Dolores Baleztena Ascárate (Leitzan, Nafarroa Garaia, 1895eko maiatzaren 25a) tradizio karlista handiko familia batean, hirian oso ezaguna zena: "Baleztena familia". Iruñean (Nafarroa) hil zen 1989ko maiatzean.
Izaera handiko emakume hizlaria izan zen, oso aktiboa, urduria eta suharra, eta gogor eta ahalegin handiz jardun zuen karlismoa defendatzen, bere familiak bultzatu eta haiengandik eskuratutako oinordetzan hartutako ideologia politiko kontserbadorearengatik. Idazle, publizista eta hizlari oso emankorra, oso oparoa izan zen (bizitza osoan idazten egoen zen), esparru ugarien inguruan hitzegin zuen, baina, karlismoaren eraginez, gai politiko, kultural eta erlijioso eta folkloriokoen jorraketan nabarmendu zen.
Artikulu askorekin kolaboratu zuen egunkari eta aldizkari askotan, hala nola: «El Pensamiento Navarro», «Pregón», «Oye», «Estampa Tradicionalista», «Euskal Tradizioa» eta «Radica» (azken egunkari hau berak sortu zuen, bere anaia Ignacio Baleztenarekin batera, zeinarekin lotura estua izan baitzuen bizitza osoan). Gainera, esan beharra dago bere artikulu asko hainbat hizkuntzatara itzuli zirela eta Alemaniako, Frantziako eta Italiako aldizkarietan (besteak beste) argitaratu zirela. Olerkiak ere idatzi zituen, bere bertso batzuk Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen «Egan» aldizkarian argitaratuz.
Halaber, Baztanen inspiratutako «La Casa» ا( 1959) eleberria idatzi zuen, honako hauekin batera: «Cancionero carlista» (1957), «Romerías navarras» (1944), eta «Museo Histórico de Pamplona» (1955). Baita, hainbat liburuxka argitaratu zituen, hala nola «Navarra por Santa María», nafarroako Turismo, Liburutegi eta Herri Kulturako Zuzendaritzak argitaratutako bilduman.
Lola aurrendaria izan zen, Nafarroako lehen emakume gidaria izan zen, eta bere autoarekin, citroenarekin herri eta hirietan ibili zen, mitinak emanez gogo biziz.[1]
Bere erlijiotasun katoliko sakona zela eta, emakumeek moralki zuzena zen hezkuntzari lotutako gizarte-gaiez sakonki arduratu zen, eta, beraz, oinarrizko kulturako eskolak eman zizkien hiriko emakumeei. Era berean, Iruñeko Margariten Elkarte aktiboa sustatu zuen, Carmen Villanueva, Clinia Cabañas, Josefa Alegría eta familia karlistetako beste emakume batzuen etengabeko laguntzarekin (Isabel Baleztena arreba, Ascesión Cano, Rosa Erice eta tokiko elkarteetako presidenteak). Karlismoan zuen fede itsuak, Nafarro osotik Margarita elkarte ugari zabaltzen eta sortzen laguntzeak suposatu zuen.
Hizlari gisa parte hartu zuen hainbat mitin karlistatan, Carmen Villanueva, Clinia Cabañas, Josefa Alegria eta Ascensión Canorekin batera, gizonezko hizlarien konpainian egon ohi ziren margaritak, kasu honetan ohikoenak Luis Arellano (Gorteetako Diputatua eta Erreketeetako Kapitaina), Esteban Bilbao edo Jesus Elizalde izan ziren. Dolores merindadeetako herrietan mugitu zen (Iruñea, Agoitz, Lizarra, Tutera, Arguedas, Milagro, Erreginaren Zubia, Obanos, Mendigorria, Artaxoa, Echauri, Tafalla, Zarrakaztelu, Cascante, Murchante, Aoiz, Torres del Río, Caparroso, Elizondo, Leiza...) eta azken ekitaldia edabe nagusian egin ohi zuten. Nafarroatik kanpo Bizkaian, Aragoin eta Zaragozan egon zen.
Doloresek Frantziatik pertsonalki helarazi zuen Alfontso Karlosek karlistei emandako agindua, Espainiako gerra zibilean altxa zitezen, azpiratuen alderdiarekin bat egin zezaten. Gainera, berak lagundu zuen erizain gisa liskarrean, eta gazte karlistei eta haien familiei laguntzen zien bitartean, 9x6ko zeluloidezko klixe-makina batekin (hauspo batekin irekitzen zena, zeinetatik objektiboa ateratzen zen momentua kapturatuz), itxuraz geldiezin eta atzeraezinaren ematen duen errealitateko une jakin batzuk modu ukigarrian gordetzea lortu zuen.
Doloresek hainbat kultur proiektutan aktiboki parte hartu zuen, bere anaia Ignaziorekin batera. Esate baterako, Oroimen Historikoen Museoa sortzen eta antolatzen, Muthiko Alaiak fundazioa egiten edo Errege Magoen lehen kabalgata ahalbidetzen parte hartu zuen.
Familia
Doloresen aitaren aldeko aitonak, José Joaquín Baleztena Echeverría, nafartarra Leitzan jaioa, Kalifornian eta Kuban zortea probatu zuen jaioterrira itzuli aurretik, Leitzako udaletxe ondoan bi eraikin baitzituen. Joakin Baleztena Muñagorri, aurrekoaren seme eta Doloresen aita, Nafarroako momentu horretan sortutako elite ekonomiko eta politikoetan parte hartu zuen. Une hartan Hegoaldeko Haranen eskualdeko hainbat landa-finkaren jabe, Artetako Uren Gidaritzaren sortzaileetako bat, eta tokiko beste enpresa batzuetako akzioduna izan zen. Gainera, Iruñeko kontseilari hautatu zuten 1880 eta 1890eko hamarkadetan, eta bertako Zirkulu Karlistako lehendakariorde izendatu zuten. Bestetik, Doloresen ama, María Dolores Ascárate Echeverría, familia karlista aberats baten ondorengoa izan zen; bere aita eta Doloresen aitona izandakoa, Marcelino Ascárate Jaurrieta, oso kargu garrantzitsua bete zuen Lehen Karlistaldian (denborarekin haren aberastasun iturri ezanguratsuenetariko bat bilakatu zena), Karlos V.aren ofiziala izan zen.
