Μιγαδικός αριθμός

Γραφική παράσταση του μιγαδικού x + i y = r e^iφ χρησιμοποιώντας ένα διάνυσμα.

Στα μαθηματικά, οι μιγαδικοί αριθμοί^[1] είναι μία επέκταση του συνόλου των πραγματικών αριθμών με την προσθήκη του στοιχείου ${\displaystyle i}$, που λέγεται φανταστική μονάδα και έχει την ιδιότητα:

${\displaystyle i^{2}=-1}$

Κάθε μιγαδικός αριθμός μπορεί να γραφτεί με τη μορφή ${\displaystyle a+bi}$, όπου τα ${\displaystyle a}$ και ${\displaystyle b}$ είναι πραγματικοί αριθμοί και λέγονται πραγματικό μέρος και φανταστικό μέρος του μιγαδικού αριθμού αντίστοιχα.

Για παράδειγμα, ο ${\displaystyle 3+2i}$ είναι ένας μιγαδικός, με πραγματικό μέρος ${\displaystyle 3}$ και φανταστικό μέρος ${\displaystyle 2}$.

Για τους μιγαδικούς αριθμούς ορίζονται οι πράξεις της πρόσθεσης, της αφαίρεσης, του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης, όπως και στους πραγματικούς αριθμούς^[2]. Στην ορολογία των μαθηματικών, αυτό σημαίνει ότι το σύνολο των μιγαδικών είναι σώμα.

Η βασική διαφορά των μιγαδικών αριθμών με τους πραγματικούς είναι η ύπαρξη του στοιχείου i και των πολλαπλασίων του, που όταν υψωθούν στο τετράγωνο δίνουν αρνητικούς πραγματικούς αριθμούς. Επιπλέον, στους μιγαδικούς δεν ορίζεται η διάταξη, δηλαδή δεν έχει έννοια να συγκρίνουμε δύο μιγαδικούς ώστε να πούμε ότι ένας μιγαδικός αριθμός είναι μεγαλύτερος ή μικρότερος από κάποιον άλλον μιγαδικό αριθμό.

Οι μιγαδικοί αριθμοί έχουν, μεταξύ άλλων, σημαντικές εφαρμογές στη λύση διαφορικών εξισώσεων αλλά και στη μελέτη διάφορων φυσικών προβλημάτων οπτικής, κυματικής, κβαντομηχανικής και ηλεκτρονικής.

Ιστορικό

Οι μιγαδικοί αριθμοί επινοήθηκαν από τον Ιταλό μαθηματικό Τζερόλαμο Καρντάνο, ο οποίος τους χαρακτήριζε ως φανταστικούς, στην προσπάθειά του να βρει αναλυτικές λύσεις σε κυβικές εξισώσεις^[3]. Η διαδικασία επίλυσης τέτοιων εξισώσεων απαιτεί ενδιάμεσους υπολογισμούς, οι οποίοι μπορεί να περιλαμβάνουν τετραγωνικές ρίζες αρνητικών αριθμών, ακόμα κι όταν η ρίζα είναι πραγματικός αριθμός. Το γεγονός αυτό οδήγησε τελικά στο Θεμελιώδες Θεώρημα της Άλγεβρας, που δείχνει ότι στο σώμα των μιγαδικών αριθμών κάθε μη μηδενικό πολυώνυμο έχει τουλάχιστον μια ρίζα.^[4]

Ορισμοί

Συμβολισμοί και πράξεις

Το σύνολο όλων των μιγαδικών αριθμών συμβολίζεται συνήθως ως C ή ${\displaystyle \mathbb {C} }$ και ορίζεται ως εξής: ^[3]${\displaystyle \mathbb {C} =\lbrace a+ib~\vert \ a,b\in \mathbb {R} ,\ i^{2}=-1\rbrace }$

Το σύνολο των μιγαδικών περιέχει επιπλέον όλους τους πραγματικούς αριθμούς, καθώς κάθε πραγματικός αριθμός μπορεί να γραφτεί ως ένας μιγαδικός με μηδενικό φανταστικό μέρος${\displaystyle :\ a+0i}$.

Αν το φανταστικό μέρος ενός μιγαδικού είναι ίσο με το μηδέν, τότε αυτός ο μιγαδικός ταυτίζεται με τον πραγματικό αριθμό ${\displaystyle a}$.

