AraotzOñatiko (Gipuzkoa) hego-mendebaldean dagoen harana da, auzo bat egungo izendapenetan, elizate bat tradizionalki.[1] Auzo txikiagoetan bildutako baserriek osatua, mendiek inguratua eta Arabako mugan kokatua.
Hain zuzen ere, kokapenagatik bide nagusietakoa zen Arabako Lautada eta Gipuzkoa lotzeko. Halaber, mugalarien bide ohikoa izan zen, batez ere Gerra Zibilaren osteko hamarkadetan[3].
Errepide bidezko sarrera Oñatiko aldetik du, Jaturabe izeneko arroila eta parajetik barneratzen da bidea haranera.
Auzuneak
Araotz auzune txikiago hauek osatzen dute:
Elizondo: Erdigunea da. Eliza, pilotalekua, bolalekua, eskola zaharra eta elkartea bertan daude. Honen gainean Uriarte eta azpian Jausoro eta Ugaran daude.
Ugaran: Perratokia, errota eta zubi interesgarriarekin, garbitoki hondatua dauka errekan. Jausoro eta Zubia artean dago, Elizondoren azpian. Toki Eder, Mantxuena, Zumalde, Errekakoaundia, Elortondo, Errementarikoa eta Errekaondo baserriek osatzen dute.
Jausoro: Txantonena eta Txurdiñena baserriekin, Elizondora errepidez igotzeko azken auzunea da. Ugaranen ondoan dago.
Zubia: Ugaran eta Madinako bidegurutzearen ondoan. Aitzulorako bidean dugu. Burdinazko gurutzea dago bidegurutze zaharrean, eta aldamenean Errotabarri Saratxo errekaren ertzean dago, Uriarte zerrategia eta atezainaren etxea inguruan dituelarik. Zubia Lopena, Gontzaluena, Zubia Erramuena, Erramuenatxiki, Enparantzakoa, Txantonbalduena, Argiñena eta Gorrena baserriek osatzen dute, Otaloratxiki, Otaloraundi eta Otalorako zelaiekin batera.
Madina edo Maiña: Zubia auzotik ekialderantz, Araotz erreka eta Jaturabe urtegiaren buztana zubi batetik zeharkatuz igotzen da Madinara. Madinabeitiazpikoa, Madina Txikia, Azkoitiena, Madinazpikoandia eta Madinagarikotxikia baserriek osatzen dute. Arrikrutz kobazuloen gainaldean dago kokatuta, San Juan Artia eta Mikeleteen etxea zeuden tokiaranzko bidean.
Araotz Urruti edo Aratzurti: Araotzeko iparraldean dago, Araozta edo Aitzgainerako bidean. Etxatxo, Txopena, Etxebarritxiki, Amiamena eta Araotzurrutigoitikoa baserriek osatzen dute.
Agerre: Elizondo eta Aizkorbetik gora dagoen auzunea da, Santa Krutzeko baselizaren bidean. Bertan dago Elorza jeneralaren jaiotetxea. Agirregoikoa eta Agirrebekoa dira beste bi baserriak.
Aizkorbe: Herriaren mendebaldean dago, Andarto mendiaren bidean edo Agerreranzkoan. Elizondotik gora dagoen azken auzunea da. Garbitoki dotorea dauka. Aizkorbegoitikoa, Migelenaundia, Aizkorbe Aldekoa, Untzueta eta Aizkorbeazpikoa baserriek osatzen dute.
Uriarte edo Uxarte: Elizondo eta Aizkorbe artean dagoen auzunea da. Txomena, Uriarte Azpikoa, Oruetagaraikoa, Errastikoa eta Uriartegaraikoa baserriek osatzen dute.
Gerneta: Herriaren hegoaldean dago kokatuta, gainalde batean.
Inguru naturala
Auzoaren ingurune naturala oso menditsua da, ohiko abiapuntua izanda iparralderantz Orkatzategi (874 m), hegoalderantz Elgeako Aumategi (1.191 m) eta mendebalderantz Andarto (1.076 m) tontorrera eta Deguria aldera igotzekoa.
Bestalde, aipatzekoak dira haitzean egindako leiho handi ikusgarria, Aitzulo izenekoa, Sandailiko edo Artixa errekako urtegitik gertu dagoena, eta Santa Krutz edo Ugastegiko baseliza.
