Μίχαελ Σίττοβ

Μίχαελ Σίττοβ
Γέννηση	1459[1] Τάλιν
Θάνατος	1525[2][3][4] και 21  Δεκεμβρίου 1525[5][6] Τάλιν
Αιτία θανάτου	πανώλη
Συνθήκες θανάτου	φυσικά αίτια
Τόπος ταφής	Εκκλησία Αγίου Νικολάου
Χώρα πολιτογράφησης	Νότιες Κάτω Χώρες
Ιδιότητα	ζωγράφος[7]
Γονείς	Clawes van der Sittow
Κίνημα	Πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική
Είδος τέχνης	προσωπογραφία
Καλλιτεχνικά ρεύματα	Πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική
Σημαντικά έργα	Portrait of a man
Σχετικά πολυμέσα

Ο Μίχαελ Σίττοβ (Michael Sittow, 1469 - 1525), γνωστός επίσης και ως Master Michiel, Michel Sittow, Michiel, Miguel και με πολλές άλλες παραλλαγές,^[8] ήταν ζωγράφος από το Ρέβαλ (σήμερα Τάλιν της Εσθονίας, ο οποίος κατατάσσεται στους Φλαμανδούς ζωγράφους όχι λόγω καταγωγής αλλά λόγω της εκπαίδευσης και του ύφους της Πρώιμης φλαμανδικής ζωγραφικής που ακολούθησε κατά τη σταδιοδρομία του.

Κατά το μεγαλύτερο τμήμα του βίου του ο Σίττοβ εργάστηκε ως αυλικός δημιουργός πορτρέτων για λογαριασμό της Ισαβέλλας Α΄ της Καστίλης, του οίκου των Αψβούργων και άλλων ηγεμόνων στην Ισπανία και τις Κάτω Χώρες. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους Φλαμανδούς ζωγράφους της εποχής του.^[9]

Βίος

Ο Σίττοβ γεννήθηκε το 1468 ή το 1469 στο Ρέβαλ, μέλος εύπορης οικογένειας. Πατέρας του ήταν ο ζωγράφος και ξυλογλύπτης Κλάβες φαν ντερ Σίττοβ (Clawes (Claves, Claes) van der Sittow)^[10] και μητέρα του η Μαργκαρέτε Μόλνερ (Margarethe Molner).^[11] Είχε δύο νεότερους αδελφούς, τους Κλάβες και Γιάσπερ.^[12]

Οι ρίζες του Κλάβες φαν ντερ Σίττοβ (; - 1482) δεν έχουν αποσαφηνιστεί. Πιθανόν να καταγόταν από το χωριό Ζιττοβ (Zittow) κοντά στο Βίσμαρ (Wismar) της σημερινής Γερμανίας ή μπορεί να ήταν φλαμανδικής καταγωγής. Έφθασε στο Ρέβαλ το 1454 και πολιτογραφήθηκε πολίτης της πόλης το 1457. Ήταν εύπορος για καλλιτέχνης, έχοντας στην ιδιοκτησία του μερικές κατοικίες εκεί. Έγινε ο εκτιμητής της Συντεχνίας ζωγράφων το 1479.^[11] Νυμφεύτηκε την Μαργκαρέτε Μόλνερ (; - 1501) το 1468, η οποία ήταν σουηδόφωνη Φινλανδή, θυγατέρα του ευκατάστατου εμπόρου Όλεφ Μέλνερ (Olef Andersson Mölnare).^[13]

Αρχικά ο Μίχαελ σπούδασε ζωγραφική και γλυπτική στο εργαστήριο του πατέρα του, ενώ παράλληλα φοιτούσε στο σχολείο της πόλης για να μάθει λατινικά, αριθμητική και τραγούδι.^[11] Μετά τον θάνατο του πατέρα του το 1482, ο Μίχαελ συνέχισε τις σπουδές του στη Μπρυζ από το 1484 ως το 1488. Πιστεύεται ότι μαθήτευσε στο εργαστήριο του κορυφαίου Φλαμανδού ζωγράφου Χανς Μέμλινγκ.^[10][14]