Dolores 9 seme-alabetatik zazpigarrena bezala jaio zen. Bere anai-arreba guztiak bezala, giro katoliko sutsuan hazi zuten, karlisten sinpatia politiko sendoarekin. Bere ahizpa zaharrena, María Isabel, hasiera batean Juan Vázquez de Mella Tradizionalista ideologoarekin ezkondu zela uste zen. Bere anaia zaharrena, Joakin, Nafarroako buruzagi politiko karlista bihurtu zen. Bere beste anaia zaharrena, Ignacio, lehenaren bazkide politikoa izan zen, Joaquinena, bizitza osoan zehar, Ignacio, Iruñeko figura enblematiko bihurtu zen, eta bere figurak probintziako jai askoren espiritu hunkigarria ordezkatzen zuen, aldi berean euskal kultura herrikoiaren sustatzailea izan zen eta bere baitako politikari konprometitua. Bere anaia gazteena, Pedro María Baleztena Ascarate, euskal pilota mailako pilotari ospetsu eta txapeldun bihurtu zen.
Bere aitaren partetik zetozen lehengusuek ere, Arraiza Baleztena anaiek, karlismoarekin bat egin zuten, eta hainbat kargu bete zituzten Iruñeko udaletxean XX. mendearen hasieran. Baleztena Abarrategui ilobetako batzuk gehitu behar dira, asko figura publiko aitortuak bihurtu baitziren. Joaquín (Joaquíncho) aktibo egon zen El Pensamiento Navarroko batzarrean; Javier Nafarroako Artxibo Orokorreko zuzendaria izan zen, eta Nafarroako probintziarekin lotutako lan historiko eta historiografikoen egilea da ; Cruz María, berriz, B klaseko filmak zuzendu zituen. Hau esanda, Baleztena familiako ondorengoak karlistak izaten jarraitu zuten, eta haietako batzuk politikan aritu eta nabarmendu ziren.
Iruñea errepublikarrean militante karlista gisa zuen konpromiso nabarmenaren ondorioz, eta bere bi anaia zaharrenek (Joaquin eta Ignacio) errepublikanismo militantearen aurkako oposizio kontserbadore baten muntaian izandako inplikazio politikoaren ondorioz, administrazio errepublikarrak hartutako neurriek hiria zein komunitate autonomikoa, Baleztena familia osoa, erbesteratzea ekarri zuten. Iruñeko etxea sikario ezkertiarrek erre zuten 1932an, eta, ondorioz, Donostian bizi behar izan zuten urte batzuk.
Leitzako familiaren etxean, Petrorena izenekoan, denbora labur batez egon ondoren, Baleztena familia Donostiara joatea erabaki zuten, eta bertan hiru urtez egon ziren Villa Valencia etxean, momentu horretan erositako etxea.
"... talde errepublikar asko ari dira tiroak eta harriak botatzen gure etxearen kontra. Gure anaiek defendatu egin beharko gaituzte sartzen badira. Mesedez, eman aginduak kasu horretan elkar ikus ez dezagun. Eta bidali indarra lehenbailehen. Etxe partikular baten aurkako erasoa onartezina da. " Dolores Baleztena, 1932.[2]
Politika
Dolores 20eko hamarkadan agertu zen bide publikoan, Juan Vázquez de Mella (I. Mundu Gerrako Alemaniaren defendatzailea) burutu zuen zatiketaren aurrean Jaime III.ari -Carlos VII.aren oinordekoari- leialtasunez defendatu ondoren. Era berean, 1933an arazo dinastikoak konpontzeko saiakeren aurka agertu zen (uste zuen Alfontso Karlos I.ak, Jaime III.aren ondorengoak, ez zuela ondorengorik eta ezin zuela izan), beraz, Alfontso XIII.aren adar monarkikoa aitortu zuen.
Gero, karlismoak II. Errepublikan zehar euskal-nafar geografia osoan zehar zabaldu zuen propaganda asaldura garaiarekin bat egin zuen aktiboki, milaka errekete biltzen zituzten mitin sutsuekin egiten eta antolzaten parte hartuz. Mitinen edukia honako hau izan ohi zen: egoera politiko eta sozialari buruzko erreferentzia kritikoak, azken berriak eta Erlijioari, Aberriari eta Erregeari buruzko ideia eta helburu tradizionalisten oroitzapena.
Dolores Baleztena izan zen Frantziatik Espainiara pasatu zuena, sandalietan ezkutatuta, Alfonso Carlosen agindua, karlistek II. Errepublikaren aurkako altxamendu militarrarekin bat egin zezaten 1936ko uztailaren 18an.
Gerra Zibilean, «Frenteei eta Ospitaleei Laguntzeko Zerbitzuak» antolatzearen bultzatzaile nagusietako bat izan zen. Zerbitzu horrek Nafarroako Gerra Karlistaren Batzordea jarri zuen abian, Erreketearen barruan zeuden zauritu boluntarioak artatzeko. Era berean, margarita askok bezala, erizain gisa lan egin zuen Alfonso Carlos I.a ospitalean. Han oso egiaztatuta egon zen eta nabarmendu egin zen egon zen Doloresen ahizparik nagusiena, Isabel Baleztena. Batzorde Karlistak egindako deialdiari erantzun azkar eta masiboa emateak (pertsonak eta laguntza-baliabideak biltzeko egindakoa), karlismoarekiko Margariten Elkartea konposatzen zuten emakumeen zuen konpromisoaren froga da; izan ere, aurretik tailerrak eta biltegiak antolatu zituen soldaduentzako arropa egiteko, eta, horrela, karlisten bandoaren ezinbesteko zati bat izan zirela ulertarazte eta argitzen da.