Antzinako ubideei jarraituz egindako ibilbide ederra da, Araotz inguratzen duena: Hegoaldeko muturrean karobi zahar bat dago, eta aurrera jarraituz gero Elgeako mendietara edo Usabakotxena igarobidera joaten da. Iparralderantz, bidea pasatzen da Espillamendi azpitik, Txirikillalekutik alde batetik Santa Krutz baselizaraino, edo bestetik Ugastegira. Hortik aurrera iparralderago Liñatza eta Orkatzategiko estazio megalitikoa dago, eta ekialderantz Araoztako urtegia (Aitzgain), hortik ubide zaharrak jaisten direla Urrexola auzora bestaldean.
1960an 410 biztanle zituen, herri oso bat kontsidera zitekeen. 2020an, 62 biztanle bakarrik zituen[4]. Izatez, biztanleak hainbat etxe edo baserri ditu haranak (etxe gehiago beharbada)[5], eta oro har bizilagunekin eta zainduta daude.
Bigarren bizileku moduan funtzionatzen dute Araozko baserri gehienek 21. mendearen lehen laurdenean, Oñatin eta oro har Debagoienean kooperatiba eta gainerakoetan lana eta bizibidea topatu dutenentzat; asko Araozkoak jatorriz[2]. Ondorioz, biztanle urriek adieraziko luketena baino biziagoa dirudi haranak; bide, etxe eta inguruak zainduta daude. Larre zainduak ikusten dira, baina oso gutxi nekazaritzarako landuak (ez bada ortu txikiren bat etxeren batek kontsumo propiorako). Abeltzaintza gehiago ikusten da: ganadua, ardiak, behorrak…
Alkate bat badu Araotzek. Lau urtean behin ardura duen alkate horrek proposatzen du hiru laguneko zerrenda bere burua ordezkatzen, eta hiru horiek elkartzen dira euren artean hurrengoa nor izango den adosteko.
20. mendean auzolana oso ohikoa zen, baina istripu larriak eta heriotzak ere izan ziren zenbait lanetan, adibidez frontoiaren 1950eko hamarkadako eraikuntzan. Gaur egunean, kontratupeko lana nahiago dute, eta auzolana egiten denean, aseguru egoki batekin[2].
Debagoieneko hizkera[8] da bertakoa, mendebaldeko euskalkiaren[7] aldaera. Araozko hizkerak, ordea, herriko hizkeran agertzen ez diren ezaugarri bereziak ditu.
Ohiturak
Bitoriano Gandiagak, Arantzazuko fraide frantziskotarra, auzoko abestiak, bertsoak eta bestelako ahozko materiala bildu zituen 1965 eta 1968 artea, eta Paulo Agirrebaltzategik liburua kaleratu zuen 2012an ondare honekin, "Araozko kantuak eta kontuak: Bitoriano Gandiagak araoztarren ahotatik batuak".[9] Bost ataletan dago banatuta: "Kantu-kantari", "Kontu-kontari", "Bertso-sortari", "Araoztarren ohiturak eta sineskerak" eta "Araozko pandero-joleen zazpi kanta".
Eguberrian "Gabon-batzea" izeneko ohitura berreskuratu dute 21. mendean, auzune guztietan zehar egiten den ibilaldia da, Olentzero eta Mari Domingi irudikatzen dituztenekin batera baserriz baserri kantuka joaten dena, trukean jana, edaria eta dirua jasoz.
Ondarea
Araotzeko urtegia edo Jaturabe: XX. mendearen hasieran egindakoa eta Olateko zentral hidroelektrikoarekin lotuta dagoena. Arrikrutzeko bidegurutzea pasa eta Araotzerantz bidea hartuta, urtegiaren burua 200-300 metrotara dago.
Lope Agirre (1510-1561) esploratzailea eta militarra aditu batzuen ustez Araotzen jaio zen, kontua guztiz argi ez dagoen arren. Izan ere, beste batzuen ustez Aramaion jaiotakoa izango zen. Agerre eta Zubia auzoak aipatu izan dira jatorri zehatzagorako Araotz barruan[2].
Francisco Elorza Agirre (1798-1873), militar liberala. Oviedo aldean ibili zen armategien arduradun. Agarre du izena bere jaiotetxeak, Ugaztegirako aldera dagoena mendiaren magalean Agerre auzoan[10].
