Monda pralingvo

Genealogia arbo de la homaro Pra homo sapiens Afrikanoj Kojsana Kongo-Saharanoj Niĝerkonga Nilo-sahara Ne-Afrikanoj Sudorientaj azianoj kaj Pacifikaj Pacifikaj Hindo-pacifika Papua Aŭstralia Aŭstrika Aŭstralazia Mjaŭ-jaŭa Miaa-miena Ĉinotibeta Aŭstro-Tajoj Kradaja (Dajaj) Aŭstronezia Eŭraziaj Eŭrazi-Amerikaj Afrikazia Dravida Kartvela Amerinda Nostrata Hindeŭropa Urala Altaja korea, japana, ajnua, Ĉukotko-kamĉatka Eskimo-aleuta Dene-kaŭkaza Na-denea Eŭska Buruŝaska Nahala Jeniseja Kaŭkazia Nordokcidenta kaŭkazia Nordoridenta kaŭkazia La "arbo" estas konstruita laŭ genetikaj esploroj kiuj evidentigis kiuj homgrupoj estas parencaj inter si, kaj en kiu ordo okazis la disiĝoj. La "folioj" estas provizitaj de la lingva klasifikado, ĉar la rezultoj de genetikaj kaj lingvistaj esploroj grandparte forte koincidas. (laŭ Luca Cavalli-Sforza) Fonto: L'origine des langues, Merritt Ruhlen, 1994, p211

La esprimo monda pralingvo aŭ eĉ monda protolingvo ^[1] koncernas hipotezan plej lastan komunan praulon de ĉiuj lingvoj de la mondo – antikva pralingvo el kiu deriviĝas ĉiuj nunaj lingvoj, ĉiuj lingvofamilioj kaj ĉiuj mortintaj lingvoj konataj de la lastaj 6000 jaroj de registrita historio.

Enkonduko

Lingvoscienco en la 18-a jarcento ekevidentigis ke oni povas ordigi lingvojn en familiojn. La unuaj evidentigitaj lingvofamilioj estis la hindo-eŭropa kaj ties subfamilioj latinida, ĝermana, slava, kelta, irana ktp. En la 19-a kaj 20-a jarcentoj lingvistoj penis ordigi ĉiujn lingvojn de la mondo en familiojn kaj iom post iom konstruiĝis arbosimila bildo de la lingva taksonomio kun supozitaj ĉefbranĉoj kiaj la nostrata, la afroazia aŭ la eŭrazia, grandaj branĉoj kiaj hindeŭropa, bantua, urala, altaja, amerinda, malgrandaj branĉoj kiaj latinida, ĝermana kun branĉetoj kiuj arigas dialektojn kaj subdialektojn. Tamen la lingvosciencistoj en tiuj jarcentoj opiniis ke ĉiuj el tiuj superfamilioj estas definitive sendependaj, kaj eĉ la franca societo pri lingvistiko en 1866 en siaj statutoj malpermesis ĉiun ajn esploron pri ebla parenceco inter la diversaj lingvofamilioj de la mondo. Generacioj da lingvistoj do edukiĝis kun tiu kredo kaj eĉ tiu malpermeso, kiu epistemologie similas al la mondkoncepto antaŭ la kopernika revolucio: same kiel ŝokis la samtempulojn de Koperniko ke la tero povus ne esti la centro de la kosmo, la lingvistoj malakceptis ke ĉiuj lingvoj de la mondo povus esti parencaj, kio malkongruas kun la antaŭjuĝo ke la hindeŭropa lingvaro estus supera al ĉiuj aliaj lingvofamilioj. Fakte temis pri defendo de profunde rasisma eŭropcentra mondkoncepto. Tamen laŭlonge de la 20-a jarcento lingvoesploristoj iom post iom evidentigis parencecon de konataj lingvofamilioj kiujn ili ekgrupigis en grandajn superfamiliojn. Lasta ŝtupo de tiu proceso estas la hipotezo ke ĉiuj lingvoj de la mondo fontas el unu nura pralingvo. Tiu hipotezo estis forte kontraŭbatalita de la plej multaj lingvosciencistoj. Tamen fasko da argumentoj apogas tiun hipotezon :