Gerra amaitu aurretik, Lolak uko egin zion Komunio Tradizionalista Francisco Franco Bahamonde diktadoreak berak sortutako alderdi bakarrean (FET eta JONS) sartzeari. Ildo horretan, Manuel Fal Conde jaunari atxikimendua adierazi zion jendaurrean, bat-egitearen aurka agertzeagatik Lisboara erbesteratu baitzuten. Horrela, Portugalgo hiriburura bidaia bat egitea erabaki zuen 1937ko otsailean, bere elkartasuna adierazteko eta defendatzeko helburu bakarrarekin, Javier Borbon Parmakoa erregegaiarengan konfiantza itsua zuten espainiar guztien ordezkari gisa, eta bozeramailearekin zegoen babes-konpromisua ikustarazteko (karlistek Javier I.a erregea izendatu zioten hasieratik).
Gerra Zibila amaitzean, Margariten ordezkari gisa Komunio Tradizionalistaren Eskualde Batzarreko kide izan zen, frankismoko politika-taldeen lankidetzaren aurkakoa zena. Gainera, karlismoaren mendi sakraturako (Montejurra) erromeria bilakatu zenaren bultzatzaileetariko bat izan zen, urteen poderioz, frankismoa kritikatzen zuen ekitaldi publiko bakanetako bat izan zen, diktadorearen zapaldura eta zigorrik jasan ez zuen ekintza antifrankista.
Gerraosteko lehen urteetan, karlista asko, nahiz eta publikoki alderdi bakarraren aurka zeudela adierazi, erregimeneko kide izendatu zituzten eta gobernu-kargu garrantzitsuak hartu behar izan zituzten, eta ez ziren gutxi izan egoera hori proselitismo karlista egiten jarraitzeko aprobetxatu zutenak, erregimen autoritarioaren agindu bati uko egiteko ezintasunaren aurrean. Horrela, Dolores, 1938ko apirilean, Nafarroako Emakumezkoen Ataleko buru izendatu zuten, baina karlisten eta Falangearen arteko liskarra handia zenez gerrak bat egin aurretik, izendapen hori ez zen Arriba España egunkarian (diktadorearen alderdiko organo bozeramailea) ere argitaratu. Azkenean, izendapena baliogabetu egin behar izan zen, Margariten Elkarteak diktadoreak sortutako Emakumezkoen Ataletik aparteko erakunde gisa funtzionatzen jarraitu zuelako.
1940an, berriro jarri zuten postuan, baina kargutik kendu zuten, idazpuru ofizialean "Iraultza Nazional Sindikalista" kontsigna falangista, karlismoaren leloarengatik "Jainkoa-Patria-Erregea" aldatu zuenean. Hala ere, gobernadore zibilak espetxeratze-espedientea artxibatu behar izan zuen, Komunio Tradizionalistarekin zegoen tentsio handia are gehiago ez zailtzeko.
Lolak karlisten ekitaldi batean egindako azken hitzaldietako bat 1963ko maiatzean izan zen, Joaquín Muruzabal Gerra Zibilean hildako lehen erreketearen gorpuzkiak lekualdatzeko arrazoia zela eta: Leizatik (1936ko uztailean lurperatu zuten bertan), hildakoaren jaioterrira, San Martin Unxera, tokiz aldatu zituzten.
Karlismoak izandako norabide ideologikoak pixkanaka urrundu zituen Dolores Baleztena, bere anaiak eta Baleztena familiako gainerako kideak, Javier Borbon Parmaren seme Carlos Hugok gidatutako ildo aurrerakoitik.
Baleztenatarrek adiskidetasun handia zuten tribuno tradizionalistarekin, baina, egiaren unean, dinastia karlistaren ondoan mantentzea erabaki zuten.
Saria
1965eko urtarrilaren 30ean Doloresek Errege-familia karlistak erlijio-kide haiei ematen zien Legitimitate Proskribatuaren Domina jaso zuen. Karlismoan haren leialtasun eta konpromisoagatik esker oneko keinua izan zen hori. [3]
"Las Margaritas" (emakume karlistak)
Emakume karlistak elkarteetan antolatuta zeuden. II. Errepublikaren aurretik, Nafarroan gutxik funtzionatu zuten, Zirkulu Karlistek bezala; gorakada nabarmena izan zuten 1932tik aurrera, eta, balaztada labur baten ondoren, gerrarekin biderkatu egin ziren. Eskuineko Blokea eratzea, erlijioaren aurkako politika errepublikanoari aurre egiteko, helburu garrantzitsua izango da, dauden elkarteen bizitasuna eta beste berri askoren sorrera progresiboa bultzatuko duena. Hiri, herri eta herrixketako mitin ugariek propaganda gisa balioko dute alde guztietatik hainbat elkarteri ekiteko. Egiazta daitekeenez, Margariten garapen azkarra eta zabala, hein handi batean, Lola Baleztenak, Carmen Villanuevak, Clinia Cabanasek eta abarrek zuzendutako Iruñeko propagandista aktiboengatik izan zen. Iruñean egindako mitinez gain, asko izan ziren Nafarroako beste hiri eta herri batzuetan, baita autonomia erkidegotik kanpo ere (Bartzelonan, Bilbon, Madrilen...).
Propagandistek ez zuten helburu «alderdikoirik/politikorik» beren zereginean, kristautasuna gizarte osoan zabaltzeko nahia baizik. Funtsezkoa zen Margariten zeregin guztien inspirazioa erlijiosoan oinarritzen zela (familia, tradizioa, ohituren garbitasuna...), katolizismoaren defendatza eta goraipamenaren eskutik zetorrena.
Margariten berariazko ordenan Margarita osoak egin behar zuen emakume idealaren eredua adierazten zen. Horretarako, printzipio eta aplikazio praktikoak zehazten ziren beren bizitzako alderdi guztietarako (familia, erlijioa, gizartea eta politika garbitzea), lelo karlistari eutsiz eta hura ohoratuz: «Jainkoa, aberria, erregea». Era berean, Margariten ordenaren atal batean, herrialdearen egoera deitoratzen eta mespretxatzen zen, liberalismoan, laikotasunean eta paganismoan oinarritutako erregimen errepublikarra, horren aurrean, bestelako etorkizun bat proposatzen zitzaion: Espainia katoliko bat, subirano legitimo, foral, gremial, inperial eta indartsu bakar baten pean elkartua.