Μίχαελ Σίττοβ: Πορτρέτο άνδρα (περ. 1510)

Το 1488 (ή 1491-92) έγινε "Δάσκαλος" και ανεξαρτητοποιήθηκε, αν και δεν έγινε μέλος της τοπικής Συντεχνίας ζωγράφων.^[15] Εργαζόμενος ως ζωγράφος πορτρέτων, ταξίδεψε στη νότια Ευρώπη, όπως φαίνεται από χαρακτηριστικά της γαλλικής και της ιταλικής τέχνης που έχει περιλάβει στα έργα του. ^[11][12]

Από το 1492 ο Σίττοβ εγκαταστάθηκε στο Τολέδο της Ισπανίας ως αυλικός ζωγράφος της Ισαβέλλας της Καστίλης. Η Ισαβέλλα είχε περιλάβει αρκετούς ακαδημαϊκούς και ζωγράφους από πολλές χώρες στην Αυλή της. Ο Σίττοβ έγινε γνωστός στην Αυλή με το προσωνύμιο "Melchior Alemán",^[16] αν και ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και η Αρχιδούκισσα της Σαβοΐας Μαργαρίτα της Αυστρίας κάνουν λόγο για κάποιο ζωγράφο "Mychel Flamenco" (Μίχαελ της Φλαμανδίας), ο οποίος μπορεί να ήταν ο Σίττοβ.^[10] Ήταν ο υψηλότερα αμειβόμενος στην Αυλή της βασίλισσας, λαμβάνοντας ετήσιο μισθό 50.000 ισπανικά μαραβέδια (ο Χουάν ντε Φλαντς, ο δεύτερος καλύτερα αμειβόμενος καλλιτέχνης της Αυλής λάμβανε μόνον 20.000 μαραβέδια).^[16] Ο Σίττοβ συνεργάστηκε με τον Χουάν ντε Φλαντς σε μια σειρά μικρών πινάκων με θέμα τον βίο του Χριστού και της Παναγίας για λογαριασμό της βασίλισσας.^[15]

Επίσημα ο Σίττοβ εργάστηκε για την Ισαβέλλα ως τον θάνατό της το 1504, αν και είχε εγκαταλείψει την Ισπανία δύο χρόνια ενωρίτερα και εργαζόταν στη Φλάνδρα για τον γαμπρό της Φίλιππο τον Ωραίο,^[13] δημιουργώντας ένα πορτρέτο για τον Φίλιμπερτ Β΄ τον Ωραίο, δούκα της Σαβοΐας.^[17]

Ο Σίττοβ πιθανότατα επισκέφθηκε το Λονδίνο περίπου το 1503 - 1505, αν και κάτι τέτοιο δεν είναι τεκμηριωμένο. Θεωρούνταν ως ο δημιουργός του πορτρέτου του Ερρίκου Ζ΄ της Αγγλίας (σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου), που αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο από τον Χανς Χόλμπαϊν τον νεότερο και άλλους ζωγράφους, όταν δημιούργησαν τα μεταθανάτια πορτρέτα του μονάρχη,^[12][14] αλλά αυτή η εικασία σήμερα δεν θεωρείται αληθής από τους ειδικούς.^[18]

Το "πορτρέτο της Βιέννης", πιθανόν απεικονίζει την Αικατερίνη της Αραγονίας (περ. 1500-05)

