Suziri bat errekuntzaz kanporatutako gasek bultzaturiko gailua da, batez ere piroteknian eta astronautikan erabiliak. Batzuetan misil ere deitzen zaie, baina izen hori bereziki arlo militarrean erabiltzen diren koheteetarako erabiltzen da.
Piroteknian
Suziri piroteknikoak airean lehertzean kolore eta soinu efektu biziak sorrarazten ditu eta bereziki ospakizunetan jaurtitzen dena. Bakarra erabiltzean batez ere txupinazoak egiteko izaten dira. Taldeka, su artifizialak
lortzeko erabitzen dira.
Suziri hitza, euskalkiaren arabera hitz ezberdinarekin ezagutzen da: hala nola bolanderak, Lekeitio aldean; fuetak, Bermeo aldean; itxaferoak Zarautz aldean; etxafuegoak...
Antzinako alkimista txinatar taoistekbolbora aurkitu zutenean eta arma mota desberdinetarako erabili zutenean (su-geziak, bonbak eta kanoiak), suziriak sortu ziren. Hasiera batean, antzinako txinatar erlijioan jainko txinatarrak gurtzearekin zerikusia zuten zeremonia erlijiosoetarako asmatu ziren. Egungo su artifizialen aitzindariak izan ziren, eta, ikerketa sakonen ondoren, X. mendetik XII. mendera arte izandako gerretan artilleria gisa erabiltzeko egokitu ziren.
Antzinako suziri txinatarretako batzuk Txinako Harresi Handia izenez ezagutzen den gotorleku militarrean zeuden, eta eliteko soldadu txinatarrek erabiltzen zituzten. Suzirien teknologia Europan ezagutzen hasi zen Genghis Khan eta Ogodei Khanen tropa mongoliarrek Errusia, ekialdeko Europa eta Europa erdialdeko zati bat (Austria, besteak beste) konkistatu zituztenean erabili zutelako. Mongoliarrek txinatarren teknologia lapurtu zuten Txinako iparraldea konkistatu zutenean, eta horri buruzko ezagutza gehiago eskuratu zuten, beren armadarentzat lan egin zuten mertzenario txinatar adituei esker. Gainera, suziriak Europan zabaltzean, otomandarrek eragina izan zuten Konstantinoplako setioan 1453. urtean, nahiz eta oso litekeena den otomandarrak aurreko mendeetako mongolen inbasioen eraginpean egotea. Edonola ere, hainbat mendez suziriak bitxikeria gisa hartu zituzten mendebaldekoek.
Bi mende baino gehiagoz, Artis Magnae Artilleriae pars prima ("Artilleriaren arte handia, lehen zatia", "Artilleriaren arte osoa" bezala ere ezaguna) Kazimierz Siemienowicz poloniar-lituaniar noblearen lana artilleriako oinarrizko eskuliburu gisa erabili zen Europan. Liburuak suziriak, su-bolak eta pirotekniako beste gailu batzuk egiteko diseinu estandarrak eskaintzen zituen. Erabilera militar zein zibilerako suzirien kalibrazio, eraikuntza, ekoizpen eta propietateei buruzko kapitulu luze bat zuen, etapa anitzeko suziriak, suzirien bateriak eta delta formako hegats egonkortzaileak zituzten suziriak barne, ohiko gida hagen ordez.
XVIII. mendearen amaieran, Mysore erreinukoTipu Sahiben tropek Indian burdinazko egitura zuten suziriak erabili zituzten britainiarren aurka, bien arteko gerretan. Britainiarrek interes handia erakutsi zuten teknologian, eta XIX. mende osoan garatu zuten. Garai horretako pertsonaiarik garrantzitsuena William Congreve izan zen. Ordutik, Europa osoan zabaldu zen suzirien erabilera arlo militarretan. Baltimoreko Guduan, 1814an, suziriak jaurti ziren McHenry gotorlekura, Francis Scott KeykThe Star-Spangled Banner-en (Izar Distiratsuen Bandera, Estatu Batuetako ereserkia) deskribatutako HMS Erebus bezalako itsasontzietatik.
Robert Goddard eta bere erregai likidozko lehen suziria.
Lehen suziriak ez ziren oso zehatzak. Bultzadan inolako jira-birarik eta cardanik erabili gabe, beren ibilbidetik kanpo bat-batean desbideratzeko joera handia zuten. William Congreve britainiarraren lehen suziriek joera hori apaldu zuten, suziriaren isatsean bastoi luze bat erantsiz (gaur egungo feriako suzirien antzekoa), suziriak bere ibilbidea aldatzea zailagoa egiteko. Congreveren suziririk handienak 14,5 kg pisatzen zuen hutsean eta 5,6 m-ko luzerako buztan bastoi bat zuen. Hasiera batean, bastoiak alboetan muntatzen ziren, baina, geroago, posizioa zentralago batera aldatu zen, arrastea murriztuz eta hodi-segmentu batetik jaurtitzen zenean suziriari zehaztasun handiagoa emanez.
