Μεθκίτα της Κόρδοβας

Μεθκίτα της Κόρδοβας
Βασικές πληροφορίες
Τοποθεσία	Ανδαλουσία Κόρδοβα
Υπαγωγή	Καθολικισμός
Δήμος	Κόρδοβα
Χώρα	Ισπανία
Αρχιτεκτονική περιγραφή
Αρχιτεκτονικός τύπος	εκκλησία
Αρχιτεκτονικός ρυθμός	Ισλαμική, Γοτθική, Αναγεννησιακή και Μπαρόκ αρχιτεκτονική
Αποπεράτωση	16ος αιώνας

Το τέμενος-Καθεδρικός της Κόρδοβας (ισπανικά: Mezquita–catedral de Córdoba), γνωστό και ως Μεθκίτα της Κόρδοβας (ισπανικά: Mezquita de Córdoba)^[1] και εκκλησιαστικά ως Καθεδρικός ναός της Παναγίας της Ανάληψης (ισπανικά: Catedral de Nuestra Señora de la Asunción)^[2] είναι καθολικός χριστιανικός ναός της αρχιεπισκοπής της Κόρδοβας αφιερωμένος στην Ανάληψη της Θεοτόκου και βρίσκεται στην πόλη Κόρδοβα, στην Ανδαλουσία της Ισπανίας.^[3] Αρχικά ήταν μια καθολική χριστιανική εκκλησία η οποία κατασκευάστηκε από τους Βησιγότθους,^[4][5] αν και στη συνέχεια μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.^[4] Μετά τη Ρεκονκίστα, μετατράπηκε σε καθολικό ναό άλλη μία φορά.^[4][5] Το κτίριο θεωρείται ως ένα από τα πιο ολοκληρωμένα μνημεία της μαυριτανικής αρχιτεκτονικής. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι Ισπανοί Μουσουλμάνοι πιέζουν της Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να τους επιτρέψει να προσευχηθούν στο ναό.^[6][7] Αυτό το μουσουλμανικό αίτημα έχει απορριφθεί αρκετές φορές, τόσο από τις εκκλησιαστικές αρχές της Ισπανίας όσο και από το ίδιο το Βατικανό.^[6][8]

Το 1984 καταχωρήθηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και μια δεκαετία αργότερα ο χαρακτηρισμός αυτός επεκτάθηκε ώστε να συμπεριλαμβάνει μεγάλο μέρος του ιστορικού κέντρου της Κόρδοβας.^[9]

Απαρχές

Ο καθεδρικός ναός αρχικά κατασκευάστηκε από τους Βησιγότθους ως μια καθολική χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Βικέντιο.^[4][5] Μετά την κατάκτηση του Βησιγοτθικού βασιλείου από τους Μουσουλμάνους, το κτίριο διαιρέθηκε από τους Μουσουλμάνους και τους Χριστιανούς. Όταν ο εξόριστος Ομεϋάδης πρίγκηπας Αμπντ αλ-Ραχμάν Α΄ διέφυγε στην Ιβηρική και νίκησε τον κυβερνήτη της Αλ-Ανταλούς Γιουσούφ αλ-Φίχρι, βρήκε τους κατοίκους της Κόρδοβας διαιρεμένους σε διάφορες σέκτες, μεταξύ άλλων τους Γνωστικιστές, τους Πρισιλιανιστές, τους Δονατιστές και τους Λουσιφεριανιστές. Η φιλοδοξία του ήταν να ανεγείρει ένα ναό ο οποίος θα ανταγωνιζόταν σε μεγαλείο αυτούς της Βαγδάτης, της Ιερουσαλήμ και της Δαμασκού, και θα πλησίαζε σε ιερότητα τη φήμη της Μέκκας. Η χριστιανική εκκλησία της Κόρδοβας βρισκόταν στο σημείο όπου έστεκε ένας ρωμαϊκός ναός αφιερωμένος στον Ιανό, και σε αυτό το σημείο ο Αντ αλ-Ραχμμάν αποφάσισε να ανεγείρει το μεγάλο τέμενος. Προσφέρθηκε να αγοράσει την εκκλησία και το οικόπεδο από τους κατακτημένους ανθρώπους. Οι διαπραγματεύσεις για την πώληση έγιναν από τον αγαπημένο γραμματέα του Σουλτάνου, το Ουμέγια ιμπν Γιεζίντ. Σύμφωνα με τους όρους της συναλλαγής, οι κάτοικοι της Κόρδοβας μπορούσαν να ξανακατασκευάσουν την εκκλησία που προηγουμένως ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Φαούστους, Ιανουάριος και Μαρσέλλος, τρεις Χριστιανούς μάρτυρες τους οποίους τιμούσαν με ευλάβεια.^[10]

