Λύση των δύο κρατών (Ισραήλ-Παλαιστίνη)

Ισραηλινές και παλαιστινιακές σημαίες και οι λέξεις ειρήνη στα αραβικά και τα εβραϊκά.

Η λύση των δύο κρατών στη σύγκρουση Ισραήλ-Παλαιστινίων, είναι ένας γενικός πολιτικός όρος, που οραματίζεται ένα ανεξάρτητο Κράτος της Παλαιστίνης δυτικά του ποταμού Ιορδάνη και στην Λωρίδα της Γάζης.

Τα σύνορα μεταξύ των δύο κρατών σε περίπτωση συμφωνίας, υπόκεινται ακόμη σε διαφωνίες και διαπραγματεύσεις. Η παλαιστινιακή ηγεσία και τα Αραβικά κράτη επιμένουν στα «σύνορα του 1967», τα οποία δεν γίνονται αποδεκτά από το Ισραήλ, ενώ από την άλλη πλευρά, διάφορες προτάσεις του Ισραήλ προς τους Παλαιστίνιους (όπως παρουσιάστηκαν το 2000 από τον Εχούντ Μπαράκ, το 2008 από τον Εχούντ Ολμέρτ και το 2009 από τον Μπενιαμίν Νετανιάχου) περιελάμβαναν μια λύση δύο κρατών για δύο λαούς αλλά απορρίφθηκαν.

Το 1947, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε το Σχέδιο Διχοτόμησης των Ηνωμένων Εθνών για την Παλαιστίνη, το οποίο απορρίφθηκε από τους Άραβες ηγέτες^[1]. Το 1974, ένα ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών για την «Ειρηνική διευθέτηση του ζητήματος της Παλαιστίνης» ζητούσε «δύο κράτη, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη… δίπλα-δίπλα εντός ασφαλών και αναγνωρισμένων συνόρων» μαζί με «μια δίκαιη επίλυση του προσφυγικού ζητήματος σύμφωνα με τον ψήφισμα 194 του Ο.Η.Ε.»^[2][3][4]. Τα σύνορα του κράτους της Παλαιστίνης θα ήταν «βασισμένα στα προ του 1967 σύνορα». Το τελευταίο ψήφισμα, τον Νοέμβριο του 2013, εγκρίθηκε με 165 ψήφους υπέρ, 6 κατά και 6 αποχές^[5].

Η παλαιστινιακή ηγεσία ασπάστηκε την ιδέα από την Αραβική Σύνοδο Κορυφής του 1982 στη Φεζ^[6]. Παρόλα αυτά, η ακραία Ισλαμιστική οργάνωση Χαμάς, που ασκεί ουσιαστικά τον στρατιωτικό έλεγχο, καθώς και τον πλήρη έλεγχο της Λωρίδας της Γάζης, υποκινεί ιδέες ενός πολέμου Τζιχάντ (ιερός θρησκευτικός πόλεμος) για την κατάληψη όλου του Ισραήλ από την Αραβόφωνη Παλαιστίνη^[7]. Το Ισραήλ θεωρεί τις κινήσεις των Παλαιστινίων ηγετών για την απόκτηση διεθνούς αναγνώρισης ενός Παλαιστινιακού Κράτους, ως μονομερή ενέργεια των Παλαιστινίων και ασυνεπής με μια λύση δύο κρατών κατόπιν διαπραγματεύσεων.

Έχουν γίνει πολλές διπλωματικές προσπάθειες για την επίτευξη λύσης δύο κρατών, ξεκινώντας από τη Διάσκεψη της Μαδρίτης το 1991. Ακολούθησαν οι Συμφωνίες του Όσλο του 1993 και η αποτυχημένη Σύνοδος του Καμπ Ντέιβιντ το 2000 και ακολούθησαν οι διαπραγματεύσεις στην Τάμπα στις αρχές του 2001. Το 2002, ο Αραβικός Σύνδεσμος πρότεινε την Αραβική Ειρηνευτική Πρωτοβουλία . Η τελευταία πρωτοβουλία, η οποία επίσης απέτυχε, ήταν οι ειρηνευτικές συνομιλίες 2013–14 .