Margaritek hasieran txapel zuri bat zeramaten, eta gero gorria, erreketeek bezala. Bi kasuetan «uniformea, ohitura eta mortaja» sinbolizatzen zuen.
Gerra osoan, Margariten baldintzarik gabeko laguntza suharra eraginkorra izan zen gertaeren gogortasuna leuntzeko, beharrezko baliabideak lortzeko, eta soldaduen adorea altxatzeko eta mantentzeko, gerraren ideal nagusiak gogoraraziz.
Maria Rosa Urraca:«Lotura ezin hobea egon behar da abangoardiaren eta atzeguardiaren artean. Zuek eman behar diezue arropa eta berokiak borrokatzen dutenei, ospitaleetan artatu eta, gainera, eginkizun hezitzailea eta maitasunezkoa bete, umezurtzen amak izanik ...».[4]
Margariten jarduerak askotarikoak izan ziren. 1935eko otsailaren 17ko Buletin Tradizionalistak, Komunio Karlistaren organo ofiziala zena, Idazkaritza Nagusiak Margariten Elkarteak berrantolatzeko nahia adierazi zuen, emakumeek zeregin gehiago izan zitzaten eta ez bakarrik zirkulu karlisten ataletako kide gisa parte hartzea.
Buletin horretan emakumeen gerrako zereginak laburbildu ziren: propaganda ekitaldi publikoak eta hauteskunde lanak antolatzea, ikasketa-zirkuluak egotea, ideiak inprimakietan zabaltzea, prentsa tradizionalista sustatzea, karitatea — batez ere karlisten familiekin — eta lehen ahalegin gisa, gurutzada espirituala ziurtatzea.
Gerra garaian, Margariten Zuzendaritza Batzordeek honako lan-eremu eta betebeharrak emakumeen kontrolpean utzi zituen: Ospitaleak eta osasun-postuak; arropa-tailerrak, erreketeak prestatzeko; janariak eta elikagaien biltegiak; zurtz, preso eta ehorzketen antolaketari arreta emateko gizarte-zerbitzuak...
Baldomero Barón eta Luis Aramayonak, Margariten Himno baten letra eta musika konposatu zuten:
| Margaritas de España cantemos nuestro himno de
amor y de fe,
nuestras Santas Banderas alcemos por la causa
de Dios, Patria y Rey.
Nuestras almas que buscan conquistas también
quieren salvar la Nación,
ayudando a los bravos carlistas que combaten por
la Tradición (bis).
Corazón de mujer española Margarita crisol de
bondad,
por tus nobles soldados inmola los consuelos
de tu caridad.
Por el triunfo de nuestras banderas,
por la Cruz de Borgoña y su Ley,
lucharemos con ansias guerreras,
gloria a Dios, a la Patria y al Rey.[4]
|
Kultura
Lola, emakume idazle oso emankorra zen aldetik, Nafarroako kultura eta historiari egindako hiru ekarpen garrantzitsu nabarmendu behar dira, berak idatzitako lanen ondare zabalaren bidez gorde direnak: alde batetik, Leitza inguruko tradizioei buruzko bere ikerketa antropologikoak daude, Iruñean sustraitutako bere familiaren abizena herri hortako jatorrizkoa baita; beste alde batetik, ber anai Ignacioarekin batera, Karlisten Museoaren sorreran parte hartu zuen, hain garrantzitsua den karlisten mugimendu politikoaren oroimen historikoa berreskuratzeko helburuarekin egindako lana, Nafarroako hisstoria garaikideari oso atxikituta dagoena; azkenik, azpimarratzekoa da karlismoak Gerra Zibilaren ondoren independentziari eusteko eta FETek eta JONSek asimilatu eta xurgatu ez zezaten izan zuen esku-hartze garrantzitsua, Francok sortutako alderdi bakarraren barruan geratzeak eragotzi zuen.[3]
Iruñeko Museo Karlista
1940ko uztailaren 1ean, Iruñeko Museo Karlistak ateak ireki zituen, eta legez Oroimen Historikoen Museoa izena jarri zioten, egoera politiko berriak (diktadura frankistak) ez baitzion izen egokirik iruditu han ikus zitekeenarekin. Museo honen aurrekari gisa, Iruñeko Museo Etnografikoak 30eko hamarkadan erakutsi zituen objektu eta oroimen karlisten erakusketa bat zen.
Museo-ekimen horren eragilea Karlos VII.a erregegaiak izan zen, Venezian -Loredango Jauregian- izan zuen egoitzatik zetorren bandera-bilduma bat Nafarroara iritsi izanaren medio. Midleton izeneko britainiar batek erosi zuen egoitza, eta, aldi berean, Baleztena familiari ematea erabaki zuen. Orduan, Doloresek, bere anaia Ignacio Baleztenarekin batera – Iruñako Premín ere deitua – Erregimen autoritarioko agintarietatik kanpo geratzen zen museo-proiektuan murgiltzea erabaki zuten.
Lolak egin zuen lana, gainerako eskualdeetako karlistek Nafarroako hiriburura bidalitako objektu guztiak jaso eta sailkatzean ez ezik, Europa osoko pertsona ospetsuekin ere jarri zen harremanetan, oroitzapen karlistak gorde zitzaketenekin. Adibidez, Vienan hainbat tiradera biltegiratu zituzten, baina II. Mundu Gerra hastean, Iruñera iritsi baino lehen, pista galdu zitzaien.
Jatorrian, Museoa Merkatu kaleko San Juan apaiztegian kokatu zen, Murilloren markesek emandako jauregi bat izan zena. Gero, XVIII. mendean, Baztandik zetozen abadegaiei eman zieten eta ordurako hutsik zegoen.
Museoaren agortze pribatua eta prentsak Nafarroako komunitatean hain ohorezkoa eta lehen mailakoa den gertaera politiko eta kulturalaren publizitaterik ez izatea frankisten eta karliten artean zegoen tentsioaren eta liskarraren beste zantzu bat da.