Ο Αμπντ αλ-Ραχμάν Α΄ επέτρεψε στους Χριστιανούς να ξαναχτίσουν τις κατεστραμμένες εκκλησίες τους και αγόρασε το χριστιανικό μισό της εκκλησίας του Αγίου Βικεντίου.^[11][12] Ο Χαλίφης ήταν πλούσιος. Πέρα από το θησαυρό που απέσπασε από τους Γότθους κατά τη διάρκεια των πρόσφατων πολέμων, κέρδιζε επίσης το ένα δέκατο της παραγωγής (φόρος της δεκάτης) της γης και των βιοτεχνών. Οι Μουσουλμάνοι στην Ανδαλουσία ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν το φόρο του Ζακάχ και ένας φόρος γνωστός ως Τζίζια έπρεπε να πληρωθεί από κάθε Χριστιανό και Εβραίο στην Ανδαλουσία και σε αντάλλαγμα είχαν σύμφωνο ασφάλειας από ξένες επιδρομές. Πέρα από αυτά, οι Μαυριτανοί βασιλείς πλούτισαν από τα πολύτιμα ορυχεία της Ιβηρικής, τα λατομεία μαρμάρου και άλλες πηγές πλούτου. Από αυτά τα εισοδήματα, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν και οι διάδοχοί του, Χισάμ, Αμπντ αρ-Ραχμάν Β΄, ο σπουδαιότερος της δυναστείας και τρίτος στη σειρά και τέλος ο πολυδάπανος Αλμανζόρ, ξόδεψαν μεγάλα ποσά στην σχεδίαση, κατασκευή και ακριβό στολισμό του τεμένους.^[10] Ο Αμπντ αλ-Ραχμάν Α΄ και οι διάδοχοί του δούλευαν προκειμένου να μετατρέψουν το κτίριο στους επόμενους δύο αιώνες σε τέμενος, αρχίζοντας από το 784. Επιπλέον, ο Αμπντ αλ-Ραχμάν Α΄ χρησιμοποίησε το τέμενος (αρχικά αποκαλούμενο «Τέμενος Αλτζάμα») ως συμπλήρωμα του παλατιού του και το ονόμασε έτσι για να τιμήσει τη σύζυγό του. Παραδοσιακά, το μιχράμπ του τεμένους έχει κατεύθυνση προς τη Μέκκα ώστε οι προσκυνητές κοιτώντας το μιχράμπ να προσεύχονται προς τη Μέκκα. Η Μέκκα βρίσκεται ανατολικά-νοτιοανατολικά του τεμένους, όμως το μιχράμπ έχει παραδόξως κατεύθυνση προς το νότο.^[13]