Το πραγματικό μέρος ενός μιγαδικού ${\displaystyle z=a+ib}$ συμβολίζεται με ${\displaystyle Re(z)}$ ενώ το φανταστικό μέρος με ${\displaystyle Im(z)}$, δηλαδή ισχύει:

• ${\displaystyle Re(z)=a}$
• ${\displaystyle Im(z)=b}$

Δύο μιγαδικοί αριθμοί, ${\displaystyle z_{1}=x_{1}+iy_{1},\ z_{2}=x_{2}+iy_{2}}$, είναι ίσοι μεταξύ τους αν και μόνο αν τα πραγματικά τους μέρη και τα φανταστικά τους μέρη είναι μεταξύ τους ίσα. Δηλαδή αν ${\displaystyle x_{1}=x_{2},\ y_{1}=y_{2}}$.

Πράξεις μεταξύ μιγαδικών αριθμών γίνονται με βάση τους γνωστούς κανόνες αντιμετάθεσης, προσεταιρισμού και επιμερισμού, της Άλγεβρας:

• ${\displaystyle (a+ib)+(c+id)=(a+c)+i(b+d)}$
• ${\displaystyle (a+ib)-(c+id)=(a-c)+i(b-d)}$
• ${\displaystyle (a+ib)(c+id)=ac+ibc+iad+i^{2}bd=(ac-bd)+i(bc+ad)}$

Πιο αυστηρά, οι μιγαδικοί αριθμοί ορίζονται ως το σώμα ${\displaystyle \mathbb {C} =\left\{(a,b),\oplus ,\otimes \right\}}$ με ${\displaystyle (a,b)\in \mathbb {R} ^{2}}$ και

${\displaystyle \oplus :}$ προσθετική πράξη ${\displaystyle \mathbb {R} ^{2}\times \mathbb {R} ^{2}\to \mathbb {R} ^{2}:(a,b)\oplus (c,d)=(a+c,b+d)}$

${\displaystyle \otimes :}$ πολλαπλασιαστική πράξη ${\displaystyle \mathbb {R} ^{2}\times \mathbb {R} ^{2}\to \mathbb {R} ^{2}:(a,b)\otimes (c,d)=(a\cdot c-b\cdot d,a\cdot d+c\cdot b)}$

όπου + και ${\displaystyle \cdot }$ η κοινή πρόσθεση και ο κοινός πολλαπλασιασμός των πραγματικών.

Αποδεικνύεται εύκολα ότι το υποσύνολο του ${\displaystyle \mathbb {C} }$

${\displaystyle \mathbf {R} =\lbrace (a,0)\vert a\in \mathbb {R} \rbrace }$

είναι υπόσωμα του ${\displaystyle \mathbb {C} }$ και είναι ισόμορφο με το ${\displaystyle \mathbb {R} }$. Με βάση αυτό, πολλές φορές συμβολίζουμε το ${\displaystyle (a,0)}$ με ${\displaystyle a}$, έτσι π.χ. συμβολίζουμε το ${\displaystyle (3,0)=3,\ \left({\tfrac {5}{11}},0\right)={\tfrac {5}{11}}}$ κτλ.

Το στοιχείο ${\displaystyle (0,1)\in \mathbb {C} }$ το συμβολίζουμε ${\displaystyle i}$ και το ονομάζουμε φανταστική μονάδα.

Το αυστηρά ορισμένο αυτό σώμα έχει όλες τις ιδιότητες που προαναφέρθηκαν για τους μιγαδικούς και αποφεύγει την "αντιδιαισθητική" αναφορά στο ${\displaystyle {\sqrt {-1}}}$. Για το σώμα αυτό ισχύει:

${\displaystyle i^{2}=(0,1)\otimes (0,1)=(0\cdot 0-1\cdot 1,1\cdot 0+0\cdot 1)=(-1,0)=-1}$

όπου όμως το ${\displaystyle -1}$ δεν είναι ο πραγματικός ${\displaystyle -1}$ αλλά ο εναλλακτικός συμβολισμός του μιγαδικού ${\displaystyle (-1,0)}$, κι έτσι δεν δημιουργείται πρόβλημα. Οι μιγαδικοί, δηλαδή, δεν είναι μια αυθαίρετη επίκληση στην ύπαρξη ριζών αρνητικών πραγματικών, αλλά ένα εντελώς διαφορετικό σώμα, του οποίου τουλάχιστον ένα υπόσωμα είναι ισόμορφο με τους πραγματικούς.

Μιγαδικό επίπεδο

Ένας μιγαδικός ${\displaystyle z=a+ib}$ παριστάνεται και με το διάνυσμα με αρχή το κέντρο των αξόνων και πέρας το σημείο ${\displaystyle (a,b)}$.