• esploristoj evidentigis kelkajn radikojn spureblajn en lingvoj el ĉiuj lingvofamilioj de la mondo
• arkeologiaj kaj biologiaj genetikaj esploroj evidentigis la verŝajnecon de la dissemado de la tuta nuna homaro el unu sola lulilo
• hipotezo ke la homaro reduktiĝis al nur kelkaj miloj (eble eĉ nur dumil) individuoj antaŭ 70000 jaroj forte pledas por la hipotezo de la pralingvo

La ideo

Laŭ lingva unugenezeco^[2], monda pralingvo estus hipoteze parolata proksimume 50 ĝis 100 jarmilojn antaŭ la nuna tempo, la tempo supozata de arkeogenetikistoj por la kladogeneza disiĝo de ĉiuj prauloj de ĉiuj homoj hodiaŭ vivantaj. Tamen, estas neniu garantio ke la monda pralingvo estus pli juna aŭ pli maljuna ol tio, tiel konsiderante kladogenezon netaŭga por difini antikvecon de lingvoj.

Cetere ĝi ne nepre estus la unua lingvo iam parolata, sed nur la plej lasta komuna praulo de ĉiuj lingvoj nun konataj, kaj fontus jam el longa antaŭa evoluo, kaj eĉ estus ekzistinta apud aliaj lingvoj el kiuj restis neniaj spuroj en historiaj tempoj. Ekzemple estas diskutite ĉu la Neandertalaj homoj estis parolkapablaj. Se jes, plej verŝajne ilia lingvo ne fontus de la supre difinita pralingvo. Krome, se ili havis lingvon, tio estus argumento favora al la aserto pri ekzisto de pralingvo, neniel priskribante ties formon, ĉar tio implicus ke la origino de la lingvo antaŭas la homan kladogenezan disiĝon.

Multaj disputas al la subkuŝanta teorio pri unugenezo la supozon ke ĉiuj konataj lingvoj ja derivas el komuna praulo, sugestante ke lingvoj povus esti disvolviĝintaj en apartaj grupoj de prahomoj el pralingvaj komunikrimedoj, konsekvence disputante la ekziston de monda pralingvo, aŭ almenaŭ ŝovante la atenton al glotogoniaj demandoj ^[3]. Ĉi tiu debato temas precipe pri la difino de la vorto lingvo, kaj ĉu la komuniksistemo uzata de homoj en la tempo de la mitokondria Evo^[en] povas esti nomata lingvo en ties baza signifo.

Historio

En 1917 la rusa lingvisto Nikolaj Jakovleviĉ Marr prezentis lingvounugenezan teorion kiu reduktas ĉiujn modernajn lingvojn al kvar praaj fontoj. Surbaze de esploroj de Vladislav Illich-Svitych^[en], la usona lingvisto Joseph Greenberg asertis ke oni povas montri malproksimajn rilatojn uzante disputitan aliron kiun li nomis amasa leksika komparo^[en]. La lingvoj estas komparitaj uzante limigitan aron da vortoj (inkluzive de funkciaj vortoj kaj afiksoj) simple nombrante la kognatojn. Li eluzis tiun metodon por establi klasifikon de la afrikaj lingvoj. Lia verko vekis konsiderindan intereson ekster la komunumo de la lingvistoj. Ĝi daŭre estas multe debatata.

