدان
زبان‌ها
لری جنوبی و ترکی
دین
اسلام

ایل آقاجاری (AḠĀČ ERĪ) قبیله‌ای با خاستگاه قومی مختلط است که در شرق خوزستان زندگی می‌کنند، نام آقاجاری (Aḡāč Erī) (به ترکی به معنای «مردمِ بیشه») نامی بسیار قدیمی است.^[۱] برخی از طوایف آقاجاری هنوز به زبان ترکی صحبت می‌کنند ولی در مجموع جزو لرهای جنوبی می باشند که زبان اکثریت آنها لری جنوبی است.^[۲]

نام

آغاجری مرکب از دو واژهٔ ترکی «آغاج» به‌معنی درخت و «اَر» به‌معنای مَرد است که مفهوم «مَردِ بیشه» را می‌دهد.^[۱][۳][۴] ترکمانان اُغوز در پی استیلای مغول و نامساعد شدن شرایط زندگی، سرزمین خود، ماورای سیحون، را تَرک کردند و راهی ایران و آسیای صغیر شدند. گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مرعش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند، «آغاچ اری یا آغاجری» نامیده شدند.^[۳]

نام آغاجری از آغاجَری (آقاجری)، نام عمومی چند تیره از ایلات تُرک و لُر کوه گیلویه، مأخوذ است که در اطراف بهبهان، زیدون، قلعه گلاب و رودخانه خیرآباد و مارون ساکنند و در گذشته برای قشلاق به این ناحیه که نامی خاص نداشته می‌آمده و نام خود را به آن داده‌اند. رشیدالدین فضل‌الله در وجه تسمیه آنان نوشته: «این نام در قدیم‌الایام نبوده، به وقت آنکه اقوام اوغوز بدین ممالک (ماوراءالنهر و ایران) آمده‌اند، طایفه‌ای از ایشان که یورت (زمین) در حدود بیشه‌ها داشته بدین اسم اغاج ایری موسوم گردانیده‌اند، یعنی مرد بیشه»^[۴]

تاریخ

آغاجری یا آقاجَری (آغاچ اَری)، ایلی ساکن اطراف بهبهان است. تیره‌های گونه‌گون آغاجری عبارت‌اند از: افشار، بیگدلی، تیلکو،بنگی، شیرالی جامه‌بزرگی، جُغَتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل. هم‌زمان با تشکیل دولت قره‌قویونلو، گروهی از آغاجری‌ها با قره‌محمد، امیر قره‌قویونلو، روابط بسیار نزدیک داشتند؛ حتی تاتار خاتون، خواهر محمد، با یکی از امرای آغاجری ازدواج کرد که حسن بیک، یکی از رؤسای آغاجری، فرزند اوست. هنگامی که قره یوسف، حکمران قره‌قویونلو، آذربایجان را تصرف کرد و پایه‌های حکومت خویش را استحکام بخشید، قبایل تیره‌های متعدد ترکمانانِ نواحی مرزی آناتولی شرقی، ازجمله آغاجری‌ها، با وی به ایران آمدند و به خدمت در حکومت قره‌قویونلوها پرداختند. از امرای معروف آنان می‌توان حسن بیک، حسین بیک، سولان بیک و علی بیک را نام برد. آغاجری‌ها پس از انقراض دولت قره‌قویونلو نیز موجودیت خود را حفظ کردند و بعید نیست که آغاجری‌های کنونی ایران از بازماندگان آنان باشند. در حال حاضر، گروهی از بازماندگان این قوم که شیعی‌مذهب‌اند، در نواحی مختلف ترکیه، از جمله اطراف آیدین، اسپارتا و آدانا زندگی می‌کنند.^[۵]