Το έργο της κατασκευής του περίλαμπρου τεμένους απασχόλησε χιλιάδες τεχνίτες και εργάτες, και ένα τόσο μεγάλο εγχείρημα οδήγησε στην ανάπτυξη όλων των πόρων της περιοχής. Η σκληρή πέτρα και τα όμορφα μάρμαρα προήλθαν από λατομεία στη Σιέρρα Μορένα και τις περιοχές που περιβάλλουν την πόλη. Στην Κόρδοβα κατασκευάστηκαν εργοστάσια. Ένας διάσημος Σύριος αρχιτέκτονας σχεδίασε το τέμενος. Αφήνοντας το σπίτι του στα όρια της Κόρδοβας, ο Χαλίφης ήρθε να μείνει στη πόλη, έτσι ώστε να επιβλέπει προσωπικά τις εργασίες και να προτείνει βελτιώσεις του σχεδίου. Ο Αμπντ ερ-Ραχμάν μετακινούνταν ανάμεσα στους εργάτες, καθοδηγώντας τους πολλές ώρες κάθε μέρα.^[10]

Στο τέμενος έλαβαν χώρα πολυάριθμες μετέπειτα αλλαγές. Ο Αμπντ αλ-Ραχμάν Β΄ διέταξε την κατασκευή ενός νέου μιναρέ, ενώ το 961 ο Αλ-Χακάμ Β΄ μεγένθυνε τα κτίρια και εμπλούτισε το μιχράμπ. Η τελευταία από αυτές τις αλλαγές έγινε από τον Αλ-Μανσούρ Ιμπ Αμπί Ααμίρ το 987. Συνδέθηκε με το παλάτι του Χαλίφη με ένα υπερυψωμένο διάδρομο, μετά με τεμένη μέσα σε παλάτια να αποτελούν παράδοση για προηγουμένους μουσουλμάνους ηγέτες. Το τέμενος απέκτησε τις σημερινές του διαστάσεις το 987 με την κατασκευή των εξωτερικότερων κλιτών και της αυλής.

Σχέδιο

Σχέδια του ναού.

Στο σχέδιο του τεμένους, οι αρχιτέκτονες συμπεριέλαβαν έναν αριθμό ρωμαϊκών κιόνων με μία σειρά κιονόκρανων. Κάποιοι από αυτούς τους κίονες ήταν ήδη τμήμα της γοτθικής κατασκευής. Άλλοι στάλθηκαν από διάφορες περιοχές της Ιβηρικής χερσονήσου ως δώρα από τους κυβερνήτες των επαρχιών. Ελεφαντόδοντο, ίασπις, πορφύρα, χρυσός, άργυρος, χαλκός και ορείχαλκος χρησιμοποιήθηκαν στην διακόσμηση του τεμένους. Σχεδιάστηκαν εντυπωσιακά μωσαϊκά και πλακάκια. Πλάκες από αρωματικά ξύλα καρφωμένα με καρφιά από καθαρό χρυσάφι και οι κόκκινοι μαρμάρινοι κίονες ειπώθηκε ότι ήταν έργο του Θεού. Το αρχικό τμήμα του κτιρίου, κατασκευασμένο υπό την καθοδήγηση του Αμπντ-ερ-Ραχμάν Α΄, ήταν αυτό που συνορεύει με την «Αυλή των Πορτοκαλιών». Αργότερα, ο τεράστιος ναός ενσωμάτωσε όλους τους ρυθμούς αρχιτεκτονικής Μορίσκο σε μία σύνθεση.^[10]

Το Μεγάλο Τέμενος της Κόρδοβας είχε σημαντική θέση στην μουσουλμανική κοινότητα της Αλ-Άνταλους για τρεις αιώνες. Στην Κόρδοβα, την πρωτεύουσα, το τέμενος ήταν η καρδιά και κύριο σημείο ενδιαφέροντος στην πόλη.^[14] Ο Μοχάμεντ Ικμπάλ περιέγραψε την αίθουσα με τους κίονες ως να έχει «αμέτρητους κιόνες όπως οι σειρές των φοινίκων στις οάσεις της Συρίας».^[15] Για τους ανθρώπους της Αλ-Άνταλους «η ομορφιά του τεμένους ήταν τόσο μεγάλη ώστε δεν μπορεί να περιγραφεί».^[16]

