Γοργόνα (λαογραφία)

Γοργόνα. Πίνακας του Τζον Ουίλιαμ Γουότερχάουζ (John William Waterhouse)

Με την ονομασία γοργόνα περιγράφονται μυθικά πλάσματα της θάλασσας με μορφή γυναίκας από τη μέση και επάνω (με κορμό, χέρια και κεφάλι) και με τη μορφή ψαριού από τη μέση και κάτω (με λέπια και ουρά). Οι γοργόνες εκπροσωπούνται σε μεγάλο βαθμό στη μυθολογία, στη λογοτεχνία και στη λαογραφία γνωστών πολιτισμών.

Ιστορία

Αρχαία Εγγύς Ανατολή

Οι πρώτες γνωστές ιστορίες για γοργόνες εμφανίστηκαν στην Ασσυριακή μυθολογία το 1000 π.Χ. Η θεά Αταργάτις, μητέρα της Ασσύριας βασίλισσας Σεμίραμις, αγάπησε έναν θνητό βοσκό και ακούσια τον σκότωσε. Ντροπιασμένη έπεσε μέσα σε ενα ποτάμι για να πάρει τη μορφή ενός ψαριού, αλλά τα νερά δεν κρύψανε τη θεϊκή της ομορφιά. Συνεπώς πήρε τη μορφή μιας γοργόνας, - άνθρωπος επάνω από τη μέση και ψάρι κάτω από αυτήν. Οι Έλληνες αναφέρονταν στην Αταργάτις υπό την ονομασία Δερκετώ. Πριν από το 546 π.Χ., ο Μιλήσιος φιλόσοφος Αναξίμανδρος πρότεινε ότι το ανθρώπινο γένος είχε ξεπηδήσει από υδρόβια είδη ζώων. Πίστευε ότι οι άνθρωποι, με την εκτεταμένη παιδική ηλικία τους, δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν διαφορετικά.

Ελληνική λαογραφία

Στην Ελληνική λαογραφία η γοργόνα είναι θαλάσσιος δαίμονας που αρπάζει από τα πλοία τους ναύτες και μετά τα βυθίζει, υπεύθυνη για τους ανεμοστρόβιλους στη θάλασσα. Ήταν αδελφή του Μέγα-Αλέξανδρου που ήπιε το αθάνατο νερό και εμφανίζεται σε ανθρώπους μεσάνυχτα Σαββάτου. Σύμφωνα με την ελληνική λαογραφική, οι γοργόνες ζουν στην Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινος Πόντος) και συχνά κατεβαίνουν στο Αιγαίο. Όταν συναντήσει στον δρόμο της κάποιο πλοιο το πιάνει από την πλώρη και ρωτάει : "Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;", αν οι ναύτες απαντήσουν ότι ζει τους αφήνει να φύγουν τραγουδώντας με τη λύρα της. Αν οι ναύτες όμως απαντήσουν ότι ο Βασιλιάς Αλέξανδρος πέθανε και δεν ζει πια, πετάει το καράβι ψηλά και πέφτοντας στο νερό βυθίζεται παίρνοντας μαζί του και τους ναύτες. Έπειτα η γοργόνα το μετανιώνει για τις ζωές των ναυτών που αφαίρεσε, κλαίει και μοιρολογεί, από τα κλάματα σηκώνεται τρικυμία και θύελλα μεγάλη που αφανίζει τα πάντα στο πέρασμά της.^[1]

Βρετανικά νησιά

Οι γοργόνες σημειώθηκαν στη βρετανική λαογραφία ως άτυχοι οιωνοί. Σε ορισμένα πλοία, λένε ότι ποτέ δεν θα δουν γη ξανά, ενώ σε άλλα, ισχυρίζονται ότι είναι κοντά στην ακτή, οι οποίοι είναι αρκετά σοφοί ώστε να γνωρίζουν ότι σημαίνει το ίδιο πράγμα. Μπορούν επίσης να είναι ένα σημάδι της κακοκαιρίας.

Ο Ψαράς και η Σειρήνα

Μερικές γοργόνες παρουσιάζονταν ως τερατώδεις σε μέγεθος, μέχρι 2.000 πόδια (610 μ.). Οι γοργόνες μπορούν επίσης να κολυμπούν από ποτάμια σε λίμνες γλυκού νερού. Μια μέρα, σε μια λίμνη κοντά στο σπίτι του, ο Λόρδος του Λόρντι (Laird of Lorntie) πήγε να βοηθήσει μια γυναίκα που νόμιζε ότι πνιγόταν. Ένας υπηρέτης του τον τράβηξε πίσω, προειδοποιώντας τον ότι επρόκειτο για μια γοργόνα, και η γοργόνα ούρλιαζε μετά πως θα τον είχε σκοτώσει αν δεν ήταν ο υπηρέτης του.