زکی ولیدی می‌نویسد که در سال ۴۶۰ میلادی شاخه‌ای از خرزها یا گروهی بسیار نزدیک به آنها با نام آغاجری به جنوب قفقاز آمده‌اند. بعدها در تاریخ، قبیله‌ای به این نام را در کوه‌های مرعش، در شرق آناتولی مشاهده می‌کنیم که در کنار گروهی از افشارها و بیات‌ها زندگی می‌کنند. گروه دیگری از آغاجری‌ها برای سالها قبیله‌ای حاکم در منطقه خلخال در شرق آذربایجان و در همسایگی دیلمیان حضور داشته‌اند. گفته می‌شود آغاجری‌ها در هنگام تصرف الموت، در لشکر هلاکوخان بوده‌اند. در نهایت، قبایلی به نام آغاجری در کنفدراسیون‌های قبیله‌ای قراقیونلو و آق‌قیونلو وجود داشته‌اند. مینورسکی قبیله آغاجری در جنوب‌غربی ایران را به عنوان شاخه‌ای از لرهای کهگیلویه طبقه‌بندی نموده اما وی اشاره کرده که این ایل از ویژگی نژادی ترکیبی برخوردار است و چهار طایفه (تیره) آن تُرک هستند که عبارتند از: افشارها، جغتایی‌ها، بیگدلی‌ها و قره‌باغی‌ها. دو منبع (فسایی و دمورگنی) آغاجری را به عنوان ترکیبی از تُرک و تاجیک (ایرانی) و عناصر لر معرفی کرده‌اند. برخی از طوایف آغاجری هنوز به زبان ترکی صحبت می‌کنند ولی در مجموع زبان اکثریت آنها فارسی و لری است.^[۶] بسیاری از اقوامی که امروزه به عنوان کرد یا ترک در نظر گرفته می‌شوند، در زمان‌های گذشته به عنوان لر یا لک توصیف می‌شدند و عکس این موضوع نیز صادق است، به عنوان مثال ایل آغاجری که اکنون به عنوان یکی از قبایل لر در استان کهگیلویه و بویراحمد به حساب می‌آید، در اصل ترک بوده‌اند.^[۷] مینورسکی قبیله آغاجری در جنوب غربی ایران را شاخه ای از لرهای کهگیلویه طبقه‌بندی نموده است، اما اشاره کرده که این قبیله ترکیبی بوده و چهار طایفه آن (تیره) ترک هستند:(مانند افشارها و بیگدلی ها و …). فسائی و دمورگنی آغاجری‌های کهگیلویه را تلفیقی از ترک‌ها، تاجیک‌ها (ایرانی) و لرها توصیف کردند.^[۱] هویت ایل آقاجری در دوران قاجار به روشنی در فارسنامه انعکاس یافته‌است او هویت آغاجری‌ها را لری دانسته و آن‌ها را یکی از سه شاخه لرهای کهگیلویه ذکر کرده‌است.^[۸] امروزه ایل آغاجاری به صورت پراکنده در خوزستان مخصوصاً آغاجاری، استان زنجان، آذربایجان شرقی و استان همدان سکونت دارند.^[۹][۱۰]

جستارهای وابسته

• بیگدلی

منابع

1. «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
2. «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. ص. Some of the tribesmen still spoke Turkic, but most spoke Persian and Lori٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
3. «آغاجری | دانشنامه ایران | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. ص. آغاجری یا آقاجَری (آغاچ اَری)، ایلی ترک‌تبار و ترک‌زبان، ساکن اطراف بهبهان٫ تیره‌های گونه‌گون آغاجری عبارت‌اند از: افشار، بیگدلی، تیلکو، جامه‌بزرگی، جُغَتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل (فسایی، ۲ / ۲۷۰)٫ آغاجری مرکب از دو واژهٔ ترکی «آغاج» به‌معنی درخت و «اَر» به‌معنای مرد است که مفهوم مرد بیشه را می‌دهد (رشیدالدین، ۱ / ۳۵)٫ ترکمانان اُغوز در پی استیلای مغول و نامساعدشدن شرایط زندگی، سرزمین خود، ماورای سیحون، را ترک کردند و راهی ایران و آسیای صغیر شدند٫ گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مرعش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند (ابن بی‌بی، ۶۱۸)، «آغاچ اری یا آغاجری» نامیده شدند (رشیدالدین، همان‌جا). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
4. «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. ص. نامش از آغاجَری (آقاجری)، نام عمومی چند تیره از ایلات ترک و لُر کوه گیلویه، مأخوذ است که در اطراف بهبهان، زیدون، قلعة گلاب و ۲ کنرة رودخانة خیرآباد و مارون ساکنند و در گذشته برای قشلاق به این ناحیه که نامی خاص نداشته می‌آمده و نام خود را به آن داده‌اند٫ رشیدالدین فضل‌الله در وجه تسمیة آنان نوشته: «این نام در قدیم‌الایام نبوده، به وقت آنکه اقوام اوغوز بدین ممالک ]ماوراءالنهر و ایران [آمده‌اند٫ طایفه‌ای از ایشان که یورت در حدود بیشه‌ها داشته بدین اسم اغاج ایری موسوم گردانیده‌اند، یعنی مرد بیشه» (رشیدالدین، ۳۵؛ نیز نکـ اقبال، ۱۳۷-۱۴۰؛ اقتداری، ۴۰۰؛ نظری به مناطق نفت خیز، ۳۴)٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
5. «آغاجری | دانشنامه ایران | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
6. «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
7. «Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). ص. many tribes which are today regarded as Kurdish or Turkish were in past times described as Lor or Lak, and vice versa٫٫٫ Likewise the Āqā Jārī, now counted as one of the Lor tribes of the province of Kūhgīlūya and Boir Aḥmad, were originally Turks. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۷.
8. حسینی فسایی، میرزا حسن (۱۳۸۸). فارسنامه ناصری. ج. ۲. تهران انتشارات امیر کبیر. ص. ۱۴۷۹.
9. «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۶.
10. «خوزستان و ترکیب اقوام و عشایر کوچ‌نشین آن». ایسنا. ۲۰۰۶-۱۰-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۶.