Nuntempe la Maoria lingvo estas unu el la tri oficialaj lingvoj de Nov-Zelando (la aliaj estas la angla kaj nov-zelanda gestolingvo). Tamen, dum longa tempo, ĝi estis subpremata de la nov-zelanda registaro, estante malpermesita en la lernejoj. Pro tio nuntempe nur 50.000 ĝis 130.000 de la 530.000 maorioj parolas ĝin.
Maoria kulturo kaj lingvo estas instruata en multaj Nov-Zelandaj lernejoj. Aldone, ekzistas antaŭlernejnivelaj «kohanga reo» (lingvejoj) kiuj instruas al «tamariki» (infanoj) tute per la Maoria lingvo.
Origino
La maoria lingvo (te reo Māori) de Nov-Zelando estas membro de la orienta polinezia subgrupo de la polinezia lingvofamilio.[1]
Ĝi estas proksime rilata al tiuj de la Kukinsuloj, Tahitio kaj Havajo. Ĝi estas malpli proksima al tiuj de Samoo, Niuo kaj Tongo. Moderna esplorado montras ke la polineziaj lingvoj plej probable devenis de la lingvo de la indiĝenoj de Tajvano. Ĝi ne havis skribitan formon antaŭ proksimume 1840. En 1987 la maoria lingvo iĝis leĝe oficiala lingvo en Nov-Zelando, kaj ĝi estas uzata de tempo al tempo en kortumoj, la parlamento kaj aliaj oficialaj aferoj.
Lingviko de la maoria lingvo
La unua verko pri la maoria lingvo publikiĝis en 1820.[2] En 1969 Bruce Biggs eldonis sian novan gramatikan teorion kaj simpligis la klasifikon de maoriaj vortoj.[3]
La plej ampleksaj priskriboj de la gramatiko de la maoria estas tiuj de Winifred Bauer (1993)[4] kaj (1997)[5] Alia ampleksa lingvika verko estas tiu de Ray Harlow.[6]
David Kārena-Holmes prezentis malpli longan priskribon.[7]
Alfabeto kaj prononcado
a, ā, e, ē, h, i, ī, k, m, n, ng, o, ō, p, r, t, u, ū, w, wh
Ĉiuj vokaloj havas mallongan kaj longan formon. Oni indikas la longan per makrono aŭ per duobla litero. La mallongan oni ne markas. La r ne estas frikativa, la p ne estas ploziva, la w estas prononcata kiel en la angla. La digramo ng estas unu sono kiun oni prononcas per mola g kiel en la norma angla vorto singer. La prononco de la digramo wh varias iomete laŭ tribo, ĝi estas unu sono, kaj pleje oni prononcas ĝin proksimume kiel f en Esperanto. La vokalojn kaj ĉiujn aliajn konsonantojn oni prononcas pli-malpli kiel en Esperanto.
Ekzistas malgrandaj varioj inter la parolado de la diversaj triboj. Ekzemple, maorioj en Sudinsulo prononcas la nomon de Monto Cook Aoraki, anstataŭ Aorangi.
Ĉiu silabo finiĝas per vokalo. Duoblaj konsonantoj ne okazas. Tial la skribado estas fonetika, se oni uzas la makronojn. Skribitaj duoblaj vokaloj foje estas dubsencaj.
Akcentoj estas malfortaj, tamen duvokalajn silabojn oni emas akcenti iomete, precipe se ili estas la antaŭlasta silabo de vorto.
La nuna skribsistemo estiĝis en la 19a jarcento. (misiistoj Kendall kaj Henry Williams, helpataj de Samuel Lee lingvisto) Antaŭe la maoria estis tute parola lingvo. Ĝi ankoraŭ estas ĉefe parolata, kaj oratorado estas ankoraŭ altestimata.
Tipoj de vortoj
La du ĉefaj tipoj de vortoj en la maoria estas bazaj vortoj (substantivoj, agverboj kaj statverboj) kaj partikuloj (prepozicioj, artikoloj, posedaj partikuloj, verbaj partikuloj kaj adverbaj partikuloj). Ĉirkaŭ sesdek partikuloj ekzistas, kaj miloj da bazaj vortoj. La maoria ofte uzas statverbojn kie aliaj lingvoj uzas adjektivojn. Bazaj vortoj povas modifi aliajn. La modifanto sekvas la modifaton. Ĉiuj agverboj kaj multaj statverboj ankaŭ uzatas kiel substantivoj. Ĉiu propozicio enhavas almenaŭ unu bazan vorton.
Bazaj vortoj
Substantivoj
La tri ĉefaj tipoj de substantivoj estas: ĝeneralaj substantivoj (aĵoj), personaj substantivoj (nomoj de homoj, kaj personaj nomoj de aĵoj), kaj situaj substantivoj (nomoj de lokoj). Oni ankaŭ konsideras la pronomojn subklaso de substantivoj.
La substantivoj ne havas kazojn, kaj ĝenerale ne varias laŭ nombro. Tamen kelkaj oftaj vortoj varias laŭ nombro: ekzemple tamaiti (infano) tamariki (infanoj). Substantivoj neniam staras sola. Ili ĝenerale havas artikolon aŭ korelativon, tamen substantivoj pri loko ne havas artikolon, ekzemple runga (supro), konei (ĉi tiu loko), tai (la maro).
Ĉiuj substantivoj uzeblas kun difinita artikolo aŭ kun nedifinita artikolo, do mankas distingo inter nombreblaj kaj nenombreblaj substantivoj.
Ĝeneralaj substantivoj
Plejmultaj substantivoj estas membroj de ĉi tiu tipo. Ĝenerala substantivo preskaŭ ĉiam aperas kun determinilo, ekzemple: ngā manu = la birdoj.