Αν το "πορτρέτο της Βιέννης" απεικονίζει πράγματι τη θυγατέρα της Ισαβέλλας, Αικατερίνη της Αραγονίας, ήδη χηρευμένη μετά τον θάνατο του διαδόχου του Ερρίκου, Αρθούρου, πρίγκηπα της Ουαλίας, η οποία σύντομα επρόκειτο να παντρευτεί τον αδελφό του, τον κατοπινό Ερρίκο Η΄ της Αγγλίας, αυτό θα πρέπει να ζωγραφίστηκε στην εκεί επίσκεψή του. Σε δύο ακόμη έργα του Σίττοβ, η "Μαρία Μαγδαληνή" (σήμερα στο Μουσείο του Ντιτρόιτ) και η "Παρθένος Μαρία" (σήμερα στο Βερολίνο) φαίνεται να χρησιμοποίησε το ίδιο μοντέλο, που θα μπορούσε να είναι η Αικατερίνη σε μικρή ηλικία, πριν ακόμη φύγει για την Αγγλία. Η χρήση μελών βασιλικών οικογενειών ως μοντέλων για ιερές μορφές συναντάται σε ζωγράφους της Αυλής στη Φλάνδρα εκείνης της εποχής. Όμως, αν τα τρία πορτρέτα απεικονίζουν το ίδιο πρόσωπο και αν αυτό είναι η Αικατερίνη σε οποιοδήποτε από αυτά, δεν είναι βέβαιο, εν μέρει γιατί δεν υπάρχουν άλλα πορτρέτα της όταν ήταν νέα. Η "Παρθένος" του Βερολίνου αποτελούσε το άλλο μισό ενός διπτύχου με το πορτρέτο του Ντιέγο ντε Γκεβάρα (Diego de Guevara, σήμερα στην Ουάσιγκτον), Ισπανό αυλικό των Αψβούργων, γνωστό επειδή προσέφερε τον πίνακα Ο γάμος των Αρνολφίνι του Γιαν βαν Άικ στη Μαργαρίτα της Αυστρίας, που τότε ήταν ηγεμόνας των Κάτω Χωρών. Όταν, το 1506, ο Φίλιππος απεβίωσε, ο Σίττοβ έχασε για μια ακόμη φορά τον πάτρονά του. Το ίδιο έτος επέστρεψε στο Ρέβαλ, όπου ο πατριός του, ο υαλουργός Ντίντερικ φαν Κάτβαϊκ (Diderick van Katwijk) είχε υφαρπάξει τα σπίτια των γονέων του. Όταν η μητέρα του Μίχαελ πέθανε το 1501, ο Κατβάικ πήγε στο Δουκάτο της Βραβάντης και πρότεινε ένα διακανονισμό στον Σίττοβ σχετικά με την οικογενειακή περιουσία, τον οποίο ο Σίττοβ αρνήθηκε.^[10] Καθώς το τοπικό δικαστήριο δεν υποστήριξε το αίτημά του σχετικά με την κληρονομιά, αναγκάστηκε να πάει στο Ανώτερο Δικαστήριο στο Λίμπεκ. Εκεί κέρδισε την υπόθεση, αλλά δεν μπορούσε να δηλώσει επίσημα τα σπίτια των γονέων του ως περιουσία του, μέχρι τον θάνατο του πατριού του το 1518.^[12][13]

Ο Σίττοβ έγινε μέλος της Συντεχνίας του Κανούτ (Kanutigilde, Kanuti gild), της τοπικής Συντεχνίας ζωγράφων το 1507 και νυμφεύτηκε το 1508. Παρά το γεγονός ότι ήταν αναγνωρισμένος ζωγράφος ανά την Ευρώπη, έγινε δεκτός αρχικά μόνον ως "ειδικευόμενος" και του ζητήθηκε να ζωγραφίσει ένα "αριστούργημα" πριν γίνει πλήρες μέλος.^[13] Ο Σίττοβ ολοκλήρωσε πολλές τοπικές παραγγελίες και εργάστηκε για την εκκλησία του Αγίου Πέτρου στο Σιούντιο της Φινλανδίας.^[12]

Το 1514 κλήθηκε να επισκεφθεί την Κοπεγχάγη προκειμένου να ζωγραφίσει το πορτρέτο του Χριστιανού Β΄ της Δανίας. Το πορτρέτο προοριζόταν για δώρο στην αρραβωνιαστικιά του Χριστιανού, την Ισαβέλλα της Αυστρίας, εγγονής της Ισαβέλλας της Καστίλης. Το πορτρέτο, που σήμερα βρίσκεται στο Κρατικό Μουσείο Τέχνης της πόλης, είναι πιθανότατα αντίγραφο του χαμένου πρωτοτύπου ή δεύτερο αντίγραφο που παραγγέλθηκε στον ίδιο τον Σίττοβ. Φεύγοντας από τη Δανία πήγε στη Νότια Ολλανδία, όπου τέθηκε στην υπηρεσία της Μαργαρίτας της Αυστρίας, η οποία εκτελούσε καθήκοντα αντιβασίλισσας στις αψβουργικές Κάτω Χώρες.^[12][19]

