Το Μέγαρο Πρόκες - Όστεν, κατασκευασμένο το 1836 από τον Αυστριακό πρέσβη Άντον Πρόκες φον Όστεν, βρίσκεται στην οδό Φειδίου αριθμός 3 στην Αθήνα, δίπλα στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Στο Μέγαρο αυτό στα νεότερα χρόνια, το 1919, εγκαταστάθηκε το Ελληνικόν Ωδείον.[1] Είναι ένα από τα λίγα κτίρια της Αθήνας της εποχής του που έχουν διασωθεί.[2]
Κατασκευή, χαρακτηριστικά του κτιρίου
Το οικοδομικό τετράγωνο στο οποίο έχτισε ο Πρόκες-Όστεν τον ίδιο χρόνο (χάρτης Aldenhoven 1837)
Το Μέγαρο και οι κήποι του στο χάρτη του 1852 του Dépôt de la Guerre, Paris
Το Μέγαρο Πρόκες-Όστεν στο χάρτη του 1881 του Kaupert
Το Μέγαρο Πρόκες-Όστεν στο χάρτη της σύγχρονης Αθήνας (2015) - σημειωμένο με πορτοκαλί
Ο Άντον Πρόκες - Όστεν (Anton Prokesch - Osten, 1795 - 1876) ήταν ο πρώτος πρεσβευτής της Αυστρίας στην απελευθερωμένη Ελλάδα. Ήταν γεννημένος στο Γκρατς της Αυστρίας, από μικροαστική οικογένεια. Υπήρξε ο μόνος εκπρόσωπος των Μεγάλων Δυνάμεων που λάτρευε την Ελλάδα και ως διπλωμάτης και ιστορικός επηρέασε σημαντικά την πολιτική πορεία του νέου ελληνικού βασιλείου. Στις 29 Ιουλίου 1834, ο Πρόκες - Όστεν διορίστηκε πρεσβευτής της Αυστρίας στο Βασίλειο της Ελλάδας από τον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ Α΄. Στην Ελλάδα έφτασε το Δεκέμβριο του 1834 και έμενε σε ένα μικρό σπίτι, χωρίς χώρους υποδοχής. Μετά το θάνατο του πρώτου του γιου σε ηλικία δυο ετών το καλοκαίρι του 1835, αποφάσισε να χτίσει ένα σπίτι. Το σπίτι χτίστηκε το 1836/1837 σε ένα οικόπεδο 10.000 μ2 περίπου, έχοντας λάβει δάνειο από τον Έλληνα τραπεζίτη Σίμωνα Σίνα στη Βιέννη και από μια τράπεζα στην Τριέστη.[3] Το μέγαρο έκτισε το 1836 ο Γερμανός αρχιτέκτονας Γουσταύος Αδόλφος Λούεντερς (Gustav Adolf Lueders), χρησιμοποιώντας σχέδια του Βιεννέζου Καρόλου Ρέσνερ (Carl Roesner, 1804-1869) και αποτελεί ένα από τα λίγα παραμένοντα δείγματα ιδιωτικής αρχιτεκτονικής των Βαυαρών που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1830.[4] Χτίστηκε έξω από τα όρια της τότε πόλης και έχει λιτή αρχιτεκτονική και εκφράζει έναν αυστηρό κλασικισμό[5] - χαρακτηριζόμενο «αρχετυπικά κλασικιστικό».[6] Κάποια χρόνια αργότερα, το 1844 προσπάθησε να πουλήσει ή να ενοικιάσει το σπίτι στην Αυστριακή κυβέρνηση, ως έδρα της Αυστριακής Πρεσβείας.[3] Στην αίτησή του προς τον Μέττερνιχ, περιγράφει το σπίτι[3]:
Το σπίτι καλύπτει 540 τ.μ. και έχει τρεις ορόφους. 27 δωμάτια, 2 αποθήκες με αψίδα, 2 υπόγεια, 2 κουζίνες, ένα μπάνιο. Τα εξωτερικά κτίρια καλύπτουν 344 τ.μ. και περιλαμβάνουν: Στάβλους για 8 άλογα, χώρο για άμαξα, διαμέρισμα για τον κηπουρό και πλυσταριό. Ο στάβλος και το πλυσταριό έχουν δική τους περιφραγμένη αυλή με αποθήκη ξύλου και κάρβουνου, χώρο πάγου, κοτέτσι και περιστερεώνα Στον κήπο υπάρχει θερμοκήπιο και τέσσερις στέρνες...