Lokaj substantivoj
Ĉi tiu klaso enhavas la nomojn de urboj, riveroj, regionoj ktp. Ĝi ankaŭ enhavas la vortojn kiuj nomas lokon relative al objekto. Ekzemple: [8]
konei, konā, korā = ĉi tie, tie apud vi, tie for
mua = la antaŭo (aŭ space aŭ tempe)
muri = la malantaŭo, la posta;
runga = la supro, la sudo
raro = la malsupro, la nordo
roto = la interno
waho = la ekstero
Por la prepozicioj en Esperanto, oni uzas ekzemple:
kei rungi i te tēpu = ĉe la supro de la tablo = sur la tablo
i roto i te kāri = ĉe la interno de la ĝardeno = en la ĝardeno
Personaj substantivoj
La nomoj de homoj, triboj, kanuoj, monatoj, personaj pronomoj, kaj la demanda pronomo wai = kiu(j), kiun oni uzas por demando por kiu la atendata respondo estas persona nomo.
Pronomoj
La personaj pronomoj nur estas uzataj pri homoj. Ili ne havas genrojn, sed apud singularo kaj pluralo ekzistas dualaj formoj. Krome estas ĉe "ni" distingo inter inkluda kaj ekskluda formoj.[9]
Simplaj pronomoj
Persono
Singularo
Dualo
Pluralo
1-a
au
tāua (inkl.)
māua (ekskl.)
tātou (inkl.)
mātou (ekskl.)
2-a
koe
kōrua
koutou
3-a
ia
rāua
rātou
Post prepozicioj je fina -ā kaj -ō (mā, mō "por", nā, nō "de", ā, ō "de") la singularaj pronomoj havas apartajn formojn, kiuj ankaŭ estas uzataj ĉe posesivaj pronomoj.[10]
Apartaj formoj
Persono
Pronomo
Ekzemplo 1
Traduko 1
Ekzemplo 2
Traduko 2
1-a
-ku
mōku, māku
por mi
tōku, tāku; ōku, āku
mia; miaj
2-a
-u
nāu
de ci, de vi
tōu, tāu; ōu, āu
via; viaj
3-a
-na
ōna
de li, de ŝi
tōna, tāna; ōna, āna
lia, ŝia; liaj, ŝiaj
Agverboj
La agverboj nomas agojn. Ili troviĝas en verbaj vortgrupoj kun verbaj partikuloj. Plejmultaj agverboj estas pasivigeblaj. Oni konsideras ilin transitivaj.
Ĉi tiuj (pasivigeblaj verboj) uziĝas en tri specoj de propozicio:
Kei te patu ia i tana kurī = Batas li/ŝi je sia hundo (aktiva, objekto markita per i)
Kei te patua e ia tana kurī = Batatas de li/ŝi lia/ŝia hundo (pasiva, aganto markita per e)
Nāna tana kurī i patu = De li lia/ŝia hundo batis
Dudirektaj verboj
Wennergren nomas ilin "verboj kun al-komplemento"[11]. Ekzemple: doni, lavi, ŝteli, aparteni, pagi.
Harlow skribis[12]:
malmultaj verboj, kies signifo temas pri ia "transigo", ekzemple doni, montri, rakonti, havas du objektojn: unu, la rekta objekto, por la afero transigata, kaj la alia, la tiel nomata malrekta objekto, por la homo al kiu la rekta objekto estas transigata. Ekzemple:
I whakamārama te kaiako i te rapanga ki ngā tamariki = Klarigis la instruisto je la problemo al la infanoj
E whakakite ana ia i ana kete ki ngā manuhiri = Montras ŝi/li je siaj korboj al la vizitantoj (p 110)
Hoatu tētahi āporo ki tō hoa = Donu unu pomon al via amiko[13]
Tamen la uzado estas malregula. En la suba citaĵo la infanoj estas la objekto kaj la transigata studobjekto estas la al-komplemento:
Kua whakawhiwhi te Whare Wānanga i ngā ākonga ki ā rātou tohu mātauranga = Aljuĝis la Universitato siajn studentojn al iliaj diplomoj[13]
Utua ai au e rima herengi i te wiki = Pagatis mi je kvin ŝilingoj en ĉiu semajno* (malbona esprimo en Esperanto)[13]
Perceptaj verboj
Perceptaj verboj estas subklaso de agverboj kaj pasivigeblaj. (En Esperanto tiaj verboj estas normalaj agverboj.) Ĉar ili temas pri mensa stato aŭ percepto, la entoj estas la perceptanto (subjekto) kaj la perceptato (objekto). La ĉefaj verboj en ĉi tiu subklaso estas: rongo (aŭdi), pīrangi (deziri, bezoni), hiahia (deziri, voli), mōhio (scii, koni), mahara (pripensi, memori), tūmanako (esperi). Ĝenerale, la objekto de percepta verbo estas markita per ki. La verbo kite (vidi) estas escepto, ĉar ĝia objekto estas markita per i, same al ĝeneralaj agverboj (supre). Ekzemple:
Kei te mōhio ki a Ngāhuia? = [Ĉu] konas [vi] al Ngāhuia?
I kite te tangata i te kurī = Vidis la homo je la hundo
Netransitivaj verboj
Agverboj kiuj ĝenerale ne havas objekton en la kutima senco. Oftaj ekzemploj temas pri movado: haere (iri), moe (dormi), oma (kuri), takoto (kuŝi), tū (stari). Tamen "Māori Dictionary" listigas pasivan formon por ĉiu el tiuj verboj krom ' moe'.[13] La celo de movado estas markita per 'ki' kaj la origino per 'i'. Ekzemple:
I haere ia i te whare ki te toa = Iris li/ŝi de la domo al la butiko
Statverboj
La statverboj estas malgranda aro de verboj kiuj temas pri stato anstataŭ ago. Ili ne havas pasivon. La stato kutime estas la rezulto de ago. Se la aginto estas menciita, tiu estas notita en vortgrupo markita per i.[14]
Unu speco de statverbo estas uzebla kie en aliaj lingvoj oni uzas la verbon "esti" kaj adjektivon. Ekzemple:
Ka pai ngā kai = Bonas la manĝaĵoj = Estas bonaj la manĝaĵoj
Evidente pai estas verbo ĉar ĝi troviĝas kun ka (verba partikulo) en verba vortgrupo (ka pai).