Ekimen politiko eta kultural horri dagokionez, Doloresek, bere idazteko dohainak baliatuz, prozesu osoari buruzko testigantza oso zehatza eta ugaria utzi zuen, bi obra txikitan idatzitako eta gordetako ondarea: batetik, Banderen Katalogo bat sortu zuen, Casa Regino Bescansak 1942an argitaratua; bestetik, Publicaciones Españolas argitaletxeak 1955ean argitaratutako liburuxka bat egin zuen, honako izenburu honekin: «Iruñeko Museo historikoa», liburuxkan museoan ikusgai zeuden objektuak deskribatzen ziren, eta azalpen formala osatu eta aberasteko, objektu askoei kontakizun historiko eta testuinguruaren azalpen batzuk ipini zitzaien.[3]
Hala eta guztiz ere, eta nahiz eta Udalak eta Nafarroako Foru Aldundiak ez ulertak egin, Iruñeko Karlisten Museoak harrera bikaina eta oso ona izan zuen iruñeako herritarren artean, eta, horri esker, urte batzuk eman zituen lanean. Museoko funtsak etengabe eta geldiezina zen objektuez hornituz joan ziren, hornidura hain handia izan zen, ezen gobernuaren administrazioaren apatiaren ondorioz eta, horregatik, subentzio faltaren aburuz, azkenean, itxi egin behar izan baitzen.
Muthiko Alaiak
II. Errepublikaren etorreraren ondorioz, kudeatzaile berri bat sortu zen Iruñean, eta Ignacio Baleztenak Foru Diputatu izateari utzi zion, bere afiliazio karlista zela eta. Hori norabide aldaketa bat suposatu zuen harentzat, eta bere ideal karlistak defendatzera («Jainkoa, Patria-Foruak, Erregea») bultzatu zuen gizarte zibiletik. Helburu horrekin, 1931. urtean, Ignacio Baleztenak antzerki-dantza talde "terpsikoriko" bat sortu zuen, bere obrak antzeztu ahal izateko eta desagertu aurretik dantza tradizionalak berreskuratzeko, Leitzako Ingurutxoa kasu, eta beste dantza batzuen ezagutza pizteko. Hasiera batean, “Záldiko Máldiko” izena ipini zion.
Baleztenako Etxeko galerian, Ignaciok antzoki txiki bat eraiki zuen, non printzesa, sorgin, ogro, dragoien... abentura fantastikoak antzezten zituen. Funtzio horietara mota, izaera eta ideologia guztietako jendea joaten zen, denborarekin ikusleen kopurua handitu joan zenez, antzerkia txiki geratu zen. Orduan, Ignaciok, konpainia txiki bat sortzera ausartu zen, karlista gaztez osatua, hasiera batean "Záldiko Máldikoaren Ordena" izena jarri zion, eta hortik, azkenean, maisu handi gisa bihurtu zen.
Gerra Zibila baino urte batzuk lehenago, egoera soziokulturala gero eta ernegatuago zegoen, eta horri guztiari alaitasunetik, baikortasunetik eta umore onetik aurre egiteko, Ignacio Baleztenak Záldiko Máldikoaren Ordena erabiltzea erabaki zuen, bere helburu kulturalak hiru ideia finkorekin zabalduz: lehenbizikoa zen Ordenak Nafarroako gauzak defendatzeko balio izatea (Nafarroako euskal kultura eta folklorea eta bere Iruñea maitearen tradizioak, bereziki sanferminak). Bigarrena, aurreko guztiaren jabe egiten saiatzen zen nazionalismoaren kontrapisu gisa jardutea zen. Hirugarrenik eta azkenik, garrantzitsuena izan zen hori guztia ikuspegi katoliko eta tradizionalista batetik garatu behar zela.
Hala, 1934an, Záldiko Máldiko ordenak izena aldatu eta Muthiko Alaiak izena jarri zion. Urte horretan bertan Ignaciok Muthikoaren ereserkia, ezkutua eta bandera sortu zituen. Kultur talde honen jarduerak zabalduz joan ziren eta lotura estua sortu zuten San Fermin jaiekin.[5]
| Muthiko Alaien ereserkia
|
| A San Fermín que es patrono
de todos los navarricos
en su corazón un trono
le levantan los muthikos.
A San Fermín que es tan majo
le pedimos cada día
que no nos falte trabajo
buen corazón y alegría.[6]
|
Argazkigintza
Dolores izan zen gauza askoren artean – Margarita nabarmenetariko bat (militante karlistak izan ziren emakumeak); propagandista porrokatua, mitinera eta tradizionalista sutsua; sindikalista eskuindarra; euskal hiztuna; feminista eta beste askoren artean –, erreportari grafiko lanean ere aritu zen liskar baten barnean (espainiako gerra zibila), non, kameraren atzean, duela gutxi arte ez baitzen ezagutzen ofizio arriskutsu horren barruan emakume espainiarren arrastorik egon zenik.[7]
Bere gerrako irudien baliorik handiena bizi, jaso eta bertatik bertara gordetzea lortu zuen gertaeren salbuespen historikoan dago. Halaber, nabarmentzekoa da, emakumearen bisibilizazioa eta balioa handitzearen xedearekin, emakumea eta gerran bete zuen funtsezko zeregina bere argazkien erdian jarri zuela.
"Ez dut negoziatu nahi ospitaleetan, tailerretan, artilleriak behar zuen lan neketsu eta arriskutsuan... lan egin zuten emakume askoren sakrifizioa eta kemena; azken batean, bere heroien antzera, ez zuen ihes egin betebeharrak ezartzen zion postutik" Dolores Baleztena.[7]
Nahiz eta Dolores argazkigintzaren arlo teknikoan mugatua izan (bere erretratuek sarritan akatsak izaten dituzte), bere irudiak espontaneoak eta zintzoak ziren, batzuetan inozoak ere bai, eta horrek adierazkortasunez eta balio testimonial eta etnografikoz betetzen ditu. Lubakitik hurbil zegoela, indar handiko eszenak erretratatu zituen. Doloresek 9x6ko zeluloidezko klixe-makina eraman zuen Bizkaia, Asturias, Aragoi, Katalunia, Valentzia eta Madrilgo fronteetara laguntzera joan zenean. Erizain asko erretratatu zituen, bi aldeetako soldaduak, haurrak ilaran elikagaiak banatzeko, egunkari banatzaileak, errekete armatuak eta zaurituak, preso errepublikarrak... Hala ere, Dolores ez zen inoiz argazkilaritzat bere burua hartu, baina beti zorrotz neurtzen zuen kamara eta kamaran gordeko zen errealitatearen distantzia.