Κάθε μιγαδικός αριθμός ${\displaystyle z=a+ib}$ μπορεί να αντιστοιχιστεί σε ένα σημείο ${\displaystyle M(a,b)}$ ενός δισδιάστατου καρτεσιανού συστήματος συντεταγμένων. Κάθε τέτοιο σημείο ${\displaystyle M}$ λέγεται "εικόνα" του αντίστοιχου μιγαδικού αριθμού ${\displaystyle z}$ και συμβολίζεται με ${\displaystyle M(z)}$ ή ${\displaystyle M(a,b)}$. Σε αυτή την περίπτωση, το καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων λέγεται "μιγαδικό επίπεδο" (ή "διάγραμμα Argand").

Λόγω της παραπάνω αντιστοίχισης μιγαδικού με σημείο, κάθε μιγαδικός αριθμός ${\displaystyle z}$ μπορεί να αναπαρασταθεί στο μιγαδικό επίπεδο με το διάνυσμα ${\displaystyle {\overrightarrow {OM}}}$, που έχει αρχή το κέντρο ${\displaystyle O}$ των αξόνων και τέλος το σημείο ${\displaystyle M(a,b)}$.

Το μέτρο του μιγαδικού αριθμού ορίζεται ως το μέτρο του διανύσματος ${\displaystyle {\overrightarrow {OM}}}$ ή, ισοδύναμα, ως η απόσταση του ${\displaystyle M}$ από το κέντρο ${\displaystyle O}$ του μιγαδικού επιπέδου: ${\displaystyle |z|={\sqrt {x^{2}+y^{2}}}\geq 0}$ .

Συζυγής μιγαδικός

Ο συζυγής ενός μιγαδικού αριθμού ${\displaystyle z=a+ib}$ ορίζεται ως ${\displaystyle a-ib}$, και συμβολίζεται ${\displaystyle {\bar {z}}}$. Γεωμετρικά, ο ${\displaystyle {\bar {z}}}$ αποτελεί τον κατοπτρισμό του ${\displaystyle z}$ ως προς τον άξονα των πραγματικών (βλ. σχήμα). Για ένα μιγαδικό αριθμό ${\displaystyle z}$, τον συζυγή και το μέτρο του ισχύουν οι ακόλουθες σχέσεις:

• ${\displaystyle |z|^{2}=z{\bar {z}}}$

• ${\displaystyle |z|=|{\bar {z}}|=|-z|=|{\bar {-z}}|}$

• ${\displaystyle {\overline {z+w}}={\bar {z}}+{\bar {w}}}$

• ${\displaystyle {\overline {zw}}={\bar {z}}{\bar {w}}}$

• ${\displaystyle {\overline {\left({\frac {z}{w}}\right)}}={\frac {\bar {z}}{\bar {w}}}}$

• ${\displaystyle {\bar {z}}=z}$ αν και μόνο αν ${\displaystyle Im(z)=0}$

• ${\displaystyle {\bar {z}}=-z}$ αν και μόνο αν ${\displaystyle Re(z)=0}$

• ${\displaystyle {\overline {\left({\bar {z}}\right)}}=z}$

• ${\displaystyle {\frac {1}{z}}={\frac {\bar {z}}{|z|^{2}}},\ z\neq 0}$

Τριγωνομετρική μορφή

Εκτός από τις καρτεσιανές συντεταγμένες του, ένας μιγαδικός μπορεί να γραφεί και με πολική ή τριγωνομετρική μορφή. Οι πολικές συντεταγμένες ενός μιγαδικού ${\displaystyle z}$ είναι το ζευγάρι ${\displaystyle (r,\phi )}$, όπου ${\displaystyle r=\left|z\right|}$, είναι το μέτρο του μιγαδικού και ${\displaystyle \phi }$, το πρωτεύον όρισμα του ${\displaystyle z}$.

Όρισμα ενός μιγαδικού ${\displaystyle z}$ είναι κάθε μία από τις γωνίες που σχηματίζει ο θετικός οριζόντιος ημιάξονας ${\displaystyle \mathbb {R} }$ με το αντίστοιχο διάνυσμα του ${\displaystyle z}$. Πρωτεύον όρισμα είναι η γωνία εκείνη που βρίσκεται στο διάστημα ${\displaystyle \left(-\pi ,\pi \right\rbrack }$, και συμβολίζεται με ${\displaystyle Arg(z)}$. Οπότε, κάθε άλλο όρισμα του ${\displaystyle z}$, διαφέρει κατά ${\displaystyle 2\kappa \pi }$ από το ${\displaystyle Arg(z)}$, όπου ${\displaystyle \kappa \in \mathbb {Z} }$ (ακέραιος).