La alia speco de statverboj estas uzata kie iuj aliaj lingvoj uzas participon aŭ medialan verbon. La aganto de la origina verbo estas la paciento de la statverbo. La signifo de tia verbo estas kvazaŭ pasiva. Ekzemple:
I pakaru te wini i a Huri = Estas rompita la fenestro de Huri = Rompiĝis la fenestro pro Huri
I mahue ia i te pahi = Estas lasita li/ŝi de la buso
Kua mutu te kura = Estas finita la lernejo = Finiĝis la lernejo
Karena-Holmes skribis ke kiam statverbo estas uzata kun la nedifina artikolo, he, oni povas konsideri ke la vortgrupo havas verban senson.[15] Ekzemple:
He whero te whare = Ruĝas la domo.
He rangatira a Rewi = Estimatas Rewi = Rewi estas ĉefo (Substantivo estas pli taŭga traduko).
Harlow konsideras ke la uzado de bazvortoj kun la artikolo he montras ke la sekva vorto estas substantivo aŭ adjektivo. Tamen li ankoraŭ traktas vortgrupon kun he kiel predikaton (sube Predikato).[16]
Iuj verboj ekzistas en identaj aŭ rilataj formoj kiel kaj statverbo kaj agverbo. Ekzemple: pai kiel statverbo signifas "boni", kaj pai kiel agverbo signifas "ŝati" kaj havas pasivon paingia. Plejmultaj statverboj estas uzeblaj kiel substantivoj, ekzemple: pai (statverbo) = boni, pai (substantivo) = boneco.
Modifantoj
Karena-Holmes[17] skribis ke ne ekzistas vortklaso simila al la anglaj adjektivoj. Tamen certe troviĝas vortoj kiuj estas uzeblaj kiel adjektivoj, t.e. por modifi substantivon. Plejmultaj maoriaj bazvortoj estas uzeblaj tiel. Modifanto kutime sekvas la vorton kiun ĝi modifas. Ekzemple:
he whare kōwhatu = domo ŝtona (substantivo kiel modifanto)
he whare kai = domo manĝada (agverbo kiel modifanto)
he whare pai = domo bona (statverbo kiel modifanto)
Ĉiu modifanto de la sama substantivo bezonas apartan vortgrupon, ekzemple:
he whare pai | he nui hoki = domo bona | granda ankaŭ "bona, granda domo"
Tamen, bazvorto povas modifi vortgrupon, ekzemple:
te otaota whai purapura = herbo posedo semo "semportanta herbo"
Bazvorto ankaŭ povas modifi verbon, do agi kiel adverbo.
partikuloj
partikuloj kiuj antaŭas bazvortojn
Artikoloj
te singulara difina artikolo, te whare = la domo
ngā plurala difina artikolo, ngā whare = la domoj
he maldifina artikolo, he whare = iu(j) domo(j). He ne difinas nombron, do he whare estas tradukebla kiel: domo, domoj, iuj domoj, laŭ kunteksto.
a persona artikolo, indikas personon, i haere a Huri = iris Huri. Ĉi tiu artikolo estas uzata antaŭ personaj substantivoj, personaj pronomoj (krom ahau), kaj lokaj substantivoj.
Aliaj difiniloj
Oni kombinas la difinan artikolon kun la poziciaj partikuloj (vidu sube) por formi difinilojn:
Difiniloj
Singularo
Pluralo
tēnei = ĉi tiu
ēnei = ĉi tiuj
tēnā = tiu (apud la alparolato)
ēnā = tiuj (apud la alparolato)
tērā = tiu (fora)
ērā = tiuj (foraj)
tētahi = unu, iu
ētahi = iuj
taua = tiu (menciita)
aua = tiuj (menciitaj)
tēhea...? = kiu...?
ēhea... ? = kiuj... ?
Ekzemple: te manu nei = tēnei manu = ĉi tiu birdo.
Pronomoj
La difiniloj en la antaūa sekcio estas ankaŭ uzeblaj kiel pronomoj (bazvortoj), ekzemple:
Ko tēnei te whare = ĉi tiu estas la domo
Prepozicioj
ko, me = kaj
me = se
a = de
o, nā, nō, mā, mō, i, e = de
a (futura)
e (alparolo)
Lokaj prepozicioj
Ki temas pri moviĝo aŭ ia mensa transigo de ie al ie alia: ki konei = al ĉi tiu loko
kei (aŭ kai), i, hei (aŭ hai) estas prepozicioj kun tenso. Ili indikas "ĉe" en la tri tensoj:
kei = ĉe aktuale; kei te whare ia = ĉeas la domo li/ŝi
i = ĉe pasintece; i te whare ia = ĉeis la domo li/ŝi
hei = ĉe estonte; hei te whare ia = ĉeos la domo li/ŝi
Mankas verbo kiu signifas "havi" en la maoria, do uzi la lokajn prepoziciojn estas unu rimedo montri posedadon.