Από εκεί επέστρεψε στην Ισπανία, όπου εργάστηκε για τον Φερδινάνδο Β΄ της Αραγονίας και στη συνέχεια, το 1516, για τον Ισπανό βασιλέα Κάρλος Α΄, μετέπειτα Κάρολο Ε΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Όταν ο Κάρολος παραιτήθηκε από το αξίωμά του, πήρε μαζί του το ξυλόγλυπτο της Παρθένου και τρεις πίνακες του Σίττοβ αποσυρόμενος στη μονή του Γιούστε στην Ισπανία.^[10][12][13] Είναι πιθανό ο Σίττοβ να ταξίδεψε ως την Ισπανία για να διεκδικήσει απλήρωτο μισθό του από τη βασίλισσα Ισαβέλλα της Καστίλης.^[15]

Το 1516 (πιο πιθανό το 1517 ή το 1518) επέστρεψε στο Ρέβαλ.^[14] Το 1518 νυμφεύτηκε την Ντόροτι, θυγατέρα ενός εμπόρου ονόματι Αλλούνσε (Allunsze). Απέκτησαν ένα γιο, ο οποίος πέθανε σύντομα μετά τη γέννησή του. Το 1523 έγινε επικεφαλής (Aldermann) της Συντεχνίας του Κανούτ^[12] Απεβίωσε από τον λοιμό που ενέσκηψε στο Ρέβαλ μεταξύ 20 Δεκεμβρίου 1525 και 20 Ιανουαρίου 1526.^[15] Τάφηκε στο κοιμητήριο του πτωχοκομείου της εκκλησίας του Αγίου Πνεύματος (Pühavaimu kirik).

Έργο

Ο πίνακας βωμού "Θεός Πατήρ" στο ναό του Αγίου Νικολάου στο Τάλιν

Το όνομα του Σίττοβ ήταν σχεδόν άγνωστο επί αιώνες όταν, το 1914, ο Μαξ Φριντλέντερ (Max J. Friedländer) διατύπωσε την υπόθεση ότι ο Master Michiel, αυλικός ζωγράφος της βασίλισσας Ισαβέλλας ήταν ο δημιουργός του διπτύχου που είχε ανακαλυφθεί κοντά στο Μπούργκος με την "Παναγία Βρεφοκρατούσα" στη μια του πλευρά και τον "Ιππότη του Τάγματος του Καλατράβα" στην άλλη. Τις επόμενες δεκαετίες οι λόγιοι κατάφεραν να ανασυστήσουν μια εικόνα της σταδιοδρομίας του Μίχιελ στην Ισπανία, τις Κάτω Χώρες και τη Δανία, αλλά μόνο το 1940 ο Γερμανός από τις Βαλτικές περιοχές ιστορικός Πάουλ Γιόχανσεν (Paul Johansen) κατάφερε να ταυτοποιήσει τον ως τότε μυστηριώδη Master Michiel με τον Μίχαελ Σίττοβ από το Ρέβαλ.^[10][13]

Ο Σίττοβ ειδικευόταν κυρίως σε μικρά αναθηματικά έργα και πορτρέτα, τα οποία μερικές φορές αποπνέουν μια μελαγχολία. Το ύφος του είναι βαθιά επηρεασμένο από τον δάσκαλό του, Χανς Μέμλινγκ, ενώ εμφανίζει επίδραση από την καλαισθησία των πορτρέτων του Ζαν Περρεάλ (Jean Perréal).^[9] Χρησιμοποιούσε ημιδιάφανες στρώσεις χρώματος για να επιτύχει πολύ εκλεπτυσμένες και ήπιες χρωματικές αρμονίες, συνδυασμένες με τις επιδράσεις του φωτός και την ευαισθησία στις υφές.^[20] Ο Ε. Π. Ρίτσαρντσον περιέγραψε το έργο του Σίττοβ: "... ένας καλλιτέχνης που μοιάζει Άντονι βαν Ντάικ ύστερης εποχής, ένας λαμπρός ζωγράφος θρησκευτικών θεμάτων, αλλά με αξιοσημείωτες ικανότητες ως ζωγράφος πορτρέτων. Τα πορτρέτα του κατατάσσονται ανάμεσα στα καλύτερα της εποχής του, είναι ζωηρά, ειλικρινή, ευκρινώς κομψά και συγκρατημένα".^[10]