Zehaztasunaren arazoa 1844an konpondu zen, William Hale-k suzirien diseinua aldatu zuenean, bultzada pixka bat bektorizatua ahalbidetuz, suziria bere ardatzaren inguruan biraraziz, bala bat bezala. Haleren suziriak suziriaren bastoiaren beharra ezabatu zuen, abiadura handiagoan bidaiatuz airearen aurka erresistentzia txikiagoa zuelako eta zehatzagoa zelako.
Suziri modernoak
1903an, Konstantín Tsiolkovski (1857-1935) bigarren hezkuntzako matematika-irakasleak honako hau argitaratu zuen: Исследование мировых пространств реактивными приборами (Espazio kosmikoaren miaketa erreakzio-metodoen bidez) espazio-hegaldiei buruzko lehen zientzia-lan serioa. Tsiolskovskiren suziriaren ekuazioak —suzirien propultsioa gobernatzen duen printzipioa— bere izena darama bere omenez. Bere lana bereziki ezezaguna izan zen Sobietar Batasunetik kanpo, non ikerketa zabalak, esperimentazioa eta Kosmonautika Elkartearen eraketa inspiratu zituen. Bere lana 1920an argitaratu zen berriro, Robert Goddarden lanari buruz errusiarrek zuten interesari erantzunez. Beste ideia batzuen artean, Tsiolkovskik oxigeno eta hidrogeno likidoren erabilera proposatu zuen propultsio-pare bikain gisa, eraiki behar zen egitura zehaztu zuen, eta suziriek zer forma izan behar zuten diseinatu zuen, masa-eraginkortasuna handitzeko eta, hala, irismen-erradioa handitzeko.
Lehen suziriak ez ziren oso eraginkorrak izan, ihes-gasetan botatzen zen energia eta bero kantitateagatik. Smithsonian Institutionetik diru-laguntza jaso ondoren, Robert Goddardek tobera supersoniko bat (Lavalen tobera) suziriaren motorreko errekuntza-ganberara lotu zuen. Pita horrek errekuntza-ganberako gas beroa gas hipersonikoko propultsatzaile (jet) bihurtzen zuen, bultzada bikoitza baino gehiago handituz eta eraginkortasuna izugarri handituz.
1923an Hermann Oberthek (1894-1989) Die Raketek zu den Planetenräumen (Suziria planeta-espazioan) argitaratu zuen, bere doktore tesiaren bertsio bat, Municheko Unibertsitateak atzera bota ondoren. Liburu hori nazioarteko arreta jaso zuen lehen zientzia-lan serioa izan zen.
1920ko hamarkadan suziriak ikertzen ari ziren erakunde asko agertu ziren Estatu Batuetan, Austrian, Ingalaterran, Txekoslovakian, Frantzian, Italian, Alemanian eta Errusian. 20ko hamarkadaren erdialdean, zientzialari alemaniarrak esperimentuak egiten hasi ziren distantzia handia eta altitude handia lortzeko gai ziren propultsatzaile likidoak erabiltzen zituzten suziriekin. Suziri-ingeniari amateurren talde batek Verein für Raumschiffahrt (Alemaniako Suzirien Elkartea, edo VfR) sortu zuen 1927an, eta 1931n propultsio likidoko suziri bat jaurti zuten (oxigenoa eta gasolina erabiliz).
1931tik 1937ra, suziri motorren diseinuari buruzko lan zientifiko zabalena Lenigradon (gaur egun San Petersburgo) egin zen, gasen laborategi dinamikoan. Diruz ondo hornituta eta langile askorekin, 100 motor esperimental baino gehiago sortu ziren Valentin Glushkoren zuzendaritzapean. Lanak erregenerazio hoztailea, sutze hipergolikoa eta erregai-injektoreen diseinuak barne hartzen zituen. Injektore horiek bigarren mailako propelenteak hornitzen zituzten barne-nahasgailuak eta injektoreak zituzten. 1938ko purga estalinistetan Glushkoren atxiloketak lana laburtu zuen. Antzeko lana baina ez hain luzea egiten ari zen Eugen Sänger irakasle austriarra.