Περιοχή Γ της Δυτικής Όχθης, που ελέγχεται από το Ισραήλ, σε μπλε και κόκκινο, Δεκέμβριος 2011

Δημοσκοπήσεις σε Παλαιστίνιους και Ισραηλινούς Εβραίους

Αναφέρθηκε το 2009, ότι αν και οι δημοσκοπήσεις έδειχναν σταθερά την ισραηλινή και την παλαιστινιακή πλειοψηφία υπέρ μιας διευθέτησης δύο κρατών υπό διαπραγμάτευση, υπήρχε «αυξανόμενη απογοήτευση» με μια λύση δύο κρατών^[8]. Σε έρευνα μεταξύ των Παλαιστινίων το 2010, φαίνεται ότι οι περισσότεροι εξ αυτών υποστηρίζουν τη λύση των δύο κρατών, αλλά μόνο το 30% από αυτούς βλέπουν αυτή τη λύση ως μόνιμη λύση και ότι οι περισσότεροι το βλέπουν ως μια ενδιάμεση λύση που θα οδηγήσει τελικά στη λύση του ενός κράτους στο οποίο θα κυνερνούν οι Παλεστίνιοι.

Το 2014, το 60% των Παλαιστινίων δήλωσε ότι ο τελικός στόχος του εθνικού τους κινήματος θα πρέπει να είναι «να εργαστούν για την ανάκτηση όλης της ιστορικής Παλαιστίνης από τον ποταμό μέχρι τη θάλασσα», δηλαδή την κατάληψη όλου του Ισραήλ^[9]. Μια δημοσκόπηση που δημοσιεύτηκε το 2021 από το Παλαιστινιακό Κέντρο Πολιτικής και Έρευνας Έρευνας αποκάλυψε ότι μόνο το 39% των Παλαιστινίων υποστηρίζει τη λύση των δύο κρατών^[10]. Μια άλλη έκθεση που δημοσιεύθηκε το 2021 από την RAND Corporation διαπίστωσε ότι οι Ισραηλινοί σε όλο το πολιτικό φάσμα αντιτάχθηκαν σε μια λύση δύο κρατών^[11].

Μια έρευνα του 2021 με ειδικούς διαπίστωσε ότι το 52% πιστεύει ότι η λύση των δύο κρατών δεν είναι πλέον εφικτή. Το 77% πιστεύει ότι εάν δεν επιτευχθεί, το αποτέλεσμα θα ήταν μια «πραγματικότητα ενός κράτους παρόμοιο με το απαρτχάιντ»^[12]. Σύμφωνα με δημοσκόπηση της PCPSR του 2021, η υποστήριξη για λύση δύο κρατών μεταξύ των Παλαιστινίων και των Ισραηλινών Εβραίων, από το 2021, έχει μειωθεί στο 43% και στο 42%, αντιστοίχως^[13][14]. Σύμφωνα με τους ειδικούς σε ζητήματα που αφορούν την Μέση Ανατολή, Ντέιβιντ Πόλοκ και Κάθριν Κλίβελαντ, από το 2021 η πλειονότητα των Παλαιστινίων λέει ότι θέλει να ανακτήσει όλη την ιστορική Παλαιστίνη, συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ πριν από το 1967. Μια λύση δηλαδή ενός κράτους με ίσα δικαιώματα για Άραβες, και τους Εβραίους να κατατάσσονται ως δεύτερης κατηγορίας πολίτες^[13].