Kei a Huri te pukapuka = Ĉeas Huri la libro = La libro estas ĉe Huri = Huri havas la libron
Verbaj partikuloj
Bauer nomas ilin TAM-markiloj (tenso-aspekto-modo).[5] Ĉiu verba partikulo havas po unu, aŭ du aŭ tri el tiuj atributoj. Ĉi tie menciataj estas nur la ĉefaj uzoj de la verbaj partikuloj.[18][13]
i: la ago de la sekva verbo okazis pasintece, ekzemple, i haere a Huri = iris Huri
kua: ago estas farita aŭ farota, ekzemple, kua haere a Huri = iris Huri; stato estas atingita, ekzemple, kua tūreiti ia = malfruiĝis li/ŝi
ka: nova ago aŭ stato, ofte futura, ekzemple, ka haere tātou = iru ni
e: futura ago, ekzemple, tērā pea e tae mai ia = eble alvenos li/ŝi; kun ana post la verbo por daŭra ago aŭ stato, ekzemple *e pai ana au = bonsana estas mi
kia: dezirata ago aŭ stato, ekzemple, kia tūpato = estu zorgema
me: devus fari agon, ekzemple, me haere tātou = devus iri ni
kei: evitu agon aŭ staton, ekzemple, kei hinga koe = ne falu
ina: se kaj kiam ago okazas, ekzemple, ina haere koe = kiam iros vi
Partikuloj kiuj sekvas bazvortojn
Poziciaj partikuloj
nei = ĉi tie (apud la parolanto)
na = tie (apud la alparolato)
ra = tie (for)
ekzemple, ngā manu ra = la birdoj for
El tiuj poziciaj partikuloj oni formis la difinilojn:
konei = ĉi tiu loko
konā = tiu loko apud la alparolato
korā = tiu fora loko
Eblas ankaŭ kombini ilin kun pē por fari agverbojn:
pēnei = fari ĉi tiel
pēnā = fari tiel (kiel la alparolato)
pērā = fari tiel (kiel fora iu)
Direktaj partikuloj
mai = ĉi tien (al la parolanto)
atu = tien, foren
ake = supren
iho = malsupren
Adverbaj partikuloj
ai anake anō hoki kau kē koa noa pea rawa tonu
Verba partikulo
ana sekvas e kaj bazvorton por indiki daŭran agon aŭ staton
Plurala partikulo
mā = kaj kunuloj, plus
ekzemple, ko Hata mā = Hata kaj liaj kunuloj
e hoa mā = amikoj
tekau mā tahi = dek plus unu, t.e. dek unu
Vortoj kiuj estas nek bazvortoj nek partikuloj
Sendependaj vortoj
Ekzemple:
ā = kaj (kunligas propoziciojn aū frazelementojn)
āe = jes
kāo, ehē = ne
arā = tio estas (enkondukas klarigon)
anei, anā, arā = ĉi tie, tie, tie for
Esprimoj kiuj iam estis vortgrupoj sed nun estas rigardataj neanalizeblaj unuoj
Numeraloj en la maoria pli similas al statverboj ol adjektivoj, sed ili havas specialajn formojn. Ili signifas proksimume 'esti du, kvar ktp nombre'. Numeraloj kutime sekvas verban partikulon. Krom kelkaj esceptoj, numeraloj ne staras antaŭ substantivoj kiel en Esperanto. Ekzemple:[20]
Ēnei whare e rua = Ĉi tiuj du domoj
E rua ngā whare kei roto i tēnei rori = Du estas la domoj en ĉi tiu strato = Estas du domoj en ĉi tiu strato
Ka whā tau au ki reira = Kvar jarojn estos mi tie = Mi estos tie kvar jarojn
La numeraloj estas: tahi (1), rua (2), toru (3), whā (4), rima (5), ono (6), whitu (7), waru (8), iwa (9), tekau (10), tekau mā tahi (11), tekau mā rua (12), rua tekau (20), rau (100), e rua rau (200), kotahi mano (1000), miriona (1000000). Ordaj numeraloj estas: tuatahi aŭ te tahi (1a), te tekau (10a), te tekau mā tahi (11a), te rua tekau (20a), te rau (100a) ktp. Por multipliki, apudmetu la numerojn sen ia ligvorto: rua tekau rima (20 x 5).
Vicmontraj numeraloj
La vicmontraj numeraloj 'unua' ĝis 'naŭa' formiĝas per la prefikso tua-: tuatahi (unua), tuarua (dua)... Ĉi tiuj vortoj estas adjektivoj. Ili aŭ sekvas la ĉefan bazvorton kiun ili modifas, aŭ sekvas la partikulon 'te' en aparta vortgrupo (adjekto), ekzemple:
Te tuatahi o ngā whare = La unua el la domoj = La unua domo
Por la numeraloj ek de 'deka', la prefikso tua- ne uzatas. La vicnumeraloj ek de 'deka' estas samaj al la kardinalaj numeraloj sen verba partikulo, ekzemple:
Te tekau o ngā rā o Tīhema = La deka el la tagoj de Decembro = La deka de Decembro
La sama formo iam uzatas por 'dua' ĝis 'naŭa', precipe por datoj.[21]
Pruntado de vortoj el aliaj lingvoj
La maoria lingvo prenis vortojn el aliaj lingvoj. Ili devis ricevi la ortografion de la maoria lingvo. Ĉar ĝi havas nur dek konsonantajn sonojn, kompreneble la prononcado ofte estas malsimila al la vorto en ties origina lingvo. Ekzemploj:
hipi (ŝafo, el sheep)
hoiho (ĉevalo, el horse)
Wiwi (franca, franco, el oui oui)
Ĉiam estas diversaj opinioj pri ĉu adopti neologismon aŭ uzi jam ekzistantajn vortojn. Ekzemple:
motokā (aŭtomobilo, el motor car) anstataŭ waka (kanuo, veturilo)
Sintakso
Frazelementoj
Frazoj kaj propozicioj konsistas el vortgrupoj kiujn oni konsideras frazelementoj. En la maoria, frazelementoj estas la naturaj dividaĵoj de parolado, kaj eventualaj paŭzoj normale okazas inter frazelementoj. En diversaj konstruaĵoj kiuj estas reordigeblaj en la frazo, ĉiam estas tutaj frazelementoj, ne unuopaj vortoj, kiujn oni reordigas.[22]
La tri tipoj de frazelementoj estas: predikataj, substantivaj kaj prepoziciaj.[23]
Karena-Holmes skribis pri frazelementoj[24]:
Preskaŭ ĉiu frazelemento en la maoria enhavas almenaŭ unu bazvorton, kiu portas la ĉefan signifon de la frazelemento. Iufoje frazelemento konsistas sole el bazvorto. Pli ofte, la bazvorto(j) havas partikulojn antaŭe, aŭ poste, aŭ en ambaŭ lokoj. La verbo, subjekto, objekto kaj adjektoj troviĝas en apartaj frazelementoj. Propozicio kun aktiva agverbo ofte havas la ordon: VSO (verbo subjekto objekto). Malpli oftaj formoj havas la ordon SVO. Harlow nomas la prepoziciajn frazelementojn (kaj objektojn kaj adjektojn) komentoj.[25]
Propozicioj
En la ekzemploj troviĝas oblikvo inter la frazelementoj.