La cámara en el macuto. Fotógrafos y combatientes en la Guerra Civil española.
Espainiako Gerra Zibila, filmen grabazioek eta irudiek zein beste komunikabideak (irratia, zinema, argazkilaritza, kartelak, aldizkariak eta egunkariak), guduek eta armamentu militarrak bezain paper garrantzitsua edo garrantzitsuagoa izan zuten gerretako lehena izan zen. Izan ere, munduko historiako fotokazetari eta gerrako korrespontsal garrantzitsuenetako batzuek lehen aldiz entzun zituzten Espainiako lubakien atzean gerrako balen txistuak. Kamera, gerrako tresna izarretako bat bilakatzea suposatu zuen, eta, horrela, armada borrokalari bakoitza bere mezua nazioarteari helarazten saiatu zen, bere kausarako babesa, laguntza eta afiliazioa bilatuz. Gainera, aldaketa sozial izugarria ekarri zuen, argazkiari edo bideoari esker errealitate gordina ikus zitekeelako, eta, beraz, babesean zegoen entzuleak ez zuen konbatiente zaurituaren edo irratiko esatariaren ahozko testigantzan oinarritutako gerra-eszenatokirik imaginatu beharrik, zuzenean ikusi zezakeen. Argazkigintzari eta grabazio piktorikoari esker, gerrako atzekaldean geratu zenak, atzeguardian, gerra lehen borroka-ilaratik bizitzeko aukera izan zuen, eta, gainera, gaur egun, benetako lehen mailako lekukotza eta iturri ugariz hornitzea ahalbidetu gaituzte.
La cámara en el macuto, zortzi boluntario karlistek (Sebastián Taberna, Nicolás Ardanaz, José González de Heredia, Martín Gastañazatorre, Julio Guelbenzu, Germán Raguán eta Lola Baleztena) egindako 950 irudi baino gehiago biltzen ditu, gehienak momenturaino argitaragabeak. Tragedia hori ia hiru urtez luzatu zen (1936ko uztailaren 17tik 1939ko apirilaren 1era arte). Francoren tropekin batera borrokatu ziren karlistek, erreketeen herenak deiturikoetan bildu ziren (42 guztira), eta 70.000 gudari izatera iritsi ziren. Horietako askok Nafarroan sortuak ziren, nahiz eta Espainiako probintzia guztiek soldadu karlistak eduki, II. Errepublikari aurre egiteko asmoz.[8]
Sei soldadu karlistak eta Lola Baleztena fronteko "margarita" erizaina, elkarrengandik oso ezberdinak izan baziren ere, boluntario, soldadu eta argazkigintzarako grinak elkartu zituen. Taberna eta Ardanaz 1936ko uztailaren 19an abiatu ziren Erregearen Hiriburuan, Leica eta RolleIflex kamerekin Somosierra, Navafría eta Sigüenzako fronteetan irudi bikainak hartu zituzten. Gonzalez de Heredia arabarrak – El Cojo de Hermua izenez ezaguna – Bizkaiko frontean erretratatu zituen karlistak. Durangoko Martin Gastañazatorre bizkaitarrak, Begoñako zortzikotearekin estali zituen Aragoi eta Levanteko fronteak; Julio Guelbenzu nafarrak, Montejurrakoa, Oiartzungoa eta Irungoa, eta 1937an Bizkaiari egindako erasoaldia; Germán Ragúan Tolosarrak, Donostiaren gaineko aurrerapenaren inguruko argazkiak eskuratu zituen; eta, azkenik, Lola Baleztena nafarrak, «Fronte eta Ospitaleetatik», frontean eta atzeguardian erizainen lanak egin eta argazkietan harrapatu eta gorde zituen.
Pablo Larrazek eta Víctor Sierra Sesúmagak La cámara en el macuto liburua egin dute, gerra zibileko gatazka estali zuten eta bidegabeki ahaztuta geratu diren argazkilarI talde batzuk ezagutarazteko. Justizia egin nahi diote baztertuetako gazte talde bati – borrokalariak eta argazkilari afizionatuak –, zeinak bere kameretan historia tragiko baina erreal haren zati bat grabatzen eta gordetzen jardun zuten. Orain bere obra ezinbesteko ondarea da, lehen mailako lekukotza bat, zeinaren bidez hobeto ulertu eta bertatik bertara ikus baititzakegu garai hartako gizarte espainiarraren zati handi baten ohiturak, ideiak, sentimendu erliiosoa, egunez egun bizitzeko moduak... haien izaera, bizia eta pentsatzeko modua, karlismoai erabat atxikituta geratzen zena.
Hala ere, gazte horiek beren kameren helburuak lubakietako bizitzara bideratzeaz gain, soldadu eta erreportari grafiko karlisten talde hori ere arduratu zen beren aurrerapenetan tropak eta boluntario erreketeen herenak hurbiltzen zitzaizkien herrietako bizilagunei erakusteko.
Sorpresa handiena da 900 argazkien argazkilarietako bat emakume bat zela: Dolores Baleztena (Iruñea, 1895-1989). Esan daiteke, Gerra Zibilean espainiako karlismoaren Gerda Taro izan zela. Irudi maitagarri eta hunkigarri ugarien egilea da, eta, berez, Espainiako gerra-garai haietako gizartearen kontakizun eta testigantza zirraragarria ahalbideratu du. Berak, bere kamerarekin, soldadu karlista borrokalarien eta haien familien ongizatean lagundu zuen. Era berean, milaka emakume karlistek erizain gisa lan egin zuten ospitaleetan, laguntza humanitarioa biltzen edo atzeguardian laguntza logistikoa ematen lubakietan borrokatzen ziren soldadu erreketeak sostengatzeko. Gainera, gerraren ondoren, Lola Baleztena Karlisten Oroitzapenen Museoaren sustatzailenetariko bat izan zen, hori, etorkizuneko beste proiektuen planteamendua eta gaur egun Lizarran dagoen 2010ean sortutako Karlismoaren Historiaren Museoaren sorrera suposatu zuen.