Ιστορία της λύσης δύο κρατών

Η πρώτη πρόταση για τη δημιουργία εβραϊκών και αραβικών κρατών στη Βρετανική Εντολή της Παλαιστίνης έγινε το 1937. Η προτεινόμενη πρόταση διχοτόμησης απορρίφθηκε από την αραβική κοινότητα της Παλαιστίνης ^[15] και έγινε αποδεκτή από το μεγαλύτερο μέρος της εβραϊκής ηγεσίας.

Η διχοτόμηση προτάθηκε και πάλι από το σχέδιο διχοτόμησης του ΟΗΕ του 1947 για τη διχοτόμηση της Παλαιστίνης. Πρότεινε μια τριμερή διαίρεση, με την Ιερουσαλήμ να αποτελεί χωριστό κρατίδιο, υπό διεθνή έλεγχο. Το σχέδιο διχοτόμησης έγινε αποδεκτό από την εβραϊκή ηγεσία. Ωστόσο, το σχέδιο απορρίφθηκε εκ νέου από την ηγεσία των αραβικών εθνών και την παλαιστινιακή ηγεσία, η οποία αντιτάχθηκε σε οποιαδήποτε διχοτόμηση της Παλαιστίνης και σε οποιαδήποτε ανεξάρτητη εβραϊκή παρουσία στην περιοχή.

Μετά τον Πόλεμο των 6 ημερών

Μετά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο του 1967, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ομόφωνα το ψήφισμα 242 που ζητούσε την απόσυρση του Ισραήλ από τα εδάφη που κατείχαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, με αντάλλαγμα «τον τερματισμό όλων των αξιώσεων ή των εμπόλεμων κρατών» και «αναγνώριση της κυριαρχίας, της εδαφικής ακεραιότητας». και πολιτική ανεξαρτησία κάθε κράτους της περιοχής». Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PLO), η οποία είχε δημιουργηθεί το 1964, επέκρινε έντονα το ψήφισμα, λέγοντας ότι μειώνει το ζήτημα της Παλαιστίνης σε προσφυγικό πρόβλημα^[16].

Χάρτης του σχεδίου Αλόν

Ο τότε Ισραηλινός Υπουργός Εργασίας Γιγκάν Αλόν πρότεινε το σχέδιο Αλόν, το οποίο συνιστούσε στην κυβέρνηση να μεταφέρει τη συντριπτική πλειοψηφία της Δυτικής Όχθης, της Λωρίδος της Γάζης και του Σινά στους Αραβόφωνους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι θα ήταν σε θέση να επιλέξουν μεταξύ της ίδρυσης μιας ανεξάρτητης οντότητας ή της προσάρτησης στην Ιορδανία. Το σχέδιο Alon δεν έγινε επίσημα αποδεκτό από την κυβέρνηση του Λεβί Εσκόλ, ούτε από τις κυβερνήσεις που ακολούθησαν. Το μέλος της Κνέσετ Ούρι Αβνέρι υπέβαλε πρόταση στην ημερήσια διάταξη της Κνεσέτ για συζήτηση της πρωτοβουλίας για την ίδρυση παλαιστινιακού κράτους, αλλά η πρόταση απορρίφθηκε. Τόσο στο Ισραήλ, όσο και στους Παλαιστινίους υπήρχε αντίθεση για την ίδρυση παλαιστινιακού κράτους, καθώς και ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Γκόλντα Μέιρ και η Φατάχ, είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα^[17].

Το 1969, η πρόταση για ίδρυση παλαιστινιακού κράτους μπήκε στην ημερήσια διάταξη στους κύκλους PLO. Η ιδέα υποστηρίχθηκε από ισραηλινά δημόσια πρόσωπα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, αλλά και την ίδια την Ισραηλινή κυβέρνηση. Το 1976, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ψήφισμα που υποστηρίζει τη λύση των δύο κρατών με βάση συνοριακή γραμμή που χαράσσεται στις συμφωνίες ανακωχής.

