اویغوری باستان

اویغوری باستان
زبان بومی در	خاقانات اویغور، مملکت قره‌خواجه و گانسو
منطقه	قومول، تورفان و گانسو
دوره	سده‌های ۹ تا ۱۴ میلادی
تبار	ترکی ترکی متداول ترکی سیبری ترکی باستان اویغوری باستان
گونه‌های نخستین	ترکی باستان اویغوری باستان
سامانه نوشتاری	در ابتدا خط اورخون[۱] و پس از آن خط اویغوری
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	oui
گلاتولوگ	oldu1238[۲]

اویغوری باستان یک زبان تاریخی از خانواده زبان‌های ترکی و گونه متأخر از زبان ترکی باستان است. این زبان را درمیان سده‌های نهم تا چهاردهم میلادی، اویغورهای ساکن در مملکت قره‌خواجه و گانسو استفاده می‌کردند.

تاریخ

اویغوری باستان به‌دنبال فروپاشی خاقانات اویغور از ترکی باستان فرگشت یافت. بازماندگان قوم اویغور در سده نهم میلادی به قومول، تورفان و گانسو کوچیدند؛ آن‌ها درحدود قومول و تورفان یک پادشاهی تازه نامور به قره‌خواجه را بنیان گذاشتند و دو آیین مانوی و بودایی را به‌عنوان ادیان خود پذیرفتند. اویغورهایی که به گانسو رفتند، درابتدا یک پادشاهی محلی را ایجاد کردند و سپس بخشی از حکومت شیای غربی شدند. یوغورها نوادگان این گروه هستند.

پادشاهی قره‌خواجه در سده‌های سیزدهم و چهاردهم میلادی توانست به‌عنوان دولت خراجگزار امپراتوری مغول به حیاتش ادامه دهد. سرانجام اما این پادشاهی را خانات جغتای متصرف شد. تصرف قره‌خواجه توسط جغتاییان، باعث گسترش دین اسلام در قومول و تورفان شد. درادامه زبان جغتایی که زبان فاتحان بود، جایگزین زبان اویغوری باستان دراین مناطق شد.

اویغوری امروزی هم‌ریشه با اویغوری باستان نیست. این زبان از تبار قارلقی و بازمانده زبان ترکی جغتایی است.^[۳] یوغوری غربی اما بازمانده زبان باستانی اویغورها است و به‌همین سبب گاهی «اویغوری نو» نامیده می‌شود.

خطوط

الفبای اویغوری باستان

اویغوری باستان با خطی ویژه، نامور به خط اویغوری به نگارش درمی‌آمد. این خط برپایه یک خط ایرانی به نام خط سغدی بود.^[۴] درابتدای تاریخ خود، اویغوری باستان به خط اورخون، خط دیگری که باز برپایه خط سغدی بود به نگارش درمی‌آمد.^[۵][۶] بیشتر آثار زبان و خط اویغوری باستان به ادبیات دینی مانوی و بودایی مربوط هستند.^[۷]

در سده سیزدهم، مغولان از خط اویغوری برای نگارش زبان خود استفاده می‌کردند و پس از مدتی برپایه این خط، خط مغولی را پایه‌ریزی کردند.^[۸] خط اویغوری تا سده نوزدهم همچنان برای نگارش زبان یوغوری غربی کاربرد داشت، اما سرانجام با خط لاتین جایگزین شد.^[۹][۱۰]

پانویس

1. Marcel Erdal (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz Verlag. pp. 5–. ISBN 978-3-447-03084-7.
2. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Old Turkic". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
3. Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
4. Clauson, Gerard. 2002. Studies in Turkic and Mongolic linguistics. P.110-111.
5. Turks, A. Samoylovitch, First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936, Vol. VI, (Brill, 1993), 911.
6. Campbell, George; Moseley, Christopher (2013). The Routledge Handbook of Scripts and Alphabets. Routledge. p. 40. ISBN 978-1-135-22296-3.
7. "西域、 敦煌文献所见回鹊之佛经翻译". Archived from the original (PDF) on 2020-05-19. Retrieved 2015-09-07.
8. Daniels, Peter T.; Bright, William, eds. (6 June 1996). The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7. Retrieved 23 February 2015. Lay summary (23 February 2015). {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |lay-url= (help)
9. Osman, Omarjan. (2013). L2/13-071 Proposal to Encode the Uyghur Script.
10. Pandey, Anshuman (2020-12-18). "Final proposal to encode Old Uyghur in Unicode" (PDF). L2/20-191. Retrieved 2021-02-11.

منابع

• Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated ed.). University of California Press. ISBN 978-0-520-25560-9. Retrieved 10 March 2014.
• Chén Zōngzhèn & Léi Xuǎnchūn. 1985. Xībù Yùgùyǔ Jiānzhì [Concise grammar of Western Yugur]. Peking.
• Clauson, Gerard (April 1965). "Review An Eastern Turki-English Dictionary by Gunnar Jarring". The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1/2). JSTOR 25202808.
• Coene, Frederik (8 October 2009). The Caucasus - An Introduction. Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-87071-6.
• Tisastvustik; ein in türkischer Sprache bearbeitetes buddhistisches Sutra. I. Transcription und Übersetzung von W. Radloff. II. Bemerkungen zu den Brahmiglossen des Tisastvustik-Manuscripts (Mus. A. Kr. VII) von Baron A. von Stäel-Holstein (1910)
• Kahar Barat (2000). The Uygur-Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang: Ninth and Tenth Chapters. Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. ISBN 978-0-933070-46-2.
• Giovanni Stary (1996). Proceedings of the 38th Permanent International Altaistic Conference (PIAC): Kawasaki, Japan, August 7-12, 1995. Harrassowitz Verlag in Kommission. ISBN 978-3-447-03801-0.