Minimumaj frazoj
La minimuma frazo konsistas el unu verba frazelemento, ekzemple:
kei te ua = pluvas
ka ahiahi = vesperiĝis
titiro! = rigardu!
Aktiva formo
ka aroha / au / ki a koe = amas / mi / je vi = mi amas vin
ka waiata / te kōtiro / i te waiata = kantas / la knabino / je la kanto = la knabino kantas la kanton
i patu / ia / i te paoro = batis / li / je la pilko = li batis la pilkon
kei te patu / ia / i tāna kurī = batas / ŝi / je sia hundo = ŝi batas sian hundon
Post irverboj ki signifas "al" kaj i signifas "de".
i haere / a Hone / i te whare / ki te toa = iris / Johano / de la domo / al la butiko = Johano iris de la domo al la butiko
En pasiva formo, kiu povas enhavi la finaĵon -a (en la ekzemplo) aŭ -tia:
kei te patua / e ia / tāna kurī = batatas / de ŝi / ŝia hundo = ŝia hundo estas bata de ŝi
Por emfazi la aganton
Oni markas la aganton per la prepozicio nā (por la pasinteco) aŭ mā (por la futuro). Se la aganto estas singulara pronomo, oni uzas specialan formon: nāku (unua persono), nāu (dua) aŭ nāna (tria). Ne ekzistas formo por la as-tempo. La senco de la prepozicio estas "apartenanta al"; ĝi asertas posedon de la ago.[26]
La trafato estas la subjekto do oni ne markas ĝin.
Oni metas la aganton unue por emfazi ĝin, do la sinsekvo estas AVS aŭ ASV.
La agantoemfaza konstruaĵo ŝajnas havi pasivan sencon, kvankam la verbo havas aktivan formon. Traduki ĝin en Esperanto estas nature esprimi ĝin per aktiva propozicio. Oni uzas ĉi tiun formon nur kun transitivaj verboj.[27]
nā Hine / i whāngai / te tamaiti = de Hine / estas manĝigita / la infano = ja Hine / manĝigis / la infanon
nāna / tana kurī / i patu = de ŝi / ŝia hundo / estas batita = ja ŝi / sian hundon /batis
nā tātou / i hanga / te whare = de ni / konstruiĝis / la domo = ja ni / konstruis / la domon
mā tātou / e hanga / te whare = de ni / konstruiĝos / la domo = ja ni / konstruos / la domon
Pasivoj
Statverboj ne povas uziĝi en la pasiva voĉo. Plejmultaj transitivaj verboj kaj kelkaj netransitivaj vortoj estas uzeblaj kaj aktive kaj pasive.
Verbo + pasiva sufikso
Por pasivigi verbon oni aldonas sufikson al ĝi. Tiuj sufiksoj (-tia, -ria, -ia, -ngia, -ina, k.a.) varias laŭ la verbo, kaj oni devas parkeri ilin. Ekzemple:
e kimi ana te tangata i te kurī = serĉas la viro je la hundo (aktiva verbo)
e kimihia ana te kurī e te tangata = serĉatas la hundo de la viro (pasiva verbo)
En vortaroj la pasivigeblaj verboj kutime aperas kun la pasivaj sufiksoj kiujn oni povas uzi kun tiu verbo. Tiel oni faras unuvortan pasivon, kiu konvenas ĉar pasivoj uziĝas multe pli ofte en la maoria ol en Esperanto. Ekzemple:
La imperativo de transitivaj verboj kutime estas pasiva.
takahia / te ngārara = piedprematu / la insekto-aŭ-rampulo
tangohia / ō hū = demetatu / viaj ŝuoj
Kelkaj netransitivaj verboj ankaŭ estas pasivigeblaj. En iu senco, netransitivaj verboj transitiviĝas kiam ili pasiviĝas. La subjekto estas la aĵo aŭ afero kiun la ago influas.[28]
En Esperanto oni povas transitivigi iujn netransitivajn verbojn per prefikso. Ekzemple:
Ni grimpis (ntr) sur la monto → Ni surgrimpis (tr) la monton → La monto estas surgrimpita (tr)
Ĉe 'grimpi' ne multe gravas se oni ellasas la prefikson 'sur', kaj oni ofte faras tion, ĝenerale kun la signifo, ke la monto estas grimpita ĝissupre. Tamen ĉe 'iri', estas alie:
Ni iras (ntr) trans la strato → Ni transiras (tr) la straton → La strato estas transirata (tr) → La strato estas irata (tr)
Tamen 'irata' povas signifi 'alirata', 'ĉirkaŭirata', 'enirata', 'laŭirata', 'preterirata', 'suprenirata', 'surirata', 'trairata' aŭ 'transirata', laŭ PIV. Do la senprefiksa participo estas dubsenca.
