Το Αστέρι, γνωστό και ως "Βρίνικον" ή "Πρίνικο (Priniko)", είναι χωριό της Λακωνίας στο Δήμο Ευρώτα με πληθυσμό 227 κατοίκους (απογραφή 2021)[1].
Σύγχρονη ονομασία, προηγούμενα ονόματα και διοικητικές μεταβολές του οικισμού
Συμφωνα με μελέτη του Αντώνιου Κατσώρη[2] το χωριό έλαβε την αρχική ονομασία του
"από τον ομώνυμον ιδρυτήν και άρχοντα Προίνικον ή Πρίνικον (Priniko) που έλαβε την περιοχήν ως προνόμιον το 1265 μ.Χ. από τον Μιχαήλ Κατακουζηνόν".
Το ιστορικό διοικητικών μεταβολών του οικισμού απο αρχής ιδρύσεως του Ελληνικού Κράτους έχει ως εξής:
Ως 'Βρόνικον' του Νομού Λακωνίας ο οικισμός εντάχθηκε στο δήμο Ακριών (21/03/1835).
Με το ΦΕΚ 5Α (08/03/1841) ο οικισμός αποσπάσθηκε από το δήμο Ακριών και προσαρτήθηκε στο δήμο Έλους.
Με το ΦΕΚ 136Α (08/07/1899) ο οικισμός αποσπάσθηκε από το νομό Λακωνίας και εντάχθηκε διοικητικά στο Νομό Λακεδαίμονος.
Με το ΦΕΚ 282Α (04/12/1909) ο οικισμός αποσπάσθηκε από το νομό Λακεδαίμονος και εντάχθηκε στο νομό Λακωνίας.
Με το ΦΕΚ 261Α (31/08/1912) το όνομα του οικισμού διορθώθηκε από 'Βρόνικον' σε 'Βρίνικον'. Επίσης ο οικισμός αποσπάσθηκε από το δήμο Έλους και ορίσθηκε ως έδρα της κοινότητας Βρινίκου.
Με το ΦΕΚ 156Α (08/08/1928) ο οικισμός μετονομάστηκε σε 'Αστέριον', επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς, του Νομού Λακωνίας και λειτούργησε ως αυτοδιοικούμενη κοινότητα για το μεγαλύτερο διάστημα του 20ου αιώνα.[3][4]
Με το ΦΕΚ 136Α (30/08/1994) καταργήθηκε διοικητικά η κοινότητα Αστερίου και ο οικισμός προσαρτήθηκε ως δημοτικό διαμέρισμα στο Δήμο Ελους του νομού Λακωνίας όταν αυτός συστάθηκε με το πρόγραμμα Καποδίστριας με έδρα το Βλαχιώτη.
Μετά την κατάργηση του Δήμου Ελους το 2010, κατ'εφαρμογή του προγράμματος Καλλικράτης με το ΦΕΚ 87Α (07/06/2010) το Αστέρι εντάχθηκε στον νέο Δήμο Ευρώτα με έδρα την Σκάλα, ως Δημοτική Κοινότητα Αστερίου της Δημοτικής Ενότητας Ελους.
Γεωγραφία και τοπογραφία
Το Αστέρι βρίσκεται χτισμένο πάνω και γύρω απο μικρό λόφο στην κοιλάδα του Ευρώτα, σε περιοχή με εύφορα εδάφη οπου καλιεργούνται κυρίως οπωροκηπευτικά, πορτοκαλοειδή και ελιές. Παλαιότερα γινόταν καλλιέργεια αραβοσίτου και βαμβακιού.
Πληθυσμός
Στοιχεία από επίσημες απογραφές του Ελληνικού Κράτους [5]
Χρόνος
Αριθμός Κατοίκων
1834
51*
1879
104
1940
314
1951
349
1981
396
1991
378
2001
315
2011
250
2021
227
(*) Στην Απογραφή του 1834 αναφέρεται επίσης και ο αριθμός 14 οικογενειών.
Αξιοθέατα
Ιερός Ναός Αγίου Παντελεήμονος και Ενορία
Εκκλησία Αγιος Παντελεήμονας (Αστέρι Λακωνίας)
Το Αστέρι είναι έδρα της Ενορίας του Ιερού Ναού Αγίου Παντελεήμονος. Ο Ναός δεσπόζει στην κορυφή του λόφου και ο προαύλιος χώρος του προσφέρει εξαιρετική θέα προς την πρός το βουνό Κουρκούλα,την παραλία της Κυανής Ακτή και την ανατολκή πλευρά του Λακωνικού κόλπου. Η ενορία πρέπει να ιδρύθηκε πριν απο το έτος 1899 σύμφωνα με στοιχεία του αρχείου της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασίας και Σπάρτης "ως εμφαίνεται εκ της από 12.6.1899 αιτήσεως του Εφημερίου περί εκδόσεως αδείας Γάμου" [6].
Πρώην Δημοτικό Σχολείο (Αστέρι, Λακωνίας)Πινακίδα Εγκαινίων Γεωργικού Ινστιτουτου (Αστερι, Λακωνίας)
Στο Αστέρι έχει την έδρα του το Γεωργικό Ινστιτούτο (πρώην Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο) του Δήμου Ευρώτα, στο κτήριο που παλαιότερα στέγαζε το Δημοτικό Σχολείο του Αστερίου. Το κτήριο του Δημοτικού Σχολείου χτίστηκε με έξοδα και προσωπική εργασία των κατοίκων του Αστερίου στα μέσα του 20ου αιώνα.
Το Ινστιτούτο αναβαθμίστηκε το 2013 και ξεκίνησε να συνεργάζεται με την Αμερικανική Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης.[7][8].
Τον Ιανουαριο του 2020 η νέα διοίκηση της Κοινωφελούς Δημοτικής Επιχείρησης Δήμου Ευρώτα «Ευρώτειος Πολιτεία» πρόσθεσε στις υπηρεσίες του Γεωργικού Ινστιτούτου Αστερίου την παρακολούθηση τριών Αγρό – μετεωρολογικών σταθμών στα χωριά Αστέρι, Απιδιά και Κροκεές. Το αποκαλούμενο Μετεωρολογικό Παρατηρητήριο Λακωνίας καταγράφει και αναλύει τις τιμές των μικροκλιματικών και εδαφικών συνθηκών (θερμοκρασία του αέρα, υγρασία του αέρα, βροχόