Ο Άγιος Αθανάσιος Ζηγκοβίστης είναι ό,τι απέμεινε από το πάλαι ποτέ Μοναστήρι που πυρπολήθηκε κατά τη περίοδο των ελληνοβουλγαρικών αναταράξεων, το Φεβρουάριο του 1905[2], από ομάδα Εξαρχικών του Κόλε Αντρίεφ (Νικόλαος Ανδρέου κάτω από διαφορετικές συνθήκες) από τη Μόκραινα (Βαρικό Φλώρινας). Bρίσκεται κοντά στα χωριά Σπήλιος (παλαιά ονομασία Ζηκόβιτσα)[3] και Άγιος Ηλίας της Καστοριάς.
Ιστορία
Σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Καστοριάς, Φιλάρετο Βαφείδη, η Μονή Αγίου Αθανασίου Ζηκόβιστας χτίστηκε το 1629. Αυτό αναφερόταν σε δύο φιρμάνια που υπήρχαν στο μοναστήρι το 1900, όταν ο Μητροπολίτης επισκέφθηκε την Μονή, τα οποία όμως σήμερα δε σώζονται. Το 1747 η Μονή ανακαινίστηκε δια χειρός Παρθενίου, γεγονός που αναφερόταν σε πλάκα που υπήρχε στο μοναστήρι, και την οποία είδε ο Φιλάρετος, ούτε αυτή όμως σώζεται σήμερα. Υπήρχαν δε προφορικές μαρτυρίες, τις οποίες άκουσε ο Μητροπολίτης, ότι το μοναστήρι ήταν αρχικά χτισμένο σε άλλο σημείο. Το 1759 κτίστηκε το Μετόχι και το 1760 η βόρειος πλευρά. Η αγιογράφηση του καθολικού, που σώζεται σήμερα, έγινε το 1785 από τους Μιχαήλ Χιοναδίτη και Δημήτριο Μπορμουτζιώτη, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο, στο δυτικό τοίχο του καθολικού[4].
Το 1884 στο μοναστήρι υπήρχαν δώδεκα κελιά χωρητικότητας 120 ατόμων το δε μοναστήρι είχε εισόδημα 150 λίρες που διαχειριζόταν εξαμελής επιτροπή, επρόκειτο δηλαδή για ενοριακό μοναστήρι. Στην μονή λειτούργησε για δεκατρία χρόνια (από το 1872 μέχρι το 1885) σχολείο (δημοτικό και ημιγυμνάσιο)[5].
Την νύχτα της 12ης Μαρτίου του 1905 κομιτατζήδες έβαλαν φωτιά στο μοναστήρι καθώς αποτελούσε ορμητήριο ελληνικών ανταρτικών ομάδων. Από τη φωτιά καταστράφηκαν οι στάβλοι με τα ζώα, αρκετά κελιά και το σχολείο με τη βιβλιοθήκη ενώ σώθηκε το καθολικό[6].
Το 1930 το μοναστήρι έγινε μετόχι του μοναστηριού της Αγίας Τριάδας, στο Βυθό Βοΐου και δύο χρόνια αργότερα μετόχι της Μονής της Παναγίας στο Μικρόκαστρο. Το 1931 η Μονή είχε στην ιδιοκτησία της, μεταξύ άλλων, 300 περίπου στρέμματα καλλιεργήσιμων εκτάσεων και άλλα 300 στρέμματα με δέντρα. Το 1952 παραχωρήθηκε σε ακτήμονες μεγάλο μέρος της περιουσίας της[7].
Το 1976 ο ναός, που είναι το μόνο κτίσμα από το μοναστήρι που διασώζεται, χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο και έγιναν εργασίες για την αναστήλωση του. Στα πλαίσια αυτών των εργασιών κατασκευάστηκαν στον περίβολο κελιά για την φιλοξενία των επισκεπτών[8].
Αρχιτεκτονική
Το καθολικό είναι μονόκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική. Ο κυρίως ναός έχει διαστάσεις 4μ. 8 εκ. Χ 4μ. 50 εκ. ενώ ο νάρθηκας 4μ. 18 εκ. Χ 4μ. 57 εκ. Και στα δύο τμήματα του ναού υπάρχουν τυφλοί θόλοι. Η στέγη του κτιρίου είναι δίριχτη και είναι καλυμμένη με σχιστόλιθους. Η τοιχοποιία αποτελείται από λιθοδομή και οι τοίχοι είναι επιχρισμένοι με πολύ αρμολόγημα. Η είσοδος του ναού βλέπει δυτικά[9].
Αγιογράφηση
Παναγία πλατυτέρα ή Ύμνος της Παναγίας επί σοι Χαίρει από το θόλο του ναού
Οι αγιογράφοι του ναού, Μιχαήλ Χιοναδίτης και Δημήτριος Μπορμουτζιώτης κατάγονταν από τους Χιονάδες και το Μπουρμουτσικό (σημ. Επταχώρι) αντίστοιχα. Ο πρώτος αγιογράφησε και τον ναό του Αγίου Αχίλλειου, στον Πεντάλοφο και το καθολικό της μονής της Αγίας Τριάδας στο Βυθό Βοΐου[10].
Το καθολικό της Μονής του Αθανασίου Ζηκόβιστας είχε αγιογραφηθεί και πριν το 1785 και πάνω στις παλιές αγιογραφίες, αφού έγινε επίχριση με ασβεστοκονίαμα, φιλοτεχνήθηκαν οι αγιογραφίες που διασώζονται σήμερα[11].
Από εικονογραφική άποψη ενδιαφέρον παρουσιάζουν[12] οι διακοσμημένες επιφάνειες του εικονογραφικού προγράμματος[13] (σύνολο αγιογραφικών παραστάσεων) και στη κάτω ζώνη οι ολόσωμοι άγιοι και οι δυο κτήτορες μοναχοί του ναού. Στο νάρθηκα υπάρχει επιγραφή που σώζεται μέχρι σήμερα:
«ΙΣΤΟΡΙΘΕΙ ΚΕ ΕΚΑΛΩΠΙΣΘΕΙ ΚΑΙ ΟΥΤΩΣ Ο ΠΑΡΩΝ ΝΑΡΘΗΞ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΕΙΣ ΤΑΙ ΚΑΙ ΕΞΟΔΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΑΤΟΥ ΚΥΡΙΩ ΠΑΠΑ ΚΥΡ ΙΑΚΩΒΟΥ ΛΟΥΨΙΩΤΟΥ ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ 1785»
Τόσο στον κυρίως ναό όσο και στο νάρθηκα οι αγιογραφίες είναι ζωγραφισμένες σε τρεις ζώνες. Στον κυρίως ναό στην πρώτη ζώνη υπάρχουν ζωγραφισμένοι ολόσωμοι άγιοι ενώ στη δεύτερη σε προτομή, τα λεγόμενα στηθάρια. Στην τελευταία είναι ζωγραφισμένη η Κοίμηση της Θεοτόκου, ο Χριστός που οδηγείται στο Σταυρό, η Σταύρωση και ο Επιτάφιος Θρήνος. Στον νάρθηκα υπάρχουν αγιογραφίες του Χριστού, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, διαφόρων αγίων και προφητών, καθώς και σκηνές από την τιμωρία στην κόλαση. Υπάρχουν επίσης εικόνες των ιερομονάχων Ανανία και Ιακώβου με έξοδα των οποίων έγινε η αγιογράφηση[14].