Stanley G. Paynek (historialari estatunidarra, Luis Hernando de Larramendi Karlismoaren Historiako Nazioarteko Sariaren Epaimahaiko kidea) azpimarratzen du liburuki honetako argazkiak ez zirela propaganda-tresna gisa erabiltzeko popositoarekin sortuak izan, baizik eta gerraren erdian hartu zituztela, gerra-kanpainetan zehar, argazkilari karlista batzuek, ia guztiak profesionalak ez baina oso kalitate fotografiko nabarmena zutenak.[9]
Gerra oso gogorraren erdian, trebetasuna, teknika eta sentsibilitatea eskatzen dituen lan filmiko bat egiteko batere errazak ez diren baldintzetan, eta, azken finean, materialik ezean, gazte haien gogo beroaren eta sakrifizioaren erakusgarri da, beste garai baten fruitua, eta ez XXI. mendeko Espainiarena, hain uzkur, konformista eta gero eta indibidualistagoa dena.
Liburu honek mila argazki inguru biltzen ditu, marrazkiekin batera. Argazkiak Gerra Zibilean bihotz-konbikziodun karlista gazte batzuek atera zituzten. Argazkigintzan espezializatu gabeko errekete gazteak izan ziren, baina beren borroka-egunetan, beren eragozpen militarraz gain, argazki-kamerak eraman zituzten bizkarrean, erreketearen debozioaren leloari bihotzez ohore eginez: «Jainkoaren aurrean ez zara inoiz heroi anonimoa izango».
"Gerrara boluntario soil gisa irten ziren, gatazka, lehen lerroan bizi izan zuten, haien izugarrikeria eta sufrimenduak beren haragitan pairatzen. Guztiek zuten zerbait amankomunean: diziplina artistiko hasiberriarekiko zaletasuna eta, batez ere, gazte-kezka argia, beren argazki-kamera makutoan gerrara eramatera bultzatu zituena. Haien xedea ez zen argazkiekin ospetsu egitea, ez zuten garaiko aldizkari grafiko handietan argitaratu nahi izan, ezta propaganda grafiko ofizialaren engranajean sartu ere. Beren kameraren bidez, gerraren erraietatik bertatik, beren begien aurrean gertatzen ari zen errealitaterik errealena historiarako jasotzea besterik ez zuten nahi."[10]
Lanak
Idazkiak
Karlismoa da Graficas Gurreak 1959. urtean argitaratu zuen «La Casa» nobelaren gai nagusia. Familia karlistako emakume bat -Maria Dolores Azpilicueta-, Madrilgo abokatu batekin ezkontzen da eta ezkontza horretatik Javier (liburuaren protagonista) irteten da, eta hau, lagun batekin (Lontcho), Bartzelonan ontziratzen da Bloiserako bidean (Idaho Ipar Estatu Batuetako hiriburua). Bertan, Javier, euskal emigrante asko bezala, artzaintza eta laborantza lanetan arituko da Estatu Batuetako nekazal alde horretan. Bi lagunen joan-etorriak bere jaioterriko balio tradizionalen kontserbazioari buruzko hausnarketa egiteko balio izan zion idazleari, Ipar Amerikako gizartearen aurrean.
Nobela honen aurretik eta Jurramendi mendiari egindako erromeria karlistei lotuta, argitaletxe berak 1944an «Romerias Navarras» izeneko lana argitaratu zion.
Dolores Nafarroako Foru Aldundiko Turismo, Liburutegi eta Herri Kulturako Zuzendaritzak argitaratutako Herri Kulturako Gaiak bilduma osatzen duten feskikuluetako biren egilea ere izan zen. Bi lanak honako hauek dira: «Nafarroa Santa Maria» eta Leitzako Saski-Naski".
Hiru lanek gai antropologikoa lantzen dute, eta, denborarekin, ekarpen garrantzitsua bihurtu dira Nafarroako herri-usadio eta -ohiturak aztertzeko. Adibidez, "Leitzako Saski-Naski" lanean, Doloresek Nafarroako zonalde honetako tradiziorik berezi eta adierazgarrienetako batzuk biltzea lortu zuen, hala nola San Tiburtzioren omenezko festetako dantza tradizionalak, Ingurutxoa edo Soda-Dantza, eta Gabonetan Olentzerori balkoietatik eta leihoetatik zintzilikatzeko ohitura besteak beste.
Bere kemenari esker, 1957an "Cancionero Popular Carlista" bilduma argitaratu zuen, antzinako kantu karlisten jatorrizko 34 letra biltzen zituen obra, gaztelaniaz, euskaraz zein katalanez hizkuntzetan, eta horietako asko galdu egin behar zirenak Lolak lan luze hori egingo ez balu, ahoz transmititzen zirelako. Hizkiak elkarrizketatu zituen emakume eta gizon karlisten ahotik lortu zituen (haietako batzuk ehun urtekoak). Gainera, haurtzaroan Lehen Karlistaldiko beteranoak abesten entzun zituen hainbat abesti-letra gogoratzen zituen.
Aipatzekoa da Oriamendi ereserki karlistaren lehen bertsioetako bat, 1837ko martxoaren 15ean (Lehen Karlistaldian zehar egindako borroka eblematiko bat). Gipuzkoako mendi horretan lortutako garaipen legitimista ospetsuaren izena jasotzen duena. 1935ean, ehun urteko emakume karlista baten testigantzari grazia lortutako kanta da:
| “Arriba, Dios amado / Señor de todos. /
Arriba España y EuskaJerría, / y rey de los
dos. /Amamos la Euskalema, / amamos sus
fueros viejos; / ése es nuestro pensamiento /
fijo en los carlistas / ¡Arriba Dios inmortal /
Arriba los euskaldunas / y el rey que para
España / necesitamos“.[3]
|
“Jaungoiko maitea/Guztiontzako Jauna. /
Goian Espainia eta EuskaJerria,/y rey de los
Maite dugu/Amamos la Euskalema,/Amamos sus
Foru zaharrak;/hori da gure pentsamendua /
Finkoa karlistetan/Jainko hilezkorra!