En la maoria, la pasivo haerea havas nur du kutimajn signifojn, do konfuzo okazas malpli ofte.
haerea, pasivo: suririta, poririta. Te whenua e haerea ana e Te Ponga ma (La tero estis surirata de Te Ponga kaj lia grupo.) Koia tenei ko te tangata e haerea nei e taua (Do ĉi tiu estas la viro por kiu ni venis).[29]
He mea + verbo
La t.n. "pseŭda pasivo" estas simila al la strukturo kun pasiva sufikso, sed sen ia pasiva sufikso. Ĝi uziĝas por eventoj pasintaj kaj kompletaj.[30] Ekzemple:
He mea kohikohi | ngā mōteatea tawhito | e Tā Apirana Ngata (kie kohikohi estas nemarkita verbo)
Estis kolektitaj | la antikvaj kantoj | de kavaliro Apirana Ngata
Nemarkita verbo
La vortoj hōmai (doni al mi), hoatu (fordoni), kutime ne havas pasivan sufikson, eĉ kiam uzataj en esprimoj kie aliaj verboj havus.[31]
Tena, | hōmai | he paraoa
Bonvole | doniĝu al mi | ioma pano
kie la pano estas la trafato kaj la subjekto.
La verbo en propozicio kiu emfazas la aganton estas kvazaŭ pasivo sed ne havas pasivan formon. Tia konstruaĵo eblas nur per transitiva verbo, la trafato estas la subjekto kaj la emfazita aganto aperas en adjekto post prepozicio. (vidu supre)
Verbo kun pasiva signifo
La verbo taea estas speciala. Historie ĝi estis la pasivo de tae (atingi, alveni), sed nun ĝi havas propran signifon: povati, kapabli, sukcesi.[32]
I taea | e rātou | ā ratou tuhinga | te whakaoti | i mua i te ra | i whakaritea | hei tāpaetanga atu
Povatis | de ili | iliajn eseojn | kompletigi | antaŭ la tago | aranĝita | cele al prezentiĝi
(Ili povis fini siajn eseojn antaŭ la limdato)
Kelkaj statverboj priskribas staton kiu estiĝis pro iu ago. Ekzemple:
I mahue | ia | i te pahi
Estas lasita | li | de la buso (li maltrafis la buson)
Kua pakaru | te wini | i a Tamahae
Estas rompita | la fenestro | de Tamahae
Pasivigita substantivo
Iuj substantivoj povas preni pasivan sufikson kaj iĝi verbo kiu signifas iĝi tio. Ekzemple, la vorto kōhatu signifas 'ŝtono' kaj ĝi povas havi la pasivan sufikson -ngia.
I kōhatungia | a Pānia
Ŝtoniĝis | Pānia
Statverboj
Statverboj ne havas pasivon.
ka pai / te kai = bonas / la manĝaĵo
ka ora / te wahine / i te rongoā = saniĝas / la virino / per la medikamento
Negativaj propozicioj
Negativa esprimo komence, kaj SVO.
kīhai / a Mere / i whangai / i te tamaiti = ne / Mere / manĝigis / je la infano
Senverbaj frazoj
Bauer komentis ke la maoria havas frazojn kun verboj kaj frazojn sen verboj, ĉar ĝi ne havas kopulajn verbojn.[33] Multaj senverbaj frazoj estas ekvaciaj frazoj. Tiaj frazoj okazas en Esperanto kaj en iuj aliaj lingvoj, ekzemple:
Jen kelkaj konstatoj el tiu raporto. CorpusEye. Alirita 2018-01-12 .
Ju pli da konkretaj proponoj, des pli da ebloj solvi problemon. CorpusEye. Alirita 2018-01-12 .
Tamen ekvaciaj frazoj estas pli oftaj en la maoria. Bauer donas ĉi tiujn ekzemplojn de senverbaj frazoj:
Ko te pahi / o te kura / tēnei = la buso | de la lernejo | ĉi tiu = ĉi tiu estas la buso de la lernejo
He tino kino / tēnei pahi = tre malbona | ĉi tiu buso = ĉi tiu buso estas tre malbona
Kei roto / ngā tamariki / i te whare kura = ĉeas interno | la infanoj | de la lernejo = la infanoj estas en la lernejo
Bauer nomas la partikulon ko ekvacia predikata prepozicio. Ĝi ne havas ekvivalenton en Esperanto.
Ĉu la maoria estas ergativa lingvo?
Iuj polineziaj lingvoj (ekzemple la samoa lingvo) elmontras trajtojn de ergativa sistemo, dum aliaj havas nur malmultajn ergativajn trajtojn. Lingvikistoj argumentas pri ĉu polineziaj lingvoj estis ĉiuj origine ergativaj laŭ markado aŭ ĉu la ergativa markado estas nova elvoluaĵo ĉe iuj el ili.[35]
En ergativa-absoluta (E-A) sistemo, la paciento estas la subjekto de transitiva frazo. La verbo ne havas pasivan formon. En nominativa-akuzativa (N-A) sistemo, la paciento povas esti la subjekto nur de pasiva verbo.[36]
Eble ergativaj spuroj en la maoria:[37]
me, he mea, agantoemfazaj frazoj, neŭtraj verboj (statverboj)
Bauer konsideras ke ekzistas mulmulta pruvo de ergativaj ŝablonoj en la maoria. Ĝi estas grandparte nominativa-akuzativa. La supre menciitaj konstruaĵoj estas raraj.[38]
Sinclair (1976) studis la demandon: ĉu la maoria estas ergativa lingvo? Ĉar kutimaj metodoj por distingi ergativajn formojn ne uzeblas ĉe la maoria, la argumento reduktiĝis al: kiu modelo (E-A aŭ N-A) klarigas pli multajn trajtojn de la lingvo. Li konkludis ke la E-A hipotezo ĝustigas la oftecon kaj naturecon de la frazformo tradicie nomita pasiva. La N-A hipotezo antaŭvidas ke la formo tradicie nomata aktiva estu plej ofta, sed ĝi ne estas tute akceptata. Ke la pli markita formo estas konsiderata pli baza, estas malforteco en la E-A modelo de la maoria.[39]
Harlow notas ke se la objekto de transitiva verbo estas kutime markata per i, la verbo devas esti pasiva kaj la t.n. objekto fariĝas la subjekto, ekzemple:[40]
kimihia he tikanga! = serĉatu vojo! = serĉu vojon!