Λίγοι πίνακες που έχουν διασωθεί μπορούν να αποδοθούν στον Σίττοβ με απόλυτη βεβαιότητα και υπάρχουν πολλά προβλήματα σχετικά με αποδόσεις έργων σε αυτόν. Αν και η βιογραφία του είναι καλά τεκμηριωμένη, τα μόνα έργα που μπορούν να του αποδοθούν με απόλυτη βεβαιότητα είναι δύο μάλλον άτυπα πολύ μικρά πάνελ από μια μεγάλη σειρά που δημιούργησε ο Χουάν ντε Φλαντς για την Ισαβέλλα.

Η απόδοση στον Σίττοβ τόσο του πορτρέτου του Ντον Ντιέγο ντε Γκεβάρα (απεβ. το 1520, ευγενής του οποίου η οικογένεια προερχόταν από το Σανταντέρ, αξιόλογο μέλος της Αυλής των Αψβούργων στη Βουργουνδία^[21]), που σήμερα βρίσκεται στην Ουάσιγκτον, και ο πίνακας της "Παναγίας Βρεφοκρατούσης" με τον οποίο το πορτρέτο σχημάτιζε δίπτυχο,^[22] είναι σχεδόν βέβαια δικά του έργα, καθώς ο εξώγαμος γιος του Ντον Ντιέγο Φελίπε ντε Γκεβάρα αναφέρει ότι το πορτρέτο του πατέρα του έγινε από τον Σίττοβ.^[23]

Οι περισσότεροι πίνακές του δεν έχουν ούτε υπογραφή ούτε χρονολόγηση. Ο μόνος πίνακας που μπορεί να χρονολογηθεί με βεβαιότητα είναι το πορτρέτο του Χριστιανού της Δανίας.^[13] Υπάρχουν περισσότερα από τριάντα έργα που αποδίδονται στον Σίττοβ, αλλά για τους περισσότερους δεν υπάρχει τεκμηρίωση που να το επαληθεύει.

Πολλοί από τους πίνακές του, που αναφέρονται σε διάφορα έγγραφα, και σχεδόν όλα του τα γλυπτά δεν έχουν διασωθεί.^[14][24]

Κατάλογος έργων

• Παναγία Βρεφοκρατούσα (αριστερή πτέρυγα διπτύχου, πιθανόν η άλλη ήταν η Αικατερίνη της Αραγονίας), Gemäldegalerie, Βερολίνο, σήμερα ξεχωριστή από την άλλη πτέρυγα.
• Πορτρέτο του Ντιέγο ντε Γκεβάρα (δεξιά πτέρυγα διπτύχου), Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης Ουάσιγκτον
• Παναγία Βρεφοκρατούσα (Βουδαπέστη, Szépmüvészeti Múzeum)
• Πορτρέτο του Χριστιανού Β΄ βασιλέα της Δανίας (Κοπεγχάγη, Κρατικό Μουσείο Τέχνης Κοπεγχάγης, πιθανόν αντίγραφο του αρχικού πίνακα)
• Πορτρέτο, πιθανόν της Αικατερίνης της Αραγονίας, Βιέννη, Kunsthistorisches Museum
• Η Αικατερίνη της Αραγονίας ως Μαρία Μαγδαληνή, Ίδρυμα Τεχνών Ντιτρόιτ
• Παναγία Βρεφοκρατούσα με τον Άγιο Βερνάρδο (Μαδρίτη, Μουσείο Lázaro Galdiano)
• Πορτρέτο άνδρα με μαργαριτάρι (Μαδρίτη, Βασιλικό Ανάκτορο)
• Ιησούς αίρων τον Σταυρό, Μόσχα, Μουσείο Πούσκιν
• Η στέψη της Παρθένου (Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου)
• Πορτρέτο μιας κυρίας (Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου)
• Πίνακας βωμού "Θεός Πατήρ" (Τάλιν, Εκκλησία Αγίου Νικολάου)
• Πορτρέτο άνδρα, Χάγη, Mauritshuis
• Η Γέννηση, Βιέννη, Kunsthistorisches Museum, παραλλαγή χαμένου έργου του Χούγκο φαν ντερ Χους^[25]
• Κοίμηση της Θεοτόκου (πάνελ από το μικρό ρετάμπλ της Ισαβέλλας της Καστίλης) Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης Ουάσιγκτον
• Ανάληψη (πάνελ από το μικρό ρετάμπλ της Ισαβέλλας της Καστίλης), ιδιωτική συλλογή