Goian euskaldunak/eta erregea
Espainia/behar dugu“.
|
Argazkiak
Dolores, kezka politiko eta literario handiko emakume karlista izan zen, Gerra Zibilean hainbat gudu fronteetara joan zen bere autoa gidatuz eta kamera eskuan eramanez. Argazkilariari boluntarioen irudi kolektiboak ateratzea gustatzen zitzaion, eta atzeguardian bizitako gertaera garrantzitsuak ere jaso zituen (pelaioen desfileak, borrokan eroritakoen ehorzketak, zaurituei ospitaleetan egindako bisitak edo Nafarroako Brigaden pasabidea Iparraldeko Kanpainaren ondoren...).
1937tik aurrera, Dolores Baleztena "Frentesko eta Ospitaleetako" misioetan murgildu zen (erakunde horrek arropa, janaria eta paketeak bidaltzen zizkien frentean zeuden gudariei, lehen lerroko ospitaleetan erizainak prestatzen eta banatzen zituen bitartean). Baita Margariten, borrokalarien eta biztanleria zibilaren arteko bizikidetza-une batzuk harrapatu zituen, gerra pairatu zuten herrien suntsipena eta miseria ezkutatu gabe.
Kazetaritzari dagokionez, Lolak El Pensamiento Navarro-n idatzitako zenbait erreportaje argitaratu zituen, horietan emakumea gerran burututako papera nabarmentzen zuen, bereziki gerrako ospitaleetan bideratutako lanak. Testuari laguntzeko eta ilustratzeko, Doloresek boluntarioen eta erizainen aurpegi eta irudien muntaia eta collage ikusgarriak egin zituen, eta, zenbait kasuetan, argazkietan ukituak egin zituen, irudietan agertzen ziren uniformeen eta erritoen sinbologia karlista indartzeko, estetika ia espiritualarekin landuz, ideologia karlistarekiko zuen fede itsua erakutsiz.
Iruditegia
Erreferentziak
- ↑ Gran Enciclopedia de Navarra | BALEZTENA ASCÁRATE, DOLORES. (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ Abarrategui, Javier Baleztena. (2011-11-16). «Premín de Iruña: Comienza el tiroteo contra Casa Baleztena. Recuerdos de un día trágico IV» Premín de Iruña (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Mujeres Que La Historia No Nombró | PDF | Mujer | Historiografía» Scribd (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ a b Solé, Gloria. (1993). «Mujeres carlistas en la república y en la guerra (1931-39). Algunas notas para la historia de las "Margaritas" de Navarra» Príncipe de Viana. Anejo (15): 581–591. ISSN 1137-7054. (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ Gran Enciclopedia de Navarra | BALEZTENA ASCÁRATE, IGNACIO. (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ Abarrategui, Javier Baleztena. (2012-03-01). «Premín de Iruña: De Záldiko Máldiko a Muthiko Alaiak en 1934» Premín de Iruña (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «El ojo 'feminista' de la carlista Lola» ELMUNDO 2019-02-03 (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ Rubio, Jesús. (2019). [http://www.larramendi.es/fundacion/wp-content/uploads/2019/03/diario-navarra-camara-macuto.pdf La Guerra Civil, a vista de fusil y cámara
Un libro reúne imágenes que tomaron soldados aficionados a la fotografía. ] Diario de Navarra, 56-58 or..
- ↑ Negro, Luis. (2019). Reseñas. Pablo LARRAZ ANDÍA y Víctor SIERRA-SESÚMAGA, La cámara en el macuto. Fotógrafos y combatientes en la Guerra Civil española.. RevistaAportes, 255 or..
- ↑ Con la Leica en el macuto. Fotógrafos y requetés durante la Guerra Civil Española. (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ «dolores-baleztena» www.libros-antiguos-alcana.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-04).
Bibliografia
- BALEZTENA, Javier, Premín de Iruña. Recuperado 2 de marzo de 2022, de http://premindeiruna.blogspot.com/
- DEL JUNCAL, Maria. “Las mujeres y el comprmiso político”. Lola Baleztena Ascárate. En Mujeres que la historia no nombró, (pp. 229–235). Pamplona, ONA, Industria Gráfica, 2005.
- IGLESIAS, Leyre. (2019, 3 febrero). “El ojo «feminista» de la carlista Lola”. EL MUNDO. https://www.elmundo.es/cronica/2019/02/03/5c407aea21efa047568b464a.html
- LOPEZ ANTÓN, José Javier Escritores carlistas en la cultura vasca Pamplona, Pamiela, 1999.
- MORLA RONCAL, Antonio Manuel. "Las carlistas en los años 30: ¿De ángeles del hogar a modernas amazonas?". Revista Universitaria de Historia Militar. Universidad de Alcalá. 2018.
- NEGRO MARCO, Luis. (2019). "Reseñas. Pablo LARRAZ ANDÍA y Víctor SIERRA-SESÚMAGA, La cámara en el macuto. Fotógrafos y combatientes en la Guerra Civil española". REVISTAAPORTES, Nº 99, 255–264. https://revistaaportes.com/index.php/aportes/article/viewFile/424/254
- RUBIO, Jesusu. (2019, 19 febrero). "La Guerra Civil, a vista de fusil y cámara Un libro reúne imágenes que tomaron soldados aficionados a la fotografía". Diario de Navarra. http://www.larramendi.es/fundacion/wp-content/uploads/2019/03/diario-navarra-camara-macuto.pdf
- SANTA CRUZ, Manuel Apuntes y documentos para la historia del tradicionalismo español 1939-1966 Madrid, Fundación “Hernando de Larramendi", 1991.
- SOLÉ, Gloria. “Mujeres carlistas en la república y en la guerra (1931-39). Algunas notas para la historia de las "Margaritas" de Navarra”. Conferencias y comunicaciones sobre Historia Moderna y Contemporánea. Príncipe de Viana. 1993.
- VILLANUEVA, Aurora, El carlismo navarro durante el primer franquismo, Madrid, ACTAS, 1998.
- WILHELMSEN, Alexandra, La formación del pensamiento político del carlismo (1810-1875) Madrid, ACTAS. 1995.
Kanpo estekak