1932an Reichswehr (1935ean Wehrmacht bihurtu zena) suzirien inguruko interesa agertzen hasi zen. Versaillesko Itunak ezarritako gerra-murrizketek Alemaniara irismen handiko armak iristea mugatzen zuten. Suziriak artilleria gisa erabiltzeko aukera ikusita, Wehrmacht-ek hasiera batean VfR taldeari eman zion laguntza, baina, alderdi zientifikoan soilik kontzentratuta zeudenez, bere ikerketa-taldea sortu zuen, Hermann Oberth goi mailako kide zuela. Buruzagi militarrek eskatuta, Wernher von Braun, une hartan suzirien zientzilari izan nahi zuen gazte bat, miliziara batu zen (VfR taldeko bi kide ohiek jarraituta) eta irismen handiko armak garatu zituen Bigarren Mundu Gerran Alemania Naziak erabil zitzan, nabarmenki suzirien A seriea, V-2 izeneko suzirietara (hasiera batean A4 deiturikoak) eraman zuena.
1943an hasi zen V-2 suziriak ekoizten. Suzirien historian, V-2 suziriek aurreranzko pauso handiagoa ekarri zuten. V-2 motakoek 300 km-ko irismena zuten eta 1000 kg-ko amatol-gudako burua zeramaten. Suziri hori suziri modernoen xehetasun txikitan baino ez da bereizten, turbinen bonbak, gida inertziala eta beste gaitasun batzuk zituen. Horietako milaka nazio aliatuen aurka oldartu ziren, batez ere Ingalaterra, baita Frantzia eta Belgika ere. Ezin zituztenez atzeman, bere gida-sistemaren diseinuak eta bere ohiko guda-buruak V-2 arma ez zen behar bezain zehatza helburu militarren aurka. Ingalaterran 2754 lagun hil eta 6523 zauritu ziren, jaurtiketen kanpaina amaitu aurretik. V-2ek gerran eragin nabarmenik izan ez bazuten ere, arma gidatuen potentzialaren botere hilgarriaren erakustaldia ekarri zuten.
Bigarren Mundu Gerraren amaieran, talde zientifiko eta militar errusiarrak, britainiarrak eta estatubatuarrak lehian aritu ziren Peenemünde suziri programa alemaniarraren teknologia eta langileak harrapatzeko. Errusiak eta Erresuma Batuak nolabaiteko arrakasta izan zuten, baina onura gehien jaso zutenak AEBak izan ziren. Horiek suzirietan espezialista ziren zientzialari alemaniar ugari harrapatu zituzten (horietako asko alderdi naziko kideak ziren, von Braun barne) eta Estatu Batuetara eraman zituzten Paperclip Operazioaren parte bezala, non hiri britainiarren gainean erortzeko diseinatu ziren suziri berberak erabili zituzten zientzialariek teknologia berriak garatzeko. V-2ak Redstone suzirira eboluzionatu zuen, programa espazialaren lehen faseetan erabilia.
Gerraren ondoren, suziriak altuera handietako baldintzak aztertzeko erabili ziren, irrati-telemetria erabiliz atmosferaren tenperatura eta presioa transmititzeko, erradiazio kosmikoak detektatzeko eta beste ikerketa batzuk egiteko. Ikerketa horiek von Braunek eta beste batzuek jarraitu zituzten Estatu Batuetan, eta AEBko zientzia-konplexu berriaren parte izatera deituak zeuden.
Era independentean, ikerketek Serguei Korolioven lidergoari eutsi zioten Sobietar Batasunean. Alemaniako teknikarien laguntzarekin, V-2 bikoiztu eta hobetu zuten, R-1, R-2 eta R-5 misilak bezala. Alemaniako diseinuak bertan behera utzi zituzten 40ko hamarkadaren amaieran, eta atzerriko ikertzaileak euren herrialdeetara bidali zituzten. Motor sorta berri bat eraiki zuen Glushkok, eta Aleksei Isaeven asmakizunetan oinarritu zen R-7 suziriarekin lehen ICBMen oinarria sortuz. R-7 suziriek orbitan jarri zuten lehen satelitea, espazioko lehen gizakia eta ilargiko lehen probak, gainera, gaur egun ere erabiltzen dira. Gertaera horiek politikarien arreta erakarri zuten, eta diru gehiago eman zuten etorkizuneko ikerketetarako.
Suziriak oso garrantzitsuak bihurtu ziren erabilera militarrerako kontinente arteko misil balistikoekin (ICBM, ingelesezko siglekin), gobernuak ohartu zirenean ezin izango zirela karga nuklearra zuen suziri batetik defendatu behin jaurti ondoren, eta, beraz, masiboki fabrikatzen hasi ziren gerra helburu horrekin.
Txinako suziriak Wenchangeko gune espazial berri batekin garatu ziren, Hainan uhartean; 2016an jaurti zituzten lehen Martxa Luzea CZ-5 eta CZ-7 suziriak[1]
.svg)