Sergei Starostin^{[en] [4]} singarde sugestis kelkajn radikojn de la "borea lingvaro^[en]" la supozita praulo de diversaj lingvofamilioj de la norda hemisfero; eblaj etimologiaj kongruoj inter la kvar laŭ lia vidpunkto plej grandaj makrofamilioj de la Malnova Mondo, Eŭrazia lingvaro^[en], Ŝablono:Iwiki:Afroazia lingvaro, Ĉino-Kaŭkaza lingvaro^[en], Aŭstrika lingvaro Aŭstrika lingvaro^[en] kun eblaj paraleloj kun Amerinda lingvaro kaj aldono de pluraj afrikaj lingvofamilioj, sed rimarkigante ke estas tiam multe tro frue por paroli pri rekonstruita Borea pralingvo^[en], ne menciante mondan pralingvon.

Merritt Ruhlen^[en] estas unu el la plej laŭtaj kaj disputataj subtenantoj de la hipotezo pri monda pralingvo.

Rekonstruo

La kompara metodo^[en] estas tekniko uzata de lingvistoj por pruvi genezan rilaton inter lingvoj. Uzante tiun metodon lingvistoj povas provi rekonstrui pralingvon el ĝiaj diversaj idoj. Kognatoj estas vortoj kiuj havas komunan originon. Ekzemple angla mouse germana Maus sveda mus rusa myš' (мышь) pola mysz greka mys (μυς). Uzante la komparan metodon lingvistoj konkludis ke en la Hindeŭropa pralingvo la vorto por 'muso' estis mūs. Iuj lingvistoj identigis tion kion laŭ ilia aserto estas eblaj kognatoj kiuj povus pruvi la ekziston de monda pralingvo. Joseph Greenberg proponis uzi kernon de 300 vortoj kiuj laŭ lia sento konsistigas la kernon de ĉiuj lingvoj. Tio entenas pronomojn kaj nomojn de korpopartoj kaj de familianoj. Li kredis ke tiu kernaj vortoj ŝanĝiĝas multe malpli rapide ol aliaj kaj estas bonaj indikiloj por geneza rilato inter lingvoj.^[5]

La sekvanta tabelo montras kelkajn radikojn de diversaj lingvofamilioj, kiuj montras similecon.^[6] La simbolo V reprezentas nedifinitan vokalon.

lingvo	Kiu?	Kio?	Du	Akvo	Unu/Fingro	Brako-1	Brako-2	kurbi/genuo	Haro	Vagino/Vulvo	Flari/Nazo
Kojsana	!kū	ma	/kam	k´´a	//kɔnu	//kū	≠hā	//gom	/´u	!kwai	ĉ'u
Nilo-sahara	na	de	ball	nki	tok	kani	boko	kutu	sum	buti	ĉona
Niĝerkonga	nani	ni	bala	engi	dike	kono	boko	boŋgo		butu
Afrikazia	k(w)	ma	bwVr	ak’^wa	tak	ganA		bunqe	somm	put	suna
Kaŭkazia	min	ma	yor	rt^s/q'a	ert	t'ot'	qe	muql	toma	put´	sun
Dravida	yāv	yā	irantu	nīru	birelu	kaŋ	kay	menda	pūta	počču	ĉuntu
Eŭrazia [7]	k^wi	mi	pālā	ak^wa	tik	konV	bhāghu(s)	bük(ä)	punče	p'ut'V	snā
Dene-kaŭkaza [8]	k^wi	ma	gnyis	ʔoχ^wa	tok	kan	boq	pjut	t^shām	put´i	suŋ
Aŭstrika [9]	o-ko-e	m-anu	ʔ(m)bar	namaw	ntoʔ	xeen	baγa	buku	śyām	betik	ijun
Hindo-pacifika [10]		mina	boula	okho	dik	akan	ben	buku	utu		sinna
Aŭstralia	ŋaani	minha	bula	gugu	kuman	mala	pajing	buŋku		puda	mura
Amerinda	kune	mana	p'āl	akwā	dik'i	kano	boko	buka	summe	butie	ĉuna)

Kelkaj el la hindoeŭropaj vortoj, kiuj fontas el vortoj en tiu tabelo estas qui (Latina), who (angla), aqua (Latin), digit, bough (el la radiko bhāghu- signifanta kubuto aŭ ŝultro), fud (dialekta angla por vulvo).