Τον Σεπτέμβριο του 1974, 56 κράτη μέλη πρότειναν να συμπεριληφθεί «το ζήτημα της Παλαιστίνης» ως θέμα στην ημερήσια διάταξη της Γενικής Συνέλευσης. Σε ψήφισμα που εγκρίθηκε στις 22 Νοεμβρίου 1974, η Γενική Συνέλευση επιβεβαίωσε τα δικαιώματα των Παλαιστινίων, τα οποία περιελάμβαναν το «δικαίωμα στην αυτοδιάθεση χωρίς εξωτερική παρέμβαση», «το δικαίωμα στην εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία» και «το δικαίωμα να επιστρέψουν στα σπίτια τους και ιδιοκτησία". Αυτά τα δικαιώματα επιβεβαιώνονται έκτοτε κάθε χρόνο^[3]

Διπλωματικές προσπάθειες από το 1975

Το 1975, η Γενική Συνέλευση ίδρυσε την Επιτροπή για την Άσκηση των Αναπαλλοτρίωτων Δικαιωμάτων του Παλαιστινιακού Λαού . Το 1976, η Επιτροπή παρουσίασε δύο σειρές συστάσεων, η μία αφορούσε το δικαίωμα επιστροφής των Παλαιστινίων στα σπίτια και τις περιουσίες τους και η άλλη για τα δικαιώματά τους στην αυτοδιάθεση, την εθνική ανεξαρτησία και την κυριαρχία. Το Συμβούλιο Ασφαλείας συζήτησε τις συστάσεις αλλά απέτυχε να καταλήξει σε απόφαση λόγω της αρνητικής ψήφου των Ηνωμένων Πολιτειών^[16].

Στιγμιότυπο από την υπογραφή των Συμφωνιών του Όσλο

Μετά την έναρξη της Πρώτης Ιντιφάντα το 1987, έγινε σημαντική διπλωματική δουλειά για τη διαπραγμάτευση μιας λύσης δύο κρατών μεταξύ των μερών, ξεκινώντας από τη Διάσκεψη της Μαδρίτης το 1991. Η πιο σημαντική από αυτές τις διαπραγματεύσεις ήταν οι Συμφωνίες του Όσλο, οι οποίες χώρισαν επίσημα την παλαιστινιακή γη σε τρεις διοικητικές διαιρέσεις και δημιούργησαν το πλαίσιο για το πόσο από τα πολιτικά σύνορα του Ισραήλ με τα παλαιστινιακά εδάφη λειτουργούν σήμερα. Οι Συμφωνίες κορυφώθηκαν με τη Σύνοδο Κορυφής του Καμπ Ντέιβιντ του 2000 και τις επακόλουθες διαπραγματεύσεις στην Τάμπα τον Ιανουάριο του 2001, αλλά δεν επιτεύχθηκε ποτέ τελική συμφωνία. Το βίαιο ξέσπασμα της Δεύτερης Ιντιφάντα το 2000 είχε δείξει την απογοήτευση του παλαιστινιακού κοινού με τις Συμφωνίες του Όσλο και έπεισε πολλούς Ισραηλινούς ότι οι διαπραγματεύσεις ήταν μάταιες.