Ανάμεσα στα έργα που δεν θεωρούνται πλέον δικά του, συγκαταλέγονται:

• Πορτρέτο του Ερρίκου Ζ΄, βασιλέα της Αγγλίας (Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων, Λονδίνο), πιθανόν σύγχρονο αντίγραφο με το πρωτότυπο του Σίττοβ.^[26]

Στη λογοτεχνία

Ο Μίχαελ Σίττοβ (ως ο εαυτός του) είναι ο κύριος χαρακτήρας του διηγήματος Neli monoloogi Püha Jüri asjus (τέσσερις μονόλογοι πάνω στον Άγιο Γεώργιο) του Γιάαν Κρος (Jaan Kross) (1970). Το βιβλίο είναι γραμμένο σε μορφή δικαστικής έρευνας και εξερευνά θέματα εθνικότητας, πολιτικής εξορίας και πολιτιστικής αφομοίωσης.^[27] Στο βιβλίο απονεμήθηκε το πλέον αναγνωρισμένο βραβείο διηγήματος στην Εσθονία, το "Βραβείο Διηγήματος Friedebert Tuglas".

Φωτοθήκη

• 
  Η Κοίμηση της Θεοτόκου, περ. 1500
• 
  Πορτρέτο του Δανού βασιλέα Χριστιανού Β΄
• 
  Η Αικατερίνη της Αραγονίας ως Μαρία Μαγδαληνή
• 
  Η Αικατερίνη της Αραγονίας ως Μαντόνα, αρχές δεκαετίας 1500
• 
  Παναγία Βρεφοκρατούσα, 1489 - 1492
• 
  Πορτρέτο του Ντον Ντιέγο ντε Γκεβάρα

Δείτε επίσης

Ένα από τα σπίτια της οικογένειας Σίττοβ που κληρονόμησε ο ζωγράφος. Πλάι στην εξώπορτα υπάρχει αναμνηστική πλακέτα.

• Κατάλογος Φλαμανδών ζωγράφων
• Πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική
• Εκκλησία Αγίου Νικολάου (Τάλιν)

