Wilhelm Dilthey

Wilhelm Dilthey
Persona informo
Naskonomo	Wilhelm Christian Ludwig Dilthey
Naskiĝo	19-an de novembro 1833 (1833-11-19) en Wiesbaden-Biebrich, Hesio-Darmstadt,  Germana Federacio
Morto	1-an de oktobro 1911 (1911-10-01) (77-jaraĝa) en Seis am Schlern, Graflando Tirolo,  Aŭstrio-Hungario
Tombo	Wiesbaden-Biebrich
Lingvoj	germana
Ŝtataneco	Reĝlando Prusio
Alma mater	Universitato de Hajdelbergo Humboldt-Universitato en Berlino
Familio
Frat(in)oj	Karl Dilthey, Lilly Usener ^(en) kaj Marie Dilthey ^(en)
Edz(in)o	Katharina Dilthey ^(en)
Infano	Clara Misch ^(en)
Okupo
Okupo	filozofo sociologo universitata instruisto literaturkritikisto pedagogo psikologo teologo historiisto instruisto

Wilhelm Dilthey, ĉ. 1855

Wilhelm DILTHEY (naskiĝinta la 19-an de novembro 1833 en Biebrich, mortinta la 1-an de oktobro 1911 en Kastelruth) estis germana filozofo, psikologo kaj pedagogo.

Vivo

Dilthey frekventis la universitatojn de Hajdelbergo kaj Berlino kie li studis teologion, filozofion kaj historion, ĉefe ĉe Karl Immanuel Nitzsch, August Twesten, Friedrich Adolf Trendelenburg kaj Leopold von Ranke. Post instruado ĉe Joachimsthal-gimnazio en Berlino li habilitiĝis samloke. en 1866 li iĝis orda profesoro pro filozofio en Bazelo en 1868 en Kilo, en 1871 en Vroclavo kaj en 1882 en Berlino.

Li malakceptis kian ajn metafizikon kies idealo estus la logika konektaro de ĉio surmonde. Por la filozofiaj fakoj li serĉis specialajn metodojn kaj principojn.

Esploroj

Dilthey, kies historiaj verkoj enhavas samtempe analizon kaj sintezon de malsamaj flankoj kaj momentoj de la filozofia penso, bazigas la filozofion sur interna sperto kaj tiel pledas ian idealisma pozitivismo aŭ pozitivisma idealismo. Metafiziko ludis sian rolon, ĝi nur reproduktas aspektojn de la realo, absolutigas spertojn, kondukas al antinomioj kaj nesolveblaj problemoj. Ĝi havas nur la taskon konkludi la rezultojn de la pozitivaj sciencoj en ĝenerala mondkoncepto. Filozofio estas la baza scienco kiu havas kiel objekton la formon, regulon kaj ligon de ĉiuj pensprocezoj kiuj estas determinitaj per la celo produkti validan scion. Ĝi kaptas la realecon de pura sperto kaj dissekcas ĝin, ankaŭ kaptante ĝin en sia kunteksto. La funkcio de filozofio estas levi la internajn impulsojn de kulturo al konscio pri si mem kaj tiel fortigi tiun ĉi kulturan movadon en la klareco de ĝiaj celoj kaj la energio de ĝia volo, evoluigi la finajn ĝeneraligojn de la konceptoj akiritaj. Ĝia metodo estas mem-reflekto, kiu iras super epistemologia analizo kaj havas sian fonton kaj kondiĉojn en la struktura kunteksto de la egoo. Ne pensi sole, sed ankaŭ la volo, la unuigita vivo de la animo ĝenerale, estas unu el la kognaj faktoroj (kontraste al intelektismo); la abstrakta-analitika maniero rigardi aferojn ne faras justecon al la daŭra ligo de tio, kio okazas (kontraŭ atomigado kaj similaj). La kategorioj (substanco kaj kaŭzeco) venas el originalaj, konkretaj mensaj kuntekstoj (identeco, naturo, laboro, celo, ktp.) kaj ne povas esti transdonitaj al ili. Do ne ekzistas psikologia kaŭzeco, nenia ekstera ligo inter apartaj, memstaraj elementoj, sed nur pli konstanta interna ligo, kiu estas fina, do tiu celo regas en la spirita vivo.

La homaj estas klare distingindaj de la natursciencoj; ili traktas tujan, plenan realecon kaj ankaŭ valorojn celojn kaj normojn. Ĝia objekto estas la historia-socia realo kies manifestiĝojn ni devas revivi kaj ekteni en penso; ili ekzamenas la kuntekstojn de celo (kulturaj sistemoj) kaj iliajn objektivajn konfiguraciojn. Necesas kritiko de historia racio. La tasko de la historio ne estas la esploro de leĝoj, sed la arta reprezentado de la uniko en ĝia kunteksto. La bazo de la homaj sciencoj estas psikologio (ne asociisma-atomisma aŭ fiziologia, sed teleologia, priskriba-analitika), kiu priskribas la unuformecojn en la sinsekvo de la mensa strukturo. Ĝi estas la reprezentado de la komponentoj kaj ligoj kiuj aperas unuforme en ĉiu evoluinta homa anima vivo, kiel ili estas ligitaj en ununura ligo kiu ne estas elpensita aŭ evoluigita, sed travivita. La procezoj de efektivigo, la ligoj, estas ankaŭ el la interna sperto de funkcioj. La psika struktura ligo, kies realeco ne estas nuligita per disigo, distingado ktp., estas teleologia (elekto de impresoj ktp.). Interna rilato kiu povas esti travivata ligas la psikajn procezojn en primaran unuon kiu ne estas sumo de psikaj elementoj. Oni klarigas la naturon, oni komprenas la vivon de la animo.

La ekstera mondo estas nur donita al ni kiel sensa mediata fenomeno. La ekstera mondo restas tia por nura reprezentado. Aliflanke, la ekstera realo estas donita al ni en nia tuta volo-sento, reprezentante la estaĵon, kiel korelacion kaj kontraston al nia egoo, al kiu ĝi proponas reziston. Kredo je la ekstera mondo estas klarigenda ne el penskunteksto, sed el kunteksto de vivo donita en impulso, volo kaj sento, kiu tiam estas mediaciita per procezoj kiuj estas ekvivalentaj al pensprocezoj. En tio la volimpulso malgraŭ la rezistosperto. Se ĉi tio daŭras, ni sentas nin inhibiciitaj kaj perceptas la inhibicion kiel la fortostreĉon de fremda faktoro, de volsimila forto. La objektoj (grupoj de sentoj kiel konstantaj kaŭzoj de efikoj) pruvas sian sendependan realecon en la unuformecoj de ago (tio estas, la leĝoj) kiuj estas sendependaj de nia volo.

Verkoj (elekto)

• »De principiis ethicis Schleiermacheri« (1864)
• »Leben Schleiermachers« (1870)
• »Einleitung in die Geisteswissenschaften« (Leipzig 1883)
• »Das Schaffen des Dichters« (por Eduard Zeller, ene de »Philosophische Aufsätze«, 1887)
• »Beiträge zur Lösung der Frage zum Ursprung des Glaubens an die Realität der Außenwelt« (1890)

Fonto

• Meyers Großes Konversations-Lexikon, volumo 5. Leipzig 1906, p. 11 (tie ĉi interrete)
• Eisler, Rudolf: Philosophen-Lexikon. Berlin 1912, p. 129-131 (tie ĉi interrete)

Eksteraj ligiloj

• Vikifontaro
• ligiloj ĉe DDB
• tekstoj ĉe Zeno.org