Η προσπάθεια του Πρόκες δεν έτυχε αρχικά ανταπόκρισης, αλλά τελικά, όταν έφυγε από την Αθήνα με μετάθεση ως πρέσβης για το Βερολίνο, το 1849, πέτυχε να πάρει άτοκο δάνειο από το Αυστριακό κράτος με το οποίο να ξεπληρώσει το χρέος του προς την τράπεζα του Σίνα και το 1850 να πληρωθεί ενοίκιο για τη χρήση του ως κατοικία και πρεσβεία από την Αυστριακή Αυτοκρατορική Αποστολή, έχοντας όμως το δικαίωμα να το πουλήσει όποτε αυτός το επιθυμούσε.[3]
Αναφέρεται ότι ο κήπος του περιελάμβανε το χώρο από την οδό Πανεπιστημίου, τη Χαριλάου Τρικούπη, την Εμμανουήλ Μπενάκη και την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Στην αρχική του μορφή, το κτίριο είχε ένα μεγάλο ισόγειο και πάνω σε αυτό έναν όροφο με μικρότερες διαστάσεις, ενώ στη συνέχεια έγιναν προσθήκες στον όροφο και απέκτησε τη σημερινή του μορφή, όπου ο όροφος έχει ακριβώς τις ίδιες διαστάσεις με το ισόγειο.[7]
1837-1849: Το Μέγαρο Πρόκες-Όστεν κέντρο πολιτισμού
Το μέγαρο του Πρόκες - Όστεν στην ελληνική πρωτεύουσα, που στέγαζε και την αυστριακή πρεσβεία, ήταν ένα γνωστό σαλόνι της εποχής που συγκέντρωνε με πρωτοβουλία του την κοινωνική, πολιτική και καλλιτεχνική αφρόκρεμα της νεοσύστατης πρωτεύουσας,[1] ένα «πνευματικό και κοσμικό σαλόνι» της εποχής[6], «εστία της πνευματικής ζωής της πόλης».[8]
Ο Άντον Πρόκες-Όστεν και η σύζυγός του Ιρένε (Irene Kiesewetter von Wiesenbrunn) δέχονταν χρόνο με το χρόνο επισκέπτες από την Ευρώπη, προσφέροντας ένα ζωντανό σαλόνι «σα να βρίσκονταν στη Ρώμη ή τη Βιέννη και όχι στην Ελλάδα»[9] Η Ιρένε Πρόκες-Όστεν, κόρη του Αυστριακού ιστορικού της μουσικής Ραφαήλ Γεωργίου Κισεβέττερ (Raphael Georg Kiesewetter), συνήθως έπαιζε μουσική κάθε Τρίτη και αναφέρεται επανειλημμένα από όσους έγραφαν για τα ταξίδια τους στην Αθήνα ως η ψυχή του σπιτιού.[9] Το θαυμασμό τους για την κοινωνική ζωή του Μεγάρου Πρόκες-Όστεν εξέφρασαν στις αναμνήσεις πολυάριθμοι επισκέπτες του, περιηγητές, επιστήμονες, καλλιτέχνες, διπλωμάτες ανάμεσα στους οποίους, ενδεικτικά, οι: Κάρολος Γουσταύος Φίντλερ (Karl Gustav Fiedler), ο οποίος ταξίδευε στην Ελλάδα για λογαριασμό της ελληνικής κυβέρνησης βλέποντας ένα σημαντικό χώρο συνάντησης στο κτίριο που ήταν σαν παλάτι, διακοσμημένο με έργα τέχνης, τον Γιόχαν Κραίγκερ Νικόλαους (Johann Craigher Nicolaus) ο οποίος ανέφερε στις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του ότι η κοινωνική ζωή της Αθήνας θα ήταν φτωχή χωρίς τη βίλα Πρόκες-Όστεν και ο συγγραφέας Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ο οποίος έγραψε μια γλαφυρότατη περιγραφή για το μέγαρο του Πρόκες - Όστεν:[10]
Ένα από τα κτίρια στην άκρη της Αθήνας προς την Πάρνηθα είναι μια απλή, γεμάτη αρχοντιά βίλα... νομίζεις, βλέποντας την καλογυαλισμένη σκάλα με το χαλί από πάνω ως κάτω, πως βρίσκεσαι σ' έναν εξοχικό πύργο κοντά στην αυτοκρατορική πόλη του Δούναβη. Όταν μπεις μέσα στα καλόγουστα δωμάτια, θα δεις σύγχρονες rococo κουνιστές καρέκλες, θαυμάσιους καθρέπτες και ζωγραφιές...Βρισκόμαστε στο σπίτι του Πρόκες - Όστεν και της καλλιεργημένης και πανέξυπνης γυναίκας του. Τίποτε δεν θυμίζει εδώ πως η Αθήνα γεννιέται τώρα. Εδώ μέσα η Αθήνα είναι στο ίδιο επίπεδο με τη Νεάπολη, τη Βιέννη και την Κοπεγχάγη.
