María Amparo Ruiz de Burton, liburutegiko erregistroan HS Burton edo Mrs.Henry S. Burton (Loreto, Kalifornia Beherea, Mexiko, 1832kouztailaren 3a – Chicago, AEB, 1895ekoabuztuaren 12a) mexikar-estatubatuar idazlea izan zen, Ingelesez idatzi eta argitaratzea lortu zuen lehen idazle mexikar-amerikartzat hartua. Bere ibilbidean bi liburu argitaratu zituen: Who Would Have Thought It? (Nork pentsatuko zuen?) (1872) eta The Squatter and the Don (Legez kanpoko okupatzailea eta Dohaina) (1885); eta antzezlan bat: Don Quijote de la Mancha: una comedia en cinco actos: tomada de la novela de Cervantes de ese nombre (Don Quijote de la Mancha: bost ekitaldiko komedia bat: izen horretako Cervantesen eleberritik hartua) (1876). Mexikoko literaturaren aitzindaritzat jotzen dute Maria Amparoren lana. Bere esperientziak Estatu Batuetako Mexikar populazioaren perspektiba ematen du, Estatu Batuetako gerraren ondorengo lehen urteetan, Mexikoko biztanleria gutxiengo baztertutzat jotzen zutenean.[1] Emakume ikuspuntu horrek barne eta kanpo ikuspegia eman zion etnizitate, botere, genero, klase eta arraza gaiei.[1][2][3][4][5]
Bizitza
Maria Amparoren aitonak, Jose Manuel Ruizek, tropa mexikarren buru izan zen Kalifornia Behereko iparraldeko mugan eta eskualdeko gobernadorea izan zen 1822tik 1825era. Bere zerbitzuengatik 3.500 hektarea baino gehiago eman zitzaizkion Ensenada eskualdean eta anaia, Francisco Ruiz, San Diegoko Presondegiko komandantea izan zen.[6] Bere gurasoak Jesus Maitorena eta Isabel Ruiz Maitorena izan ziren. Manuela ahizpa eta Federico Maitorena neba izan zituen. Amaren ezkongabe abizenari eutsi zion, seguraski horrekin gizartean zuen posizio nabarmena adierazi nahi zuen.[7] Ruiz de Burton adin-nagusitasunera iritsi zen Mexiko eta Estatu Batuen arteko gerran. Hamabost urte zituenean, bere jaioterria, La Paz, indar estatubatuarrei amore eman izanaren lekuko izan zen. Gerraren amaiera aldera, bazirudien Kalifornia Behereak Mexikoko estatu izaten jarraituko zuela, eta Kalifornia Garaia Estatu Batuetako lurralde bihurtuko zela. Burtonek bere burua eskaini zuen Behe Kaliforniako egoiliarrei Goi Kaliforniara joan eta AEBko hiritar bihurtzeko laguntza emateko. 1848an Guadalupe Hidalgo izeneko ituna sinatu eta gutxira, Ruiz de Burton, haren ama eta neba Monterreyra joan ziren bizitzera, eta AEBko herritartu ziren.[6]
Literatur ibilbidea
Ruiz de Burtonek bi nobela argitaratu zituen Who Would Have Thought It? (¿Quién lo hubiera pensado?/ Nork pentsatuko zukeen?) (1872) eta The Squatter and the Don (El ocupante ilegal y el Don/ Legez kanpoko okupatzailea eta Jauna) (1885). Ingelesez idatzi zuen lehen idazle mexikar-amerikartzat hartua da.[1] Etnizitatea, boterea, generoa, klasea eta arraza gaiak jorratu zituen María Ruiz de Burtonek bere idatzietan.[7] Bere bizitzak eta idatziek identitate mexikar-amerikarraren kontraesan historikoak frogatzen dituzte. Bere idazkerak eragin anitz erakusten ditu; Erromantze historikoa maiz ikusten da Britainia Handiko, Frantziako, Espainiako eta Mexikoko lanetan, bere errealismoak eta naturalismoak idazkera estatubatuarra islatzen duten bitartean. Bere lanetan ipar-ekialdeko materialismoaren kritika bat islatu zuen eta Kaliforniako mexikar lurjabeak arrazismoak eta politika ustelak Estatu Batuetan bidegabeki lekualdatutako biztanleria zuri jentil gisa erretratatzen ziren.[8] Egile txikanoa da, arrazagatik eta bere eleberriek historia eta literatura txikanoaren gai nagusiak ikertzen dituztelako: identifikazioa, desidentifikazioa, nazionalitate bikoitza, herritartasuna, latinotasuna eta genero murrizketak. Liburu hau idatzi eta argitaratzea ere ahalduntze ekintza izan zen kaliforniarrentzat. Ruiz de Burtonen alderdirik aipagarrienetako bat da “identifikazioaren eta nazionalitatearen zentzua, lekualdatzearen zentzua, egokitze kontraesankorra eta AEBrekiko desidentifikazioa, identitate nazionaletik eta hiritartasunetik haragoko arraza 'latindarraren' zentzua”.[7]
Who Would Have Thought It? (Nork pentsatuko zukeen?)
Who would have thought it (Nork pentsatuko zukeen?), María Ruiz de Burtonen lehen elaberria, 1872.
Nork pentsatuko zukeen? izenburuko lana Ameriketako Estatu Batuetan bizi zen mexikar batek ingelesez idatzitako lehen eleberria izan zen.[9] Liburua 1872an argitaratu zuen JB Lippincottek Filadelfian.[10] Liburu horrek ez zuen egilearen izenik azalean, baina Kongresuko Liburutegian erregistratu zuten HS Burton eta Mrs. Henry S. Burton izenekin.[1] Liburuak Indiako gatibualdian jaiotako Lola neskato mexikar baten bizitza kontatzen du. Klasearekin, erlijioarekin, arrazarekin eta generoarekin obsesionatuta dagoen gizarte estatubatuar bateko Lolaren bizitzaz ere hitz egin du. Gatibualdiko neskato horrek Olive Oatmanen bizitza du oinarri.
"Iparraldeko familia abolizionista baten zekenkeria eta arrazakeria aztertzen ditu eleberriak, eta demokrazia, liberalismoa, emakumeen sufragioa, inperialismoa, oportunismo politikoa eta hipokresia erlijiosoa bezalako gaiak jorratzen ditu".[10]
Ruizek “amatasun errepublikanoaren” gainbehera erakusten du, hau da, emagin yanki baten “autoritate moralaren” gainbehera... [eta] politikaren kontzepzio erromantikoaren gainbehera eta ideal liberal/demokratikoen mozorroa kentzea”.
Eleberri horretan, María Amparok AEBko demokraziaren eta justiziaren pertzepzioak desegin nahi izan zituen. AEB aberatsentzat eta boteretsuentzat baino ez zela frogatuz.[7]
Baztertutako liburua
Nork pentsatuko zukeen? lana argitaratu ostean, ehun urte baino gehiagoz egon zen oharkabean AEBko literatur ikasketetan, eta horrek erakusten du Ruiz de Burton AEBko literatur historiatik kanpo geratu zela, eta, modu orokorragoan, mexikar amerikarrek estatubatuar historian zuten garrantzi marjinala.[11] Liburua AEBko literatura herrikoitik ere kanpo utzi zuten, AEBko kultura eta morala hipokrita gisa deskribatu zituelako.
↑ abcdSánchez; Pita, Rosaura; Beatrice. (2005). «María Amparo Ruiz de Burton and the Power of Her Pen» Latina Legacies: Identity, Biography, and Community. Oxford University Press, 72–83 or..