Σε μερικές περιπτώσεις, οι γοργόνες θα μπορούσαν να είναι πιο ευεργετικές, διδάσκοντας τους ανθρώπους θεραπείες για νόσους.

Μερικές ιστορίες εγείρουν το ερώτημα αν οι γοργόνες είχαν αθάνατες ψυχές, η απάντηση είναι αρνητική. Η Λί Μπάν (Lí Ban) εμφανίζεται ως μια αγιασμένη γοργόνα, αλλά ήταν άνθρωπος που μετατράπηκε σε μια γοργόνα. Μετά από τρεις αιώνες, όταν ο Χριστιανισμός είχε έρθει στην Ιρλανδία, ήρθε για να βαπτιστεί.

Οι γοργόνοι σημειώθηκαν ως πιο άγριοι και πιο άσχημοι από ότι οι γοργόνες, αλλά περιγράφονται να έχουν μικρό ενδιαφέρον για τους ανθρώπους.

Κίνα

Σε κάποια αρχαία παραμύθια της Κίνας, η γοργόνα είναι ένα ιδιαίτερο είδος του οποίου τα δάκρυα μπορούν να μετατραπούν σε ανεκτίμητα μαργαριτάρια. Επιπλέον, οι γοργόνες μπορούν να πλέκουν επίσης ένα εξαιρετικά πολύτιμο υλικό το οποίο δεν είναι μόνο μικρό αλλά όμορφο και διαφανές. Εξαιτίας αυτού, οι ψαράδες προσπαθούν διακαώς να τις πιάσουν, αλλά είναι δύσκολο για αυτούς να επιβιώσουν, από το θαυμάσιο τραγούδι τους γιατί μπορούν να τους σύρουν σε κώμα. Σε άλλους κινέζικους θρύλους, η γοργόνα είναι ένα θαυμαστό πλάσμα - επιτήδεια, όμορφη, και ευέλικτη, και οι ψαράδες οι οποίοι επιθυμούν να πιάσουν γοργόνες είναι σύμβολο αρνητικού χαρακτήρα.

Άλλα

Μεταξύ των Νέο-Ταΐνο (Neo-Taino) τα έθνη της Καραϊβικής η γοργόνα ονομάζεται Εϊκέγια (Aycayia). Χαρακτηριστικά της σχετίζονται με τη θεά Τζάγκουα (Jagua), και του ιβίσκου του δέντρου Hibiscus tiliaceus. Στη σύγχρονη Καραϊβική η γοργόνα συναντάται ως Haitian Vodou Lwa La Sirene (κυριολεκτικά, "η γοργόνα"), η οποία είναι μία γοργόνα του πλούτου, της ομορφιάς και της Ορισά Γιεμανζά (Orixá Iemanjá). Παραδείγματα από άλλους πολιτισμούς είναι η Μάμι Γουάτα (Mami Wata) από τη Δυτική και Κεντρική Αφρική, η Τζένγκου (Jengu) από το Καμερούν, η Μέρροου (Merrow) από την Ιρλανδία και τη Σκωτία, η Ρουσάλκας (Rusalkas) από τη Ρωσία και την Ουκρανία, η Ιάρα (Iara) από τη Βραζιλία και οι ελληνικές Ωκεανίδες, Νηρηίδες, και Ναϊάδες. Μια γοργόνα του γλυκού νερού που μοιάζει με πλάσμα από την Ευρωπαϊκή λαογραφία είναι η Μέλουσιν (Melusine), η οποία είναι μερικές φορές απεικονισμένη με δύο ουρές ψαριού, και άλλες φορές με το κάτω μέρος του σώματος του φιδιού. Λέγεται ότι στην Ιαπωνία όταν τρώει τη σάρκα ενός νινγκιό (ningyo) μπορεί να χορηγήσει όνατζινγκ (unaging) αθανασία. Σε ορισμένους ευρωπαϊκούς θρύλους γοργόνων λέγεται ότι είναι άτυχες.

Οι γοργόνες και οι γοργόνοι είναι επίσης χαρακτήρες της Φιλιππινέζικης λαογραφίας, όπου είναι γνωστοί ως Σιρένα (Sirena) και Σαϊγιοκόι (Siyokoy), αντίστοιχα. Οι Ιάβες πιστεύουν ότι η νότια παραλία της Ιάβας (Java) είναι το σπίτι της Ιάβας γοργόνας βασίλισσας Νγί Ρόρο Κίντουλ (Nyi Roro Kidul).