Baziĝinte sur tiuj kongruoj, la lingvisto Merritt Ruhlen^{[en] [11]} proponis tabelon de bazaj vortoj en monda pralingvo :

Leksikaj radikoj laŭ Merritt Ruhlen

Parenceco aja : patrino, plej aĝa (k)aka : plej aĝa vira parenco, patrina onklo kuna : virino mako : infano (m)ama, (n)ana : patrino mano : homo (p)apa, (b)aba : patro, praulo el la patra flanko

Anatomio bu(n)jka : genuo ; klini caku : gambo, piedo cuma : haro(j) cun(g)a : nazo ; senti kamo,kanV,kol : brako kati,kemik : osto maliq'a : (mam)suĉi, mamnutri , brusto, mamoj poko : brako putV : vulvo teku : gambo, piedo tik : unu ; (pied)fingro

Aliaj aq'wa : akvo bur : cindroj, polvo kama : teni enmane k'olo : truo kuan : hundo ku(n) : kiu ? Kw = trinki Kway = malseka mana : resti surloke mena : pensi (pri) mi(n), ma : kio ? pal : du par : flugi tika : Tero

Diskutoj

Kritikantoj diris ke laŭ nur statistika vidpunkto, eĉ inter du senrilataj lingvoj, nepre estos verŝajne kelkaj similsonaj vortoj kun similaj signifoj. (Vidu Liston de Swadesh). Al tio Ruhlen respondas ke la similecoj kiujn li evidentigis estas same fortaj kiel tiuj kiuj ebligis evidentigi la parencecon de hindoeŭropaj lingvoj, sekve analoge hazardo ne povas klarigi tiujn similecojn.

Vidu ankaŭ

Bibliografio

• angle The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue, Merritt Ruhlen, John Wiley & Sons, 1994
• france L'Origine des langues, Merritt Ruhlen, (éd. Belin, collection « Débats »), 1994, ISBN 2-7011-1757-7
• angle Hock, Hans Henrich & Joseph, Brian D. (1996). Language History, Language Change, and Language Relationship: An Introduction to Historical and Comparative Linguistics. Berlin: Mouton de Gruyter. Chapter 17.

Notoj

1. Protolingvo por uzi la internacie uzatan formon (de:Proto-Welt-Sprache,en:Proto-World language) estas inter la pralingvoj tiu kiu estas la unua en sia familio. NPIV proto/ = 4. prefikso montranta ke la koncernato estas en sia unua, historie origina formo: La protoeklezio, protohistorio (en sama semantika kampo : pra) el la greka πϱὢτος= unua
2. Unugenezeco estas teorio ke lingvoj formiĝis el nur unu pralingvo—plurgenezeco kontraste hipotezas ke lingvoj ekestiĝis sendepende en diversaj partoj de la mondo.
3. glotogonio angle: en:Glottogony = scienco pri la origino de lingvoj
4. Datumbazo de tiel nomataj boreaj etimologioj
5. La evoluo de homaj lingvoj
6. The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue by Merritt Ruhlen, 1996, p. 103. La tabelo montras malpli ol la duono de la radikaro kompilita de Bengtson & Ruhlen en 1994.
7. Eŭrazia lingvaro^[en]
8. Dene-kaŭkaza lingvaro^[en]
9. Aŭstrika lingvaro^[en]
10. Hindo-pacifika lingvaro^[en]
11. Vidu la eseon 'Global Etymologies' John D. Bengtson kaj Merritt Ruhlenn en On the Origin of Languages:Studies in Linguistic Taxonomy Merritt Ruhlen. Stanford, CA: Stanford University Press, 1994.

Eksteraj ligiloj

• angle Proto-World and the Language Instinct La pralingvo kaj la paolinstinkto.
• angle Deriving Proto-World with tools you probably have at home Arkivigite je 2008-05-29 per la retarkivo Wayback Machine Kritiko de la etimologio de la vorto "maliq'a" laŭ metodologia vidpunkto