Mengala

Bikote bat euskal jantzi tradizionalekin; emakumeak buruan mengala baten irudikapena darama (Tolosa, 2012)

Mengala Erdi Aroko eta Aro Modernoko euskal emakume ezkonduek edo alargunek erabiltzen zuten buruko oihal harrotua da.^[1][2]

Hitzaren jatorria

"Mengala" hitzak, jatorriz, Bengalatik ekarritako oihal fina izendatzen zuen.^[3] Izan ere, Erromatar Inperioaren garaian sartu zen Europan handik ekarritako muselina,^[4] eta XV. mende hasieran oraindik oso gai preziatua zen.^[5] Zorongo^[6] hitza ere deitu izan zaio, baita tontorra,^[7] kurbitzeta, juitzia/juzitzia, moko eta sapa ere.^[8]

Sinbolismoa

Erdi Aroan, mengala emakumeak gizon batekin hartutako konpromisoaren sinboloa zen.^[1] Gainera, egoera zibilaz gain, buruko oihal hauek jatorria eta ahalmen ekonomikoa ere irudikatzen zuten. Baina elizako agintariek, sinbolo falikotzat harturik, XVII. mendearen hasieran debekatu zituzten.^[9]

Jantzien historian adituen arabera, buruko oihal hauek jatorria ere adieraz zezaketen, eskualde bakoitzean erabiltzen ziren ezaugarriengatik. Hala nola, Gordexolakoak zapalak ziren; Artziniegakoak, uhindunak; Trespondekoak, puntadunak; eta Donostiakoak, mendi itxura zuten.

Iturri berdinen arabera, adar kopuruak egoera zibilari buruzko zehaztasunak ere eman zezakeen: alarguna, berriz ezkondua... Oihalaren kolorea normalean zuria bazen ere, beltza ere izan zitekeen alarguna izan ezkero.^[10]

Egitura

Penthesilea (Petit armorial équestre de la Toison d'or, ca.1470)

Mengala buruko oihal arruntaren aldaera da, non buruaren gainean zumezko edo alanbrezko egitura bat ezartzen den, oihala haren inguruan kiribilduz eta forma bereziak emanez, eskuarki adar formakoak.

Erdi Aroan bertan, mengalen suntuositatea handituz joan zen, tamainan eta materialetan: ehun exotikoak (zeta edo kotoia), apaingarri garestiak... Emakume aberatsak norgehiagoka aritzen ziren, nork mengala dotoreagoa jantziko. Gainera bat baino gehiago edukitzen ziren (jende arruntak arropa kopuru justua izaten zuenean: bat asterako, bestea iganderako). Moda hau familia batzuen egoera ekonomikoari kalte egiteraino ailegatu zen, eta leku batzuetan mengaletan egiten ziren gehiegikeriei mugak jarri behar izan zieten.^[7] Adibidez, Debako 1434ko Udal Ordenantzetan hau irakur daiteke: "que ninguna muger non pongan y trayan en su tocado en la cabeza en ningún tiempo nin manera alguna, más de treinta y una vara de lienzo delgado y más de seis varas de lienzo gordo, nin puedan poner en las dichas sus tocas oro nin seda alguna".^[11] Kontuan hartu behar da kana bakoitzak (vara) 83,7 zm. neurtzen zituela; beraz, erraz uler daiteke nola mengala batzuek 70 zm. baino gehiagoko altuera har zezaketen.^[1]

Hedapena

Erdi Aroko euskal emakumeen ikurtzat hartzen badira ere, mengalak ez dira bakarrik Euskal Herrian erabili izan (ikus irudien galeria).

Europan mengala itxurako bat (cornette) erabili izan dituen azken kolektiboa Karitateko Alabak izan dira, Espainian Francoren errejimenean espetxe-zaintzaile gisa aritu zirenak alegia;^[12] Frantzian mengala 1960ko hamarkadara arte erabili zuten, Vatikano II kontzilioak abituak modernizatu zituenean.^[13]

Ameriketako mengalak

Guatemalako mengalak, 2013

Erdi Aroan, esandako buruko oihal mota horri aplikatu bazitzaion ere, badirudi denborarekin mengala hitzak "arropa dotore" esanahia hartu zuela. Izan ere, konkistatzaile espainiarrek XVI. mendean Ertamerikan sartutako emakume-janzkerari mengala izena ematen zitzaion;^[14] gero izen hori are gehiago zabaldu zen, jantzi horiek erabiltzen zituzten emakumeak izendatzeko erabiliz;^[15] eta azken urteetan jantzi hauek folklore ospakizunetarako berreskuratu dira.^[16]

