Parekoen ebaluazioa edo berdinen ikuskapena (ingelesez: peer review) metodo bat da lan bat ebaluatzeko, eta bertan parte hartzen dute egilearen antzeko gaitasuna duten profesionalek. Inguru akademikoetan arbitraje ere deitua, idatzizko lan eta finantzapen eskaerak ontzat hartzeko erabilitako metodoa da, hauen kalitate, originaltasun, sinesgarritasun, zehaztasun zientifiko, etab. neurtzeko helburuarekin, hauek argitaratu aurretik. Arlo profesional askotan erabiltzen da, finantziazio-eskarietan adibidez, eta modu nabarmenean zientzia-aldizkarietan, artikulu bat argitaratu aurretik. Parekoen ebaluazioak helburua du neurtzea lan baten kalitatea, originaltasuna, egingarritasuna, zehaztasun zientifikoa, etab., artikulu bat argitaratu aurretik, edo diru-eskari bat onartu baino lehen.[1][2]
Prozedura gisa zientzia-artikuluak argitaratu aurretik, arbitrajea XX. mendearen erdialdean hasi zen aplikatzen. Albert Einstein zientzialariaren Annus Mirabilis artikulu iraultzaileak, adibidez, ez ziren arbitratu Annalen der Physik aldizkariaren 1905eko zenbakian argitaratu aurretik. Max Planck kontseilu editorialeko burua (eta teoria kuantikoaren aita) ohartu zen zelako “garrantzia” zuten jasotako eskuizkribuek, eta berauek argitaratzea agindu zuen, besterik gabe.
Bestetik, demostratu da zenbait artikulu iruzur hutsa izan direla, nahiz eta berauek argitaratu aurretik parekoen ebaluazioak ontzat eman. Hori gertatu zen Uraren memoriaz eta Fusio hotzaren inguruan Nature aldizkarian ateratako artikuluekin eta, berriki, Hwang Woo-Suk zientzialariak Science aldizkarian Zelula amen inguruan argitaratutakoarekin.
Funtzionamendua
Zientzia-aldizkari batean jasotzen denean artikulu bat, berau argitaratu aurretik bidaltzen zaie alor bereko bi edo hiru adituri, balidatu dezaten zuzena dela, ondo eginda dagoela, eta bertan ez dagoela iruzurrik. Jeneralean ikuskatzaileak ez dira mugatzen artikulua onartu edo arbuiatzera; iradokizunak egiten dituzte lana hobetzeko, berau argitarau aurretik, eta iradokizun horiek egileari bidaltzen zaizkio. Berdin jokatzen da ikerkuntza finantzatzeko programetan edo diru-laguntzak emateko agentzia batean.
Ebaluatzaileek jeneralean gomendio batzuk egiten dituzte, zer egin dokumentuarekin:
Artikulua edo proposamena onartzea, baldintzarik gabe.
Arbuio baldintzatua: egileei proposatzen zaie dokumentua berraztertu eta berriz ebaluatzeko.
Arbuio baldintzarik gabekoa.
Lana ebaluatzerakoan, arbitroen funtzioa kontsultiboa da. Haien iritzia ez da loteslea editorearentzat. Areago, zientzia-argitalpenetan arbitroek ez dute jokatzen talde moduan; ez dira elkarren artean komunikatzen. Maizenik ez dakite zeintzuk diren beren lankideak eta zer emaitza izan duen haien lanak. Gehienetan ez da beharrezkoa kontsentsurik lortzea. Horregatik, talde-dinamina ez da epaimahai batena bezalakoa. Zenbaitetan, iritzia ez da aho batezkoa. Kasu horietan, zenbait aukera aplika daitezke iritzi bat hartzeko.
Usadioaren arabera, arbitroen funtzioa anonimoa izan da, baina poliki-poliki alboratu egin da sekretismoa. Zientzia-adar zenbaitetan aldizkari batzuek aukera ematen diote arbitroari anonimatoan segitzeko edo beraien nortasuna jakinarazteko. Aldizkari edo liburu-argitaletxe batean, editoreak edo kontseilu editorialak aukeratzen ditu arbitroak. Artikulu bat iristen denean, editoreak arbitroak eskatzen ditu, eta hauek aukeratuko dira akademikoen artean edo gaian adituen artean. Zenbaitetan, arbitroak aukeratzen dira gaian ezagunak direlako edo lanak argitaratu dituztelako diziplina horretan, edo beste arbitro batzuek gomendatuta. Finantziazio-agentziek aurrez aukeratzen dituzte arbitroak, batzorde baten bidez. Jeneralean baztertu egiten dira artikulu-egileengandik hurbil dauden ikertzaileak, eta aztertu egiten dira aurrez batzuen eta besteen artean egon daitezkeen interes kontrajarriak.
Lana espezializatuegia denean, eta zaila denean arbitroak aurkitzea, editoreek eska diezaiekete egileei balizko arbitroen zerrenda bat, adierazita haiek proposatzeko arrazoiak. Kasu horietan, egileen proposamenak ez dira lotesleak.
Prozedura
Zientzia-aldizkarietan ia beti prozedura bera aplikatzen da:
Aukeratzea bi edo hiru arbitro, zeinek bidaliko baitiote editoreari artikuluaren ebaluazioa eta iradokizunak hura zelan hobetu.
Editoreak iradokizunak bildu eta egileari bidaliko dizkio.
Arbitroen iradokizunetan oinarri hartuta, editoreak erabakiko du argitaratuko duen edo ez eskuizkribua.
Artikulu batek jasotzen dituenean aldi berean ebaluazio oso onak eta oso txarrak, enpatea hausteko, editoreak eska diezaieke ebaluazio gehiago beste arbitro batzuei.
Enpatea hausteko beste modu bat da editoreak eskatzea egileei erantzuteko arbitroen kritikei. Ondoren, eskatuko die arbitroei komentatzeko egilearen erantzuna.
Hala ere, medikuntza arloko zenbait argitalpenek sarbide librea erabiltzen dute: argitaratzen dute Interneten artikuluen historia, eta horien barnean:
Testu originala.
Arbitroen ebaluazioa.
Ondorengo aldaketak, behin betiko argitalpenera iritsi aurrekoak.
Zenbait diziplinatan, konputazioan esate baterako, konferentzia arbitratuak egiten dira. Lortu nahi badute hitzaldi bat eman, zientzialariek proposatu behar dute artikulu labur bat, 15 bat orrialdekoa. Ondoren, batzorde batek aztertu egingo du artikulua. Artikuluok ebaluatzeko, jeneralean arbitroen parte hartzea eskatzen da. Kasu horietan dena aurretiaz eta garaiz egiten da, hautatutako artikuluen egileek planifika dezaten beraien lana.