Το παιδί της παραλίας

Συμβολισμός

Σύμφωνα με το βιβλίο του Ντόροθι Ντίννερστάιν (Dorothy Dinnerstein), "Η Γοργόνα και ο Μινώταυρος", αυτά τα ανθρώπινα-ζωικά υβρίδια πλάσματα, όπως ο μινώταυρος και η γοργόνα μεταφέρουν τις εμφανιζόμενες αντιλήψεις των αρχαίων ότι τα ανθρώπινα όντα ήταν διαφορετικά από τα ζώα:

"Των ανθρώπων η φύση είναι αντιφατική, και οι διαφορές μας από τα άλλα ζώα της γης είναι μυστηριώδεις και βαθιές. Και σε αυτές τις διαφορές, βρίσκονται οι δύο αισθήσεις μας, η παραξενιά μας και τα πιθανά κλειδιά που μας δείχνουν το δρόμο για το πως αισθανόμαστε σαν στο σπίτι μας εδώ."

Φάρσες

Κατά τη διάρκεια της περιόδου της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, έγιναν απάτες και τα θύματα των σειρηνοειδών όπως τα ντουγκόνγκ εκτέθηκαν σε δωμάτια θαυμάτων ως γοργόνες. Τον 19ο αιώνα, ο ΦT Μπάρναμ (PT Barnum) εμφανίζει στο μουσείο του μια ταριχευμένη φάρσα που ονομάζεται "γοργόνα" Φίτζι. Άλλοι έχουν διαπράξει παρόμοιες φάρσες, οι οποίες είναι συνήθως, πεπιεσμένα χαρτιά, κατασκευές ή μέρη νεκρών πλασμάτων, συνήθως πιθήκων και ψαριών, που ράβονται μαζί για την εμφάνιση μιας παράξενης γοργόνας. Αμέσως μετά το τσουνάμι του 2004, εικόνες των "γοργόνων" Φίτζι κυκλοφόρησαν στο Διαδίκτυο, όπως και υποτιθέμενα παραδείγματα στοιχείων που είχαν ξεβραστεί μέσα από την καταστροφή, αν και βέβαια δεν ήταν πιο πραγματικά από το έκθεμα του Μπάρναμ.

Σειρηνοειδή

Τα Σειρηνοειδή (Sirenians) είναι μια σειρά από πλήρη υδρόβια, φυτοφάγα θηλαστικά που ζουν στα ποτάμια, στις εκβολές των ποταμών, στα παράκτια θαλάσσιων υδάτων, στους βάλτους, και στους θαλάσσιους υγροτόπους. Τα Σειρηνοειδή συμπεριλαμβανομένων των Τριχεχίδων και των Ντουγκόνγκ (Dugongs), έχουν σημαντικές υδάτινες προσαρμογές όπως: τα χέρια τους που τα χρησιμοποιούν για την καθοδήγηση τους, ένα κουπί που χρησιμοποιείται για την προώθηση, των οπισθίων άκρων (πόδια), δύο μικρά οστά κυμαινόμενα στο βάθος των μυών. Τα οποία εμφανίζουν λίπος, αλλά είναι ατρακτοειδή, υδροδυναμικά, και πολύ μυώδη. Πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι ναυτικοί που αναφέρθηκαν σε αυτά τα ζώα τα ανέφεραν ως γοργόνες.

Σειρηνομέλια

Η Σειρηνομέλια (Sirenomelia), ονομάζεται επίσης και "σύνδρομο γοργόνας", είναι μια σπάνια εκ γενετής διαταραχή κατά την οποία ένα παιδί γεννιέται με τα πόδια του ενωμένα μαζί και με τα γεννητικά του όργανα μειωμένα. Αυτή η κατάσταση είναι περίπου τόσο σπάνια όσο τα ενωμένα δίδυμα, επηρεάζει ένα παιδί σε κάθε 100.000 γεννήσεις και είναι συνήθως θανατηφόρα μέσα σε μια μέρα ή δύο από τη γέννηση λόγω των επιπλοκών του νεφρού και της ουροδόχου κύστης. Τέσσερις επιζώντες ήταν γνωστό ότι επέζησαν τον Ιούλιο του 2003.

Παραπομπές

1. Δημ. Λουκόπουλου, Φως από τους μύθους μας : Νεοελληνική Μυθολογία Παιδική Βιβλιοθήκη, εκδόσεις Αθηνά, Αθήναι 1926

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Mermaids στο Wikimedia Commons