Tiaj frazoj ofte estas tradukataj en aktivan formon de la cellingvo. Escepto estas por la refleksivaj verboj, ekzemple:
horoi i a koutou! = lavu je vi! = lavu vin!
La maoria lingvo influas la novzelandan anglan
Plantoj kaj bestoj
Multaj indiĝenaj plantoj kaj bestoj tenas siajn maoriajn nomojn en la novzelanda angla, ekzemple:
Maorioj estas la grupo de novzelandanoj kiuj plej emas uzi la esprimon eh en la nov-zelanda angla.[41] La vorto eh havas similan rolon kiel la maoria vorto nē aŭ nē ra(ĉu ne?). Ĝenerale la parolanto instigas konfirmon de sia aserto.
Not many people know that, eh? (Malmultaj homoj scias tion, ĉu ne?) el la dialogo de la filmo Boy
mā kaj and them
La maoria partikulo mā signifas: kaj kunuloj. Ekzemple
Tēnā koutou, e Mere mā (Saluton, Mere kaj kunuloj)
Maorioj uzas similan esprimon en la angla, ekzemple:
But I mean, if I have my niece and nephews here, they’ll actually sit and say karakia with Michael and Hemi, because Hemi and them have said it so much in front of them that they’ve actually picked it up and they can say the karakia as well (...Hemi kaj kunuloj...)[42]
En Esperanto
La revuo "Kuriero" de Unesko dediĉis sian numeron n-ro 1 de januaro-marto 2019 al la temo de indiĝenaj lingvoj okaze de la proklamo de 2019 kiel Internacia Jaro de Indiĝenaj Lingvoj.[43] Tiukadre la artikolo La umbilika ŝnuro, de Kirituia Tumarae-Teka kaj James Doherty, temas pri la konceptoj inter maorioj pri la rilato al la medio.[44]
Williams, Herbert W.. [1971] (1992) New Zealand Advisory Committee on the Teaching of the Maori Language: A Dictionary of the Maori Language, 7‑a eldono (angle). ISBN 1869560450 (poŝlibro).
ميغيل فيريرا دي ألميدا معلومات شخصية الميلاد 20 سبتمبر 1949 (العمر 74 سنة)ريو دي جانيرو الطول 185 سنتيمتر مركز اللعب مدافع الجنسية البرازيل المنتخب الوطني سنوات فريق مشاركات (أهداف) البرازيل 2 عدد مرات الظهور مع المنتخب وعدد الأهداف . تعديل مصدري - تعديل ميغيل فيريرا...
Munisipalitas setingkat prefekturKota setingkat prefekturKota tingkat prefektural Hanzi sederhana: 地级市 Hanzi tradisional: 地級市 Makna harfiah: Munisipalitas tingkat regional Alih aksara Mandarin - Hanyu Pinyin: Dìjíshì Kejia (Hakka) - Romanisasi: thi-kip-sṳ Yue (Kantonis) - Jyutping: dei6 kap1 si5 Artikel ini adalah bagian dari seri mengenaiPembagian administratif Tiongkok Tingkat provinsi (1)Munisipalitas Provinsi Daerah otonom Daerah administratif khusus Tingkat subprovinsiKo...
Billy Joe Royal (1966) Billy Joe Royal (Valdosta, 3 april 1942 – Morehead City, 6 oktober 2015) was een Amerikaans zanger. Biografie Billy Joe Royal was vanaf ongeveer 1960 een lokale ster in Savannah, Georgia. Hij werd beïnvloed door onder andere Sam Cooke, Roy Orbison en Fats Domino. Nadat hij een demo had ingezongen van het lied Down in the Boondocks van zijn vriend Joe South, werd hij opgemerkt door Columbia Records. Royal tekende er een contract en Down in the Boondocks werd officieel...
Олександр Олександрович КремкоНародився 18 травня 1944(1944-05-18)Велика Корениха, Варварівський район, Миколаївська область, УРСР, СРСРПомер 27 грудня 2020(2020-12-27) (76 років)Каліфорнія, СШАГромадянство СРСР→ УкраїнаНаціональність українецьДіяльність фотографAlma mater Миколаїв
كاليفون الإحداثيات 40°43′09″N 74°50′13″W / 40.719166666667°N 74.836944444444°W / 40.719166666667; -74.836944444444 [1] تاريخ التأسيس 2 أبريل 1918 تقسيم إداري البلد الولايات المتحدة[2] التقسيم الأعلى مقاطعة هونتردون خصائص جغرافية المساحة 2.536477 كيلومتر مربع2.518396 كيل...
CoperDesaGardu Desa CoperPeta lokasi Desa CoperNegara IndonesiaProvinsiJawa TimurKabupatenPonorogoKecamatanJetisKode pos63473Kode Kemendagri35.02.09.2006 Luas203,460 ha[1]Jumlah penduduk2890 jiwa (2010)[1] Balai desa Coper Coper adalah sebuah desa di wilayah Kecamatan Jetis, Kabupaten Ponorogo, Jawa Timur. Desa ini terletak pada koordinat 111°30’16‘’ - 111°30’49‘’ Bujur Timur dan 7°56’31‘’ - 7°57’28‘’ Lintang Selatan dengan ketinggian 103 meter...