  Μη αναγνώριση του Κράτους της Παλαιστίνης

  Μη αναγνώριση του Κράτους της Παλαιστίνης, διατηρώντας όμως ανεπίσημες σχέσεις

  Αναγνώριση του Κράτους της Παλαιστίνης

  Αναγνώριση μόνο του Κράτους της Παλαιστίνης, διατηρώντας σχέσεις με το Ισραήλ

  Αναγνώριση ΜΟΝΟ του Κράτους της Παλαιστίνης

  Το Ισραήλ και το Κράτος της Παλαιστίνης

Πιθανές λύσεις δύο κρατών έχουν συζητηθεί από τους ηγέτες της Σαουδικής Αραβίας και των ΗΠΑ.^[18] Το 2002, ο διάδοχος του θρόνου Αμπντουλάχ της Σαουδικής Αραβίας (ο οποίος θα συνεχίσει να είναι βασιλιάς από το 2005 έως το 2015) πρότεινε την Αραβική Ειρηνευτική Πρωτοβουλία, η οποία συγκέντρωσε την ομόφωνη υποστήριξη του Αραβικού Συνδέσμου, ενώ οι Ισραηλινοί ηγέτες αρνούνται συνεχώς να συζητήσουν την πρωτοβουλία. Ο Πρόεδρος Μπους ανακοίνωσε την υποστήριξή του για ένα παλαιστινιακό κράτος, ανοίγοντας το δρόμο για το ψήφισμα 1397 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, υποστηρίζοντας μια λύση δύο κρατών^[19][20].

«Λύση δύο κρατών για δύο λαούς», συζητήθηκε επίσης από τις ηγεσίες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και του Βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας^[21]. Το 2002, ο διάδοχος της Σαουδικής Αραβίας και de facto κυβερνήτης της Σαουδικής Αραβίας, ο βασιλιάς Αμπντουλάχ μπιν Αμπντ αλ-Αζίζ, ανέδειξε την ειρηνευτική πρωτοβουλία της Σαουδικής Αραβίας. Η πρόταση αυτή υποστηρίχθηκε συντριπτικά από τα κράτη μέλη του Αραβικού Συνδέσμου. Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους ανακοίνωσε ότι υποστηρίζει την ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους, προωθώντας έτσι το ψήφισμα 1397 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, το οποίο υποστηρίζει μια «λύση δύο κρατών για δύο λαούς».

Στη Διάσκεψη της Αννάπολης που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2007, συμφωνήθηκε από τους Ισραηλινούς, τους Παλαιστίνιους και υπό την επίβλεψη των Η.Π.Α., ότι μια «λύση δύο κρατών για δύο λαούς» θα ήταν η βάση για τις μελλοντικές διαπραγματεύσεις. Στις 5 Ιουλίου 2009, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, Μπενιαμίν Νετανιάχου, έκανε λόγο για «εθνική συναίνεση για την έννοια των δύο κρατών για δύο λαούς». ^[22]

Μετά τη σύγκρουση που ξέσπασε μεταξύ των δύο κύριων παλαιστινιακών πλευρών, του πολιτικού κόμματος Φατάχ και της ισλαμιστικής οργάνωσης Χαμάς, η Χαμάς πήρε τον έλεγχο της Λωρίδας της Γάζας, διασπώντας την Παλαιστινιακή Αρχή σε δύο πολιτείες, καθεμία από τις οποίες ισχυριζόταν ότι είναι οι πραγματικοί εκπρόσωποι του παλαιστινιακού λαού. Η Φατάχ ελέγχει την Παλαιστινιακή Εθνική Αρχή στη Δυτική Όχθη και η Χαμάς την Γάζα.

Πρόσφατες πρωτοβουλίες ήταν οι ειρηνευτικές συνομιλίες Ισραήλ-Παλαιστίνιας 2013–14 υπό την καθοδήγηση του Τζον Κέρι, Υπουργού Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτές οι συνομιλίες επίσης απέτυχαν να καταλήξουν σε συμφωνία. Το 2019, ο τότε πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ντόναλντ Τραμπ παρουσίασε τις λεπτομέρειες ενός σχεδίου για την επίλυση της ισραηλινο-παλαιστινιακής σύγκρουσης, το οποίο ονομάστηκε «Σχέδιο του Αιώνα», και το οποίο περιελάμβανε, σε προχωρημένο στάδιο, την ίδρυση ενός αποστρατιωτικοποιημένου παλαιστινιακού κράτους στη Λωρίδα της Γάζας, το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Όχθης και εδάφη που θα παρέδιδε το Ισραήλ.

Άλλες λύσεις

Το ειρηνευτικό σχέδιο Τραμπ για τη δημιουργία του κράτους της Παλαιστίνης .