Η κύρια αίθουσα του τεμένους χρησιμοποιούνταν για μία ποικιλία δραστηριοτήτων. Χρησιμοποιήθηκε ως κύρια αίθουσα προσευχής της προσωπικής αφοσίωσης, τις πέντε καθημερινής μουσουλμανικές προσευχές και τις ειδικές προσευχές της Παρασκευής. Επίσης, χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα διδασκαλίας του θρησκευτικού νόμου της Σαρία κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Αμπντ αλ-Ραχμάν και των διαδόχων του.^[17]

Η Μεθκίτα της Κόρδοβας παρουσιάζει χαρακτηριστικά και αρχιτεκτονική εμφάνιση παρόμοια με το Μέγα Τέμενος της Δαμασκού,^[18] και έτσι είναι φανερό ότι χρησιμοποιήθηκε από τον Αμπντ αλ-Ραχμάν ως μοντέλο για τη δημιουργία του τεμένους αυτού.

Η αίθουσα προσευχής

Κίονες του τεμένους

Χαρακτηριστικά

Το κτίριο είναι γνωστό για την αίθουσα με τα αψιδωτά υποστήλια, με 856 κίονες από ίασπη, όνυχα, μάρμαρο και γρανίτη. Αυτοί αποτελούνται από τμήματα του ρωμαϊκού ναού ο οποίος βρισκόταν παλαιότερα στον χώρο, καθώς και άλλα κατεστραμμένα ρωμαϊκά κτίρια, όπως το αμφιθέατρο της Μέριδας. Οι διπλές αψίδες ήταν μια καινούργια εισαγωγή στην αρχιτεκτονική, επιτρέποντας την κατασκευή ψηλότερων ταβανιών απ'ότι θα ήταν δυνατό με σχετικά κοντούς κίονες. Οι διπλές αψίδες αποτελούνται από μία κατώτερη πεταλοειδή αψίδα και μία ανώτερη ημικυκλική αψίδα. Οι διάσημες εναλλάξ σειρές κόκκινων και λευκών σφηνολίθων στις αψίδες είναι εμπνευσμένες από αυτές στον Θόλο του Βράχου^[16] και επίσης μοιάζουν με αυτούς στον καθεδρικό ναό του Άαχεν, ο οποίος κατασκευάστηκε περίπου την ίδια περίοδο. Ένας κεντρικά τοποθετημένος θόλος έχει μπλε πλακάκια διακοσμημένα με αστέρια.

Ο καθεδρικός διαθέτει επίσης μία πλούσια επιχρυσωμένη κόγχη προσευχής ή μιχράμπ. Το μιχράμπ είναι ένα αριστούργημα αρχιτεκτονικής, με γεωμετρικά και ρευστά σχέδια φυτών. Άλλα εξέχοντα χαρακτηριστικά ήταν: η ανοιχτή αυλή (σαχν) που περιβάλλεται από στοές, ξύλινες επιφάνειες, μιναρέδες, πολύχρωμα μωσαϊκά και παράθυρα με χρωματιστό γυαλί.^[16] Οι τοίχοι του τεμένους είχαν γραμμένες πάνω τους στίχους από το Κοράνι. Καθώς το Ισλάμ απορρίπτει όλα τα αγάλματα και απεικονίσεις ανθρώπων ή του θεού, η διακόσμηση του τεμένους έγινε με πλακάκια, καλλιγραφίες και αρχιτεκτονικές μορφές.