السمو الأميري رينيه الثالث معلومات شخصية اسم الولادة (بالفرنسية: Rainier Louis Henri Maxence Bertrand Grimaldi) الميلاد 31 مايو 1923(1923-05-31)موناكو الوفاة 6 أبريل 2005 (81 سنة)موناكو سبب الوفاة قصور كلوي الإقامة قصر الأمير في موناكو مواطنة موناكو الديانة الكنيسة الرومانية الكاثوليكية
Historic house in New Mexico, United States United States historic placePalace of the GovernorsU.S. National Register of Historic PlacesU.S. National Historic LandmarkU.S. Historic districtContributing propertyNM State Register of Cultural Properties Palace of the GovernorsLocation120 Washington Avenue, Santa Fe, New MexicoCoordinates35°41′16″N 105°56′15″W / 35.68778°N 105.93750°W / 35.68778; -105.93750Arealess than one acreBuilt1610 (1610)Architectura...
Escudo de Salta InformaciónEntidad Escudo de ciudadPropietario Ciudad y municipio de Salta, ArgentinaFecha de adopción 1934Usos · Organismos dependientes de la Municipalidad de Salta · EsculturasDescripciónBlasón Presenta sobre campo único dividido por un río, dos cerros en el horizonte y tres árboles en la diestra. Cuatro ejemplares de flora enana, un perro y un conquistador español vistiendo un bombachón de gules y un casco morrión y sosteniendo una alabarda con su brazo d...
American Greco-Roman wrestler Andrew BisekPersonal informationNationality AmericanBorn (1986-08-18) 18 August 1986 (age 37)Waconia, Minnesota, U.S.Height5 ft 9 in (175 cm)Weight75 kg (165 lb)SportCountryUnited StatesSportWrestlingEventGreco-RomanClubMinnesota StormCoached byMomir Petković, Ivan Ivanov, Jeff Piatz Medal record Men's Greco-Roman wrestling Representing United States World Championships 2014 Tashkent 75 kg 2015 Las Vegas 75 kg Pan American gam...
The topic of this article may not meet Wikipedia's notability guideline for biographies. Please help to demonstrate the notability of the topic by citing reliable secondary sources that are independent of the topic and provide significant coverage of it beyond a mere trivial mention. If notability cannot be shown, the article is likely to be merged, redirected, or deleted.Find sources: Deanna Archuleta – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (Aug...
Quốc lộ 1C Một góc đường Trần Quý Cáptại thành phố Nha TrangThông tin tuyến đườngChiều dài17 kmCác điểm giao cắt chínhĐầu Đông tại đèo Rù Rì, Vĩnh Lương, Nha TrangĐầu Tây tại ngã ba Thành, Diên KhánhVị trí đi quaTỉnh/Thành phốKhánh HòaQuận/HuyệnNha Trang, Diên KhánhHệ thống đườngHệ thống giao thông đường bộ Việt NamDanh sách: Quốc lộ - Cao tốcQuốc lộ ← → Quốc lộ 1C là một t...
Canadian comedy television series This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Comedy Now! – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (July 2017) (Learn how and when to remove this template message) Comedy Now!Country of originCanadaOriginal languageEnglishNo. of seasons14ProductionRunning time30 minut...
Hindu god Gulikan TheyyamGulikan THeyyam in Wayanad, KeralaAffiliationHinduismRegionNorth Kerala, India Gulikan Theyyam (Thekkan Gulikan) or Guliga Theyyam (Thekkan Guligan) is worshipped as the Lord Shiva.[1] Gulikan Theyyam is part of the Kaliyattam, a popular religious folk dance in the Indian state of Kerala. In the Tulu Nadu region this deity is worshipped as Guliga Daiva, a lord in Hindu Culture. Gulikan is worshipped in small shrines called Gulikan Kavus. The most famous and po...
Digital file format QuickTime VRFilename extension .qtvrInternet media type video/quicktimex-world/x-qtvrDeveloped byApple Inc.Initial releaseJuly 1995; 28 years ago (July 1995)[1]Type of formatImage file formatContained byQuickTime File FormatOpen format?No QuickTime VR (also known as QTVR) is an image file format developed by Apple Inc. for QuickTime, and discontinued along with QuickTime 7. It allows the creation and viewing of VR photography, photograph...
Part of a series on theAnthropology of art,media, music, dance and film Basic concepts Color symbolism Visual culture Body culture Material culture New media Case studies Art Art of the Americas Indigenous Australian art Oceanic art Film Nanook of the North The Ax Fight Nǃai, the Story of a ǃKung Woman Incidents of Travel in Chichen Itza The Doon School Quintet Museums National Anthropological Archives Centro Cultural Mexiquense Museum of Anthropology at UBC Museum of Anthropology, Cambridg...
Gazel grant (Nanger granti) adalah suatu jenis gazel (gazelle) yang tersebar di bagian utara Tanzania, Sudan selatan, dan Ethiopia dan dari pesisir Kenya ke danau Victoria. Gazel grant dalam bahasa Swahili diberi nama Swala granti. diberi nama untuk petualang Skotlandia pada abad ke-19, Lt Col Grant. Gazel Grant Status konservasi Risiko Rendah (IUCN 3.1)[1] Klasifikasi ilmiah Kerajaan: Animalia Kelas: Mammalia Ordo: Artiodactyla Famili: Bovidae Subfamili: Antilopinae Genus: Nange...
Anjeza Shahini tijdens een repetitie op het Eurovisiesongfestival 2004 in Istanboel Anjeza Shahini (Tirana, 4 mei 1987) is een Albanees zangeres die in 2004 tijdens het Eurovisiesongfestival een zevende plek behaalde met The Image Of You. Biografie In december 2003 schreef Shahini zich in voor Festivali i këngës met het nummer Imazhi Yt, ze hoopte zo Albanië te vertegenwoordigen op het Eurovisiesongfestival, ze slaagde daar wonderwel in en in mei 2004, pas 17 jaar geworden, was ze de eerst...