Μια άλλη επιλογή είναι η διεθνική λύση, η οποία θα μπορούσε να είναι είτε μια φεντεραλιστική ρύθμιση δίδυμου καθεστώτος είτε ένα ενιαίο κράτος,^[23] και το Σχέδιο Άλον, επίσης γνωστό ως «λύση χωρίς κράτος».

Λύση τριών οντοτήτων

Ως άλλη εναλλακτική έχει προταθεί η λύση με τρία κράτη. Οι New York Times ^[24] ανέφεραν ότι η Αίγυπτος και η Ιορδανία θεωρούσαν ότι ίσως θα έπρεπε να αναλάβουν εκ νέου την ευθύνη για τη Γάζα και τη Δυτική Όχθη. Στην πραγματικότητα, το αποτέλεσμα θα ήταν η παράδοση της Γάζας ύπο αιγυπτιακή κυριαρχία και της Δυτικής Όχθης στην Ιορδανία.^[25]

Πρόταση διπλής υπηκοότητας

Ορισμένες προτάσεις για τη χορήγηση παλαιστινιακής υπηκοότητας ή αδειών διαμονής σε Εβραίους εποίκους σε αντάλλαγμα για την απομάκρυνση των ισραηλινών στρατιωτικών εγκαταστάσεων από τη Δυτική Όχθη έχουν υποβληθεί από άτομα ^[26] όπως ο Αραφάτ^[27], οΙμπαραήμ Σαρσούρ^[28] κα ο Αχμέντ Κουρέι .

Ο Ισραηλινός υπουργός Μοσέ Για'αλόν, δήλωσε τον Απρίλιο του 2010 ότι «όπως οι Άραβες ζουν στο Ισραήλ, έτσι και οι Εβραίοι θα πρέπει να μπορούν να ζουν στην Παλαιστίνη»... «Αν μιλάμε για συνύπαρξη και ειρήνη, γιατί η [παλαιστινιακή] επιμονή να καθαριστεί εθνοτικά από τους Εβραίους τα εδάφη που λαμβάνουν;».^[29]

Η ιδέα έχει εκφραστεί τόσο από τους υποστηρικτές της λύσης των δύο κρατών ^[30] όσο και από υποστηρικτές των εποίκων και των συντηρητικών ή φονταμενταλιστικών ρευμάτων στον ισραηλινό ιουδαϊσμό ^[31] που, ενώ αντιτίθενται σε οποιαδήποτε αποχώρηση, ισχυρίζονται ισχυρότερους δεσμούς με τη γη παρά με την κράτος του Ισραήλ.