Για τους κίονες επιλέχθηκαν αψεγάδιαστα λευκά μάρμαρα. Ο Αράζι, ένας Άραβας συγγραφέας, μιλάει για το πολύτιμο μάρμαρο στο χρώμα του κρασιού το οποίο προερχόταν από τα βουνά της περιοχής, το οποία χρησιμοποιήθηκε για τον εξωραϊσμό των κλιτών του τεμένους. Ο ναός του Χισάμ καλύπτει έκταση διαστάσεων 140 επί 85 μέτρων. Περιβαλλόταν από χοντρούς, οχυρωμένους τοίχους, με πύργους παρακολούθησης και ένα ψηλό μιναρέ. Υπήρχαν εννέα εξωτερικές πύλες και έντεκα εσωτερικές. Αυτές οι πύλες οδηγούσαν σε ισάριθμα κλίτη μέσα στο τέμενος. Η αυλή είχε μεγάλες πύλες στη βόρεια, τη δυτική και ανατολική πλευρά, και σιντριβάνια για τον εξαγνισμό των ευσεβών. Τα κλίτη ήταν έντεκα στον αριθμό, εκτείνονταν από βορρά προς νότο, και διασχίζονταν από 21 μικρότερα κλίτη με κατεύθυνση ανατολή προς δύση.

Διάταξη

Το σχέδιο του πατώματος του καθεδρικού φαίνεται ότι είναι παράλληλο με κάποια από τα παλαιότερα τεμένη, τα οποία χρονολογούνται από την αρχή του Ισλάμ.^[14] Έχει ορθογώνια αίθουσα προσευχής με διαδρόμους διατεταγμένοι κάθετα στην κίμπλα, την κατεύθυνση στην οποία προσεύχονται οι Μουσουλμάνοι.^[19] Η αίθουσα προσευχής ήταν μεγάλη, επίπεδη, με ξύλινα ταβάνια που συγκρατούνταν από αψίδες με πεταλοειδή εμφάνιση.^[14]

Εκατό πενήντα χρόνια μετά τη δημιουργία της, προστέθηκε μια σκάλα για τη οροφή, μαζί με μια νότια επέκταση του τεμένους. Κατασκευάστηκε μια γέφυρα για να συνδέει την αίθουσα προσευχής με το παλάτι του Χαλίφη.^[18] Το τέμενος στη συνέχεια επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο προς τα νότια, όπως και η αυλή που το περιέβαλε. Το Τέμενος κατασκευάστηκε σε τέσσερα στάδιο, με τον κάθε Χαλίφη και την ελίτ του να συνεισφέρουν σε αυτό.^[20]

Μέχρι τον 11ο αιώνα, η αυλή δεν ήταν πλακόστρωτη και είχε εσπεριδοειδή και φοίνικες που αρδεύονταν - πρώτα από δεξαμενές συλλογής βρόχινου νερού και στη συνέχεια από υδραγωγείο. Η εκσκαφή δείχνει ότι τα δέντρα ήταν φυτεμένα σε μοτίβο, με επιφανειακά αυλάκια άρδευσης. Τα πέτρινα αυλάκια που είναι ορατά σήμερα δεν είναι τα αρχικά.^[21]

Ο Αμπντ-ερ-Ραχμάν Γ΄ προσέθεσε ένα νέο πύργο. Ο μιναρές είχε δύο σκάλες, οι οποίες κατασκευάστηκαν ώστε να υπάρχει ξεχωριστή άνοδος και κάθοδος. στην κορυφή υπήρχαν τρία μήλα, δύο χρυσά και ένα ασημένιο, με κρίνους με έξι πέταλα. Ο μιναρές έχει τέσσερις πλευρές, με δεκατέσσερα παράθυρα, με αψίδες πάνω σε κίονες από ίασπη. Η κατασκευή είναι διακοσμημένη με λεπτομερώς επεξεργασμένα σχέδια.^[10]

Μουσουλμανική καμπάνια

Καμπαναριό περιτριγυρισμένο από μιναρέδες.