Irudien galeria

• 
  Kolonia inguruko emakumea, ca. 1550
• 
  Miao emakumea, 2006 urtean
• 
  Aristotelesen "Etika, Politika eta Ekonomia" liburua, XV. mendeko edizioa
• 
  Hieroneko maisuaren 3. liburua (XV. mendea)
• 
  Geoffroi de La Tour Landry alabei irakaspenak ematen (XV. mendea)
• 
  Ezkontza ca. 1470 (Chroniques de Hainaut)
• 
  London Wavrineko maisuaren "Anciennes et nouvelles chroniques d'Angleterre" liburua
• 
  Wavrineko maisua, ca. 1450
• 
  The History of Witches and Wizards, 1720
• 
  Christoph Weiditz-en "Trachtenbuch" (Jantzien liburua). Nurenbergeko Garmaniar museo nazionalean gordetzen da, 111–112 or.: Euskal emakumeen jantziak mugan eta mendietan.
• 
  Christoph Weiditz-en "Trachtenbuch" (Jantzien liburua). 115-116. orriak.
• 
  Christoph Weiditz-en "Trachtenbuch" (Jantzien liburua) 121-122 or.
• 
  Christoph Weiditz-en "Trachtenbuch" (Jantzien liburua): 129-130 or.

Erreferentziak

1. ↑ Elorza Maiztegi, Javier.. (2000). Eibar : orígenes y evolución : siglos XIV al XVI. Eibarko Udala ISBN 84-89696-22-5. PMC 48158282. (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
2. "Toda esta indumentaria se remataba en el caso de la mujer casada o viuda, con la típica toca que se enrollaba a partir de una base de mimbre que se ponía en la cabeza, prenda conocida en el dialecto de la comarca del Deba como "mengala", y que simbolizaba la unión o el compromiso que la portadora de la citada toca había adquirido con un varón". (ELORZA, op. cit., p.287)
3. (Gaztelaniaz) Ramón Cabrera. (1837). Diccionario de etimologías de la lengua castellana, publ, por J.P. Ayegui. (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
4. (Ingelesez) «The Muslin Story» The Daily Star 2015-12-15 (Noiz kontsultatua: 2019-12-30).
5. (Ingelesez) «Muslin» Issuu (Noiz kontsultatua: 2019-12-30).
6. «Exposición de tocados medievales en Jantziaren Zentroa» Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2020-02-19).
7. ↑ (Ingelesez) «Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra» www.sasua.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
8. Serrón. (2017-02-17). «El Robledal de Todos: Dos apuntes sobre indumentaria antigua castreña» El Robledal de Todos (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
9. San Telmo Museoko erakusketa, 2019 (via Iñaki Alonso)
10. (Gaztelaniaz) «Así era el 'burukoak', el tocado "fálico" que usaban las mujeres vascas y fue prohibido por la Iglesia» El Español 2020-11-03 (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
11. (Ingelesez) «Coleccion de cédulas, cartas patentes, provisiones, reales ordenes y otros documentos concernientes á las Provincias Vascongadas copiados de órden de S.M. de los registros, minutas y escrituras existentes en el Real Archivo de Simancas, y en los de las secretarias de Estado y del despacho y otras oficinas de la Corte [Texto impreso / [compilada por Don Tomás Gonzalez Presbitero Canónigo de Plasencia] ; tomo I [ VI] - González, Tomás (1780-1833) - Libro - entre 1829 y 1833»] bdh.bne.es (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
12. www.interviu.es (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
13. Why the Daughters of Charity don’t wear white cornettes any longer. (Noiz kontsultatua: 2019ko abenduaren 29a).
14. Samayoa Godoy de Pineda, Aracely Judith, 1943-. (2004). Amatitan : tradiciones. Textdigua, Textos Didacticos de Guatemala PMC 64626912. (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
15. (Gaztelaniaz) Prensa, Webmaster La. (2004-04-25). «Mengala, mengalo, mengalería» La Prensa (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
16. (Ingelesez) «Monografía del Municipio de Amatitlán» Issuu (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).

Kanpo estekak

• Kerexeta, Xabier (2020): El pecado está en la cabeza^{[Betiko hautsitako esteka]}. Kalegoi, .
• Agirre Sorondo, Antxon (2010 / 07 / 09-16): "Tocados corniformes". Euskonews, 540
• Manso de Zúñiga, Gonzalo (1955-05-22): "Tocados femeninos medievales vascos". Conferencias, Munibe, 125-126 or.
• Urquijo e Ibarra, Julio de (1922-08): "Sobre el tocado corniforme de las mujeres vascas"^{[Betiko hautsitako esteka]}. Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, RIEV, 0212-7016, 13. lib, 4 zk.,1922, 570-581 or.
• Mujika, Amaia (2018): Las tocas vizcainas. Labayru Fundazioa: Apuntes de etnografía. Aprender del pasado para construir el futuro.

• Datuak: Q17386801
• Multimedia: Cornettes / Q17386801