Παραπομπές

1. Benny Morris (2008). 1948: a history of the first Arab-Israeli war. Yale University Press. σελίδες 66, 67, 72. ISBN 9780300126969. Ανακτήθηκε στις 24 Ιουλίου 2013. p.66, at 1946 "The League demanded independence for Palestine as a "unitary" state, with an Arab majority and minority rights for the Jews." ; p.67, at 1947 "The League's Political Committee met in Sofar, Lebanon, on 16–19 September, and urged the Palestine Arabs to fight partition, which it called "aggression", "without mercy". The League promised them, in line with Bludan, assistance "in manpower, money and equipment" should the United Nations endorse partition." ; p. 72, at December 1947 "The League vowed, in very general language, "to try to stymie the partition plan and prevent the establishment of a Jewish state in Palestine 
2. «Question of Palestine – General Assembly». The United Nations – Question of Palestine. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2010. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016. 
3. «A/RES/3236 (XXIX), Question of Palestine». The United Nations – General Assembly. 22 Νοεμβρίου 1974. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016. 
4. «A/PV.2296 Question of Palestine (concluded)». The United Nations – General Assembly. 22 Νοεμβρίου 1974. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιανουαρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016. 
5. «A/RES/65/16. Peaceful settlement of the question of Palestine, United Nations General Assembly». The United Nations – General Assembly. 25 Ιανουαρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016. 
6. Mark A. Tessler. A History of the Israeli–Palestinian Conflict. 1994, p. 718
7. O'Malley, Padraig (28 Ιουλίου 2015). The Two-State Delusion: Israel and Palestine--A Tale of Two Narratives. Penguin. ISBN 978-0-698-19218-8. 
8. "How Not to Make Peace in the Middle East", Hussein Agha and Robert Malley, The New York Review of Books. Retrieved Jan. 9, 2009
9. Yglesias, Matthew (16 Ιουλίου 2014). «One thing Israelis and Palestinians agree on: they don't like the two-state solution». Vox. Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2016. 
10. «Public Opinion Poll No (82)». www.pcpsr.org (στα Αγγλικά). Palestinian Center for Policy and Survey Research. 27 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 2022. 
11. «Israelis unwilling to risk two-state solution, says new report». phys.org (στα Αγγλικά). 10 Φεβρουαρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2021. 
12. Telhami, Marc Lynch and Shibley (19 February 2021). «Biden says he will listen to experts. Here is what scholars of the Middle East think.». Brookings. https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2021/02/19/biden-says-he-will-listen-to-experts-here-is-what-scholars-of-the-middle-east-think/. Ανακτήθηκε στις 19 March 2022. 
13. «What Do Palestinians Want?». The Washington Institute for Near East Policy (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 1 Αυγούστου 2022. 
14. azza (26 Οκτωβρίου 2020). «The Palestine/Israel Pulse, a Joint Poll Summary Report». www.pcpsr.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 1 Αυγούστου 2022. 
15. Pappé Ilan (2004) A History of Modern Palestine: One Land, Two Peoples, Cambridge University Press, (ISBN 0-521-55632-5)
16. «The Question of Palestine and the United Nations» (PDF). United Nations. Ανακτήθηκε στις 2 Αυγούστου 2014. 
17. חגי סגל, "בדרך לפלסטין", 5.6.2009, מקור ראשון
18. «Transcript – House of Saud – Frontline». www.pbs.org. 
19. Caplan, Neil (2011). «Camp David Revisited; Intifada Redux». The Israel–Palestine Conflict: Contested Histories (PDF) (στα Αγγλικά). John Wiley & Sons. ISBN 978-1444357868. Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2016. 
20. D. Jones, Bruce. «216». Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2016. 
21. תמליל שיחות
22. מיה בנגל, נתניהו: הבאנו הסכמה על "שתי מדינות לשני עמים", 5.7.2009, באתר nrg מעריב
23. One State Threat, Reut Institute, 1 November 2004, http://www.reut-institute.org/Publication.aspx?PublicationId=346, ανακτήθηκε στις 2008-01-01 
24. Slackman, Michael (January 12, 2009). «Crisis Imperils 2-State Plan, Shifting a Balance». The New York Times. https://www.nytimes.com/2009/01/12/world/middleeast/12egypt.html?hp. Ανακτήθηκε στις March 28, 2010. 
25. «Israel-Palestine: The return of the Jordanian option». Haaretz. 3 Ιουλίου 2007. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Αυγούστου 2007. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2016. 
26. «Let them stay in Palestine - Haaretz - Israel News». 17 Ιανουαρίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιανουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2017. 
27. «Arafat may allow Jewish settlers to stay in West Bank». 30 Ιανουαρίου 2001. 
28. «Arab MK: I would agree to grant settlers Palestinian citizenship». 
29. 'No need to remove any settlements' By Herb Keinon, Jerusalem Post, 16 April 2010
30. «Jewish-Arab conflict». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Οκτωβρίου 1999. 
31. El-Haddad, Laila (4 Ιουλίου 2005). «Interview: Israeli settler Avi Farhan». Al Jazeera. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Νοεμβρίου 2005. Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2016.