Ισχύει ότι:

${\displaystyle z=x+iy=r(\cos \phi +i\sin \phi )}$

όπου: ${\displaystyle r=|z|={\sqrt {x^{2}+y^{2}}}\geq 0}$

και το όρισμα ${\displaystyle \phi }$ προσδιορίζεται με προσθετέο ${\displaystyle 2\kappa \pi }$, δηλαδή ορίσματα που διαφέρουν κατά ένα ακέραιο πολλαπλάσιο του ${\displaystyle 2\pi }$ είναι ισοδύναμα.

Εκθετική μορφή

Χρησιμοποιώντας την εξίσωση του Όιλερ, η τριγωνομετρική μορφή μετατρέπεται σε:

${\displaystyle z=|z|e^{i\phi }}$

που λέγεται εκθετική μορφή.

Με βάση την εκθετική μορφή των μιγαδικών αριθμών, μπορούν να οριστούν ο πολλαπλασιασμός ή η διαίρεσή τους ως εξής:

${\displaystyle r_{1}e^{i\phi _{1}}\cdot r_{2}e^{i\phi _{2}}=r_{1}r_{2}e^{i(\phi _{1}+\phi _{2})}}$

και

${\displaystyle {\frac {r_{1}e^{i\phi _{1}}}{r_{2}e^{i\phi _{2}}}}={\frac {r_{1}}{r_{2}}}e^{i(\phi _{1}-\phi _{2})}}$

Κατά αυτό τον τρόπο, η πρόσθεση μιγαδικών ταυτίζεται με πρόσθεση διανυσμάτων ενώ ο πολλαπλασιασμός μπορεί να θεωρηθεί ως μία στροφή (και ομοιοθεσία, δηλ. επιμήκυνση ή σμίκρυνση) διανύσματος. Ο πολλαπλασιασμός με τον φανταστικό αριθμό ${\displaystyle i}$ αντιστοιχεί σε μία στροφή ${\displaystyle 90^{\circ }}$ (με φορά αντίθετη των δεικτών του ρολογιού). Η γεωμετρική, επομένως, σημασία της εξίσωσης ${\displaystyle i^{2}=-1}$, που ορίζει τη φανταστική μονάδα, είναι πως δύο διαδοχικές στροφές ${\displaystyle 90^{\circ }}$ ταυτίζονται με μία στροφή ${\displaystyle 180^{\circ }}$.

Δείτε επίσης

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Μιγαδικός αριθμός

• Μιγαδική ανάλυση
• Ταυτότητα του Όιλερ
• Το Θεμελιώδες Θεώρημα της Άλγεβρας

Περαιτέρω ανάγνωση

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Μία εφαρμογή στο Geogebra για την ισότητα και πράξεις μιγαδικών

Ελληνικά άρθρα

• Μαυρογιάννης, Ν. Σ. (Μαΐου 2016). «Μία εισαγωγή στους μιγαδικούς αριθμούς». Εκθέτης Φύλλα Μαθηματικής Παιδείας (16): 1-8. http://ekthetis.gr/Ekthetis016.pdf. 
• Τσαπακίδης, Γ. (Ιουλίου 2013). «Μιγαδικοί αριθμοί και γεωμετρία». Ευκλείδης Β΄ (89): 65-68. http://www.hms.gr/sites/default/files/subsites/publications/issues_files/EYKLEIDHS_B_T89.pdf. 
• Β. Γιαννακόπουλος; Ν. Ζανής (1979). «Για τη Β'Τάξη: Μιγαδικοί Αριθμοί». Ευκλείδης Β΄ (1): 193-194. http://www.hms.gr/apothema/?s=sa&i=3563. 
• Γ. Θωμαΐδης (1987). «Εισαγωγή των μιγαδικών αριθμών στα Μαθηματικά». Ευκλείδης Β΄ (2): 67-71. http://www.hms.gr/apothema/?s=sa&i=3007. 
• Βάθης Δημήτριος (1991). «Οι Μιγαδικοί αριθμοί στη Γεωμετρία». Ευκλείδης Β΄ (2): 33-36. http://www.hms.gr/apothema/?s=sa&i=3072. 