Οι μουσουλμάνοι από όλη την Ισπανία πίεσαν τη Ρωμαϊκή Καθολική Εκκλησία να τους επιτρέψει να προσευχηθούν στο σύμπλεγμα, με το Ισλαμικό Συμβούλιο της Ισπανίας να παραδίδει επίσημη αίτηση στο Βατικανό.^[6][7] Ωστόσο, η Ισπανικές εκκλησιαστικές αρχές και το Βατικανό ήταν αντίθετοι με αυτή την κίνηση.^[8] Αυτές οι διαμάχες για τον καθεδρικό αντικατοπτρίζουν τη διχογνωμία για το τι αποτελεί ισπανική ιστορία και τι ισπανική ταυτότητα.^[22]

Το περιστατικό του 2010

Τον Απρίλιο του 2010, δυο μουσουλμάνοι τουρίστες συνελήφθησαν στον καθεδρικό, μετά το περιστατικό του σοβαρού τραυματισμού δύο φρουρών ασφαλείας. Το περιστατικό συνέβη όταν το κτίριο ήταν γεμάτο με τουρίστες που επισκέφτηκαν τον ναό κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα.^[23][24]

Σύμφωνα με τις αρχές του καθεδρικού, περίπου έξι αυστριακοί μουσουλμάνοι, που ήταν μέρος μιας ομάδας 118 ατόμων σε οργανωμένη εκδρομή για νέους Ευρωπαίους μουσουλμάνους, γονάτισαν για να προσευχηθούν ταυτόχρονα. Οι φύλακες παρενέβησαν και τους “κάλεσαν να συνεχίσουν με την ομάδα τους ή να αποχωρίσουν”.^[23][24] Μια συμπλοκή τότε ξέσπασε ανάμεσα σε δύο από τους τουρίστες και στους φύλακες, με τους φύλακες να τραυματίζονται σοβαρά και να χρειαστεί να νοσηλευτούν. Οι δύο μουσουλμάνοι τέθηκαν υπό κράτηση.^[23][24][25]