Παραπομπές

1. «AGORHA» (Γαλλικά) 134570. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
2. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. 11879745X. Ανακτήθηκε στις 14  Αυγούστου 2015.
3. «Michel Sittow» (Αγγλικά) sittow-michel-14691525.
4. (Δανικά, Αγγλικά) Kunstindeks Danmark. 2713. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
5. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 14633885h. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
6. (Ολλανδικά) RKDartists. 72866. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
7. (Αγγλικά) Union List of Artist Names. 9  Αυγούστου 2021. 500025374. Ανακτήθηκε στις 7  Φεβρουαρίου 2024.
8. «Union List of Artist Names». Getty Research. 2004. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2009. 
9. Richardson, E. P. (1940). «Catherine of Aragon as the Magdalen by Master Michiel». Bulletin of Detroit Institute of Arts of the City of Detroit XIX (8): 82–83. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-09-27. https://web.archive.org/web/20110927205826/http://www.dalnet.lib.mi.us/greenstone/dia/diaBulletins/19-8-1.pdf. Ανακτήθηκε στις 2016-02-02. 
10. Richardson, E. P. (1958). «Portrait of a Man in a Red Hat by Master Michiel». Bulletin of Detroit Institute of Arts XXXVIII (4): 79–83. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-07-16. https://web.archive.org/web/20110716061543/http://www.dalnet.lib.mi.us/greenstone/dia/diaBulletins/38-4.pdf. Ανακτήθηκε στις 2016-02-02. 
11. Mänd, Anu· Risthein, Helena (2001). Tiina Abel, επιμ. Michel Sittow, 1469-1525: The Artist Connecting Estonia with the Southern Netherlands. Eesti Kunstimuuseum (Estonian Art Museum). ISBN 978-9985-78-255-2. 
12. Risthein, Helena (2005). «Michel Sittow». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2009. 
13. Liivrand, Harry (13 Μαΐου 2004). «Michel Sittow – meie esimene eurooplane». Eesti Ekspress (στα Estonian). EkspressMeedia. Ανακτήθηκε στις 22 Μαΐου 2009. 
14. Krista Kodres, επιμ. (2005). Eesti kunsti ajalugu. 2, 1520–1770. Eesti kunsti ajalugu (στα Estonian). 2. Estonia: Eesti Kunstiakadeemia. ISBN 978-9985-9600-2-8. 
15. «Michel Sittow – biography». The Collection. National Gallery of Art. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 29 Μαΐου 2009. 
16. Rafael Domínguez Casas, Theresa Earenfight, Michael Gerli, Chiyo Ishikawa, Tess Knighton, Kenneth Kreitner, Elizabeth A. Lehfeldt, Nancy F. Marino, William D. Phillips, Jr., Emilio Ros-Fábregas, Ronald E. Surtz (2008). Barbara F. Weissberger, επιμ. Queen Isabel I of Castile. Monografías A. Tamesis Books. σελ. 140. ISBN 978-1-85566-159-2. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Νοεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2016. 
17. Weinberger, Martin (September 1948). «Notes on Maître Michiel». The Burlington Magazine (The Burlington Magazine Publications, Ltd.) 90 (546): 247–253. 
18. Nairne, Sandy. «Case study 4 – new research on the Gallery's earliest portrait: Henry VII». Making Art in Tudor Britain. National Portrait Gallery. Ανακτήθηκε στις 29 Μαΐου 2009. 
19. Martha Woolf, Michel Sittow, Grove Art Online, accessed 31 January 2008
20. «Michael Sittow». Getty Museum. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Μαΐου 2010. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2009. 
21. «Portrait of Diego de Guevara (?)». The Collection. National Gallery of Art. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 29 Μαΐου 2009. 
22. Paul, Richard (2006-11-13). [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/11/12/AR2006111201129.html «Medieval Meets Modern»]. The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/11/12/AR2006111201129.html. Ανακτήθηκε στις 2009-05-29. 
23. John Oliver Hand, Martha Wolff (1986). Early Netherlandish Painting (The Collections of the National Gallery of Art Systematic Catalogue). Cambridge University Press. σελ. 228. ISBN 0-521-34016-0. 
24. «Centre for the Study of fifteenth-century Painting in the Southern Netherlands and the Principality of Liège». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2009. 
25. Campbell, Lorne, National Gallery Catalogues (new series): The Fifteenth Century Netherlandish Paintings, pp 237-8, National Gallery Publications, 1998, ISBN 1-85709-171-X. another version is the Nativity at Night by Geertgen tot Sint Jans in London (National Gallery).
26. National Portrait Gallery, Case study 4 - new research on the Gallery's earliest portrait: Henry VII
27. Thomson, Ian (2007-12-29). «Jaan Kross: Writer who through his novels sought to restore the national memory of his native Estonia». The Independent. http://www.independent.co.uk/news/obituaries/jaan-kross-writer-who-through-his-novels-sought-to-restore-the-national-memory-of-his-native-estonia-767282.html. Ανακτήθηκε στις 2009-05-25. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Michel Sittow στο Wikimedia Commons