Σχετικά με τα νέα κτίρια της Αθήνας, υπάρχει μια ανακοίνωση της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης (1837), όπου αναφέρεται στο μέγαρο του Πρόκες - Όστεν, ως «ένα από τα στολίδια της Αθήνας».
Επόμενοι ιδιοκτήτες
Άποψη του μεγάρου
Την περίοδο 1848 - 1850 στο Μέγαρο έμεινε ο Νικόλαος Δούμπας και ο αδερφός του, Μιχαήλ, σταλμένοι από τον πατέρα τους Στέργιο Δούμπα, για να κρατηθούν μακριά από την επαναστατική κίνηση της εποχής στη Βιέννη ή όπως αναφέρεται για να βελτιώσουν τα ελληνικά τους.[9]
Το κτίριο αγόρασε το 1854 η Ελένη Τοσίτσα, σύζυγος του εθνικού ευεργέτη Μιχαήλ Τοσίτσα και το 1887 έγινε ιδιοκτησία της Ανδρομάχης Σλήμαν-Μελά, κόρης του Ερρίκου Σλήμαν και μετέπειτα συζύγου του πολιτικού Λέοντα Μελά.[5] Λειτούργησε και ως Υποθηκοφυλακείο Αθηνών, Ωδείο Λόπνερ και από το 1919 μέχρι το 1971 λειτούργησε ως έδρα του Ελληνικού Ωδείου, το οποίο μετατράπηκε σε «Θέατρο Ελληνικού Ωδείου» και στη συνέχεια «Θέατρο Tέχνης».[2][11]
Το μέγαρο του Πρόκες - Όστεν υπάρχει σήμερα ερειπωμένο στην οδό Φειδίου 3 και ανήκει στο Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού Εθνικής Τραπέζης και της Κτηματικής Τράπεζας της Ελλάδας από το 1934[1][8]. Διασώθηκε από ανοικοδόμηση με απόφαση του ΥΠΠΟ του 1996 ως έργο τέχνης και ιστορικό διατηρητέο μνημείο[12], μετά από γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων και πέρασε στην ιδιοκτησία του[1][5] θεωρούμενο «σημείο αναφοράς που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πρώτη Οθωνική περίοδο».[2] Όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βιέννης Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης[13], «ο σημερινός θεατής του είναι αδύνατο να φαντασθεί πόση ελληνική ιστορία και πόση μουσική έζησε εκεί μέσα».
Μετά το 1996 οπότε το κτίριο κρίθηκε ως οίκημα που έχει ανάγκη από Ειδική Κρατική Προστασία[12], έχουν γίνει επανειλημμένα επερωτήσεις στη Βουλή για την τύχη του κτιρίου.[8][11][14] Το 2006 πέρασε στην κατοχή του υπουργείου πολιτισμού και στη συνέχεια στον ΕΦΚΑ, ο οποίος το παραχώρησε για χρήση στο υπουργείο πολιτισμού.[15]
Μερική κατάρρευση
Στις 21 Ιουλίου 2022 κατέρρευσε τμήμα του νότιου τοίχου του μεγάρου. Από την κατάρρευση του τοίχου προκλήθηκαν ζημιές στον γειτονικό κινηματογράφο Ιντεάλ.[15]
Πηγές
Βολφ Ζάιντλ: «Βαυαροί στην Ελλάδα» (με πρόλογο Παναγιώτη Κανελλοπούλου), Έκδοση «Ελληνική Ευρωεκδοτική ΕΠΕ», Αθήνα, 1984.
Χριστιάνα Λυτ: «Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα», Εκδόσεις «ΕΡΜΗΣ», Αθήνα, 1988.
Μάνος Γ. Μπίρης: «Αθηναϊκή αρχιτεκτονική 1875-1925», Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1987, σ. 48 σχέδιο
Δανιήλ Ορφανουδάκης: «Η κατοικία Prokesch von Osten στην Αθήνα και οι διαδοχικές χρήσεις της», Εκδόσεις Σταμούλης, Πειραιάς 1997, ISBN 960-90621-0-5[1][νεκρός σύνδεσμος]
«Οικία Prokesch von Osten». Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Αρχείο Νεωτέρων Μνημείων, Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών). Ανακτήθηκε στις 12 Απριλίου 2015. (περιέχει και φωτογραφίες του Μεγάρου)
↑ 3,03,13,23,3Moutafidou, Ariadni (1999). Villa und Landgut des Prokesch von Osten in Athen. Vermietung und Staatsanleihen 1844-1851. biblos 48/2. σελ. 291.
_near_Zoodochos_Pigi.jpg)