Ξενόγλωσσα άρθρα

• Temple, G. (Ιουλίου 1937). «The Theory of Complex Numbers». The Mathematical Gazette 21 (244): 220–225. doi:10.2307/3605402. https://archive.org/details/sim_mathematical-gazette_1937-07_21_244/page/220. 
• Diamond, Louis E. (1 Μαΐου 1957). «Introduction to Complex Numbers». Mathematics Magazine 30 (5): 233. doi:10.2307/3029166. 
• Jones, Phillip S. (1954). «Complex numbers: an example of recurring themes in the development of mathematics—III». The Mathematics Teacher 47 (5): 340-345. https://www.jstor.org/stable/27954624. 
• Willson, William Wynne (Δεκεμβρίου 1970). «An Approach to Complex Numbers». The Mathematical Gazette 54 (390): 342–346. doi:10.2307/3613848. https://archive.org/details/sim_mathematical-gazette_1970-12_54_390/page/342. 
• Green, D. R. (Ιουνίου 1976). «The historical development of complex numbers». The Mathematical Gazette 60 (412): 99–107. doi:10.2307/3616235. https://archive.org/details/sim_mathematical-gazette_1976-06_60_412/page/99. 

Βιβλιογραφία

• Ahlfors, Lars (1979). Complex analysis (3rd έκδοση). McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-000657-7. 
• Apostol, Tom (1981). Mathematical analysis. Addison-Wesley. 
• Argand (1814). «Reflexions sur la nouvelle théorie des imaginaires, suives d'une application à la demonstration d'un theorème d'analise» (στα γαλλικά). Annales de mathématiques pures et appliquées 5: 197–209. https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$c126479&view=1up&seq=209. 
• Gauss, C. F. (1831). «Theoria residuorum biquadraticorum. Commentatio secunda.» (στα la). Commentationes Societatis Regiae Scientiarum Gottingensis Recentiores 7: 89–148. https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015073697180&view=1up&seq=292. 
• Solomentsev, E.D. (2001), «Complex number», στο: Hazewinkel, Michiel, επιμ., Encyclopedia of Mathematics, Springer, ISBN 978-1-55608-010-4, http://www.encyclopediaofmath.org/index.php?title=c/c024140 
• Penrose, Roger (2005). The Road to Reality: A complete guide to the laws of the universe. Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-679-45443-4. 
• Derbyshire, John (2006). Unknown Quantity: A real and imaginary history of algebra. Joseph Henry Press. ISBN 978-0-309-09657-7. 
• Needham, Tristan (1997). Visual Complex Analysis. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-853447-1. 
• Ahlfors, Lars (1979). Complex analysis (3rd έκδοση). McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-000657-7. 
• Conway, John B. (1986). Functions of One Complex Variable I. Springer. ISBN 978-0-387-90328-6. 
• Joshi, Kapil D. (1989). Foundations of Discrete Mathematics. New York: en:John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-21152-6. 
• Pedoe, Dan (1988). Geometry: A comprehensive course. Dover. ISBN 978-0-486-65812-4. 
• Press, W.H.· Teukolsky, S.A.· Vetterling, W.T.· Flannery, B.P. (2007). «Section 5.5 Complex Arithmetic». Numerical Recipes: The art of scientific computing (3rd έκδοση). New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88068-8. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Μαρτίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2023. 
• Solomentsev, E.D. (2001), «Complex number», στο: Hazewinkel, Michiel, επιμ., Encyclopedia of Mathematics, Springer, ISBN 978-1-55608-010-4, http://www.encyclopediaofmath.org/index.php?title=c/c024140 
• Bourbaki, Nicolas (1998). «Foundations of mathematics § logic: set theory». Elements of the history of mathematics. Springer. 
• Burton, David M. (1995). The History of Mathematics (3rd έκδοση). New York: en:McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-009465-9. 
• Katz, Victor J. (2004). A History of Mathematics, Brief Version. en:Addison-Wesley. ISBN 978-0-321-16193-2. 
• Nahin, Paul J. (1998). An Imaginary Tale: The Story of ${\displaystyle \scriptstyle {\sqrt {-1}}}$. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02795-1.  — A gentle introduction to the history of complex numbers and the beginnings of complex analysis.
• Ebbinghaus, H. D.· Hermes, H.· Hirzebruch, F.· Koecher, M.· Mainzer, K.· Neukirch, J.· Prestel, A.· Remmert, R. (1991). Numbers (hardcover έκδοση). Springer. ISBN 978-0-387-97497-2.  — An advanced perspective on the historical development of the concept of number.

Παραπομπές

1. «5.1 Η έννοια του μιγαδικού αριθμού». ebooks.edu.gr. Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2023. 
2. «Απλές πράξεις με μιγαδικούς αριθμούς. A. Mishchenko και Y. Solovyον» (PDF). 
3. «Μιγαδικοί αριθμοί και Γεωμετρία» (PDF). 
4. «Γεωμετρία και μιγαδικοί αριθμοί - Σωτήρης Τσεβάς» (PDF). 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βικιβιβλίο στην αγγλική έκδοση (Wikibooks)