Παραπομπές

1. «Mosque-Cathedral of Córdoba». Encyclopædia Britannica, Inc. Ανακτήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 2012. 
2. 100 Countries, 5,000 Ideas. National Geographic Society. 2011. σελ. 299. ISBN 9781426207587. The eight-century Great Mosque with double arches in Córdoba was transformed into the Cathedral of our Lady of Assumption. 
3. Daniel, Ben (2013). The Search for Truth about Islam. Westminster John Knox Press. σελ. 93. ISBN 9780664237059. The church is Catholic and has been for centuries, but when Catholic Spaniards expelled the local Arabic and Muslim population (the people they called the Moors) in 1236, they didn't do what the Catholic Church tended to do everywhere else when it moved in and displaced locally held religious beliefs: they didn't destroy the local religious shrine and build a cathedral of the foundations of the sacred space that had been knocked down. Instead, they built a church inside and up through the roof of the mosque, and then dedicated the entire space to Our Lady of the Assumption and made it the cathedral for the Diocese of Cordoba. 
4. Guia, Aitana (1 Ιουλίου 2014). The Muslim Struggle for Civil Rights in Spain, 1985–2010: Promoting Democracy Through Islamic Engagement. Sussex Academic Press. σελ. 137. ISBN 9781845195816. It was originally a small temple of Christian Visigoth origin. Under Umayyad reign in Spain (711–1031 CE), it was expanded and made into a mosque, which it would remain for eight centuries. During the Christian conquest of Al-Andalus, Christians captured the mosque and consecrated it as a Catholic church. 
5. Armstrong, Ian (2013). Spain and Portugal. Avalon Travel Publishing. ISBN 9781612370316. On this site originally stood the Visigoths' Christian Church of San Vicente, but when the Moors came to town in 758 CE they knocked it down and constructed a mosque in its place. When Córdoba fell once again to the Christians, King Ferdinand II and his successors set about Christianizing the structure, most dramatically adding the bight pearly white Renaissance nave where mass is held every morning. 
6. Sills, Ben (2004-04-19). «Cathedral may see return of Muslims». The Guardian (London). http://www.guardian.co.uk/world/2004/apr/19/spain. 
7. Thomson, Muslims ask Pope to OK worship in ex-mosque, Reuters, (2011), [1] Αρχειοθετήθηκε 2011-06-28 στο Wayback Machine.
8. Fuchs, Dale (2006-12-28). «Pope asked to let Muslims pray in cathedral». The Guardian (London). http://www.guardian.co.uk/world/2006/dec/28/spain.catholicism?INTCMP=ILCNETTXT3487. 
9. «Ιστορικό κέντρο της Κόρδοβα». UNESCO. Ανακτήθηκε στις 29 Δεκ. 2013. 
10. Calvert, Albert Frederick· Gallichan, Walter Matthew (1907). Cordova, a City of the Moors (Public domain έκδοση). J. Lane. σελίδες 42–. 
11. Josef W. Meri and Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization, Routledge, (2005), p. 176 ff.
12. Irving, T. B. (1962). The Falcon of Spain. Ashraf Press, Lahore. σελ. 82. 
13. Lapunzina, Alejandro (2005). Architecture of Spain. Greenwood Publishing Group. σελίδες 82–83. 
14. Jayyusi, Salma Khadra, ed. The Legacy of Muslim Spain, 2 Vols.. Leiden: BRILL, p.599.
15. Muhammad Iqbal,The Mosque of Cordoba
16. Anwar, G. Chejne, Muslim Spain: Its History and Culture, MINNE ed. Minnesota: University Of Minnesota Press, p.364.
17. Jan, Read. The Moors in Spain and Portugal. London: Rowman & Littlefield Pub Inc, p.56.
18. The Literature of Al-Andalus (The Cambridge History of Arabic Literature). New Ed ed. New York: Cambridge University Press, 161.
19. The Literature of Al-Andalus, p.159
20. The Literature of Al-Andalus p.162
21. Ruggles, D. Fairchild (2008). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. σελ. 152. ISBN 0-8122-4025-1. 
22. D. Fairchild Ruggles, “The Stratigraphy of Forgetting: The Great Cathedral of Cordoba and Its Contested Legacy,” in Contested Cultural Heritage, ed. Helaine Silverman. New York: Springer, 2011, pp. 51-67. Spanish translation in the journal Antípoda:Revista de Antropología y Arqueología (Bogotá, Colombia) 12 (2011): 19-38.
23. Tremlett, Giles (2010-04-01). «Two arrested after fight in Cordoba's former mosque». The Guardian (London). http://www.guardian.co.uk/world/2010/apr/01/muslim-catholic-mosque-fight?INTCMP=ILCNETTXT3487. 
24. Keeley, Graham (2010-04-03). «Muslims arrested for trying to pray in Cordobas former Mosque». The Times (London). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-06-29. https://web.archive.org/web/20110629135347/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article7085695.ece#cid=OTC-RSS&attr=797093. Ανακτήθηκε στις 2014-10-02. 
25. «Muslims in Spain campaign to worship alongside Christians». CNN. 2010-09-07. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-08-02. https://web.archive.org/web/20220802065722/http://edition.cnn.com/2010/WORLD/europe/08/17/cordoba.mosque.spain/index.html. Ανακτήθηκε στις 2014-10-02. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Μεθκίτα της Κόρδοβας

• Επίσημος ιστότοπος
• The Great Mosque of Cordoba Αρχειοθετήθηκε 2014-10-06 στο Wayback Machine., Shadieh Mirmobiny, Smarthistory
• Mezquita (Great Mosque) of Córdoba
• Mezquita (Great Mosque) of Córdoba at Google Maps
• Wonders of the World: Mezquita videos
• The Mosque of Cordova (during early 19th century)
• Al-Andalus: the art of Islamic Spain, ένας εκθεσιακός κατάλογος από το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (πλήρως διαθέσιμος διαδικτυακά με τη μορφή PDF), το οποίο περιέχει υλικό για το κτίριο (δείτε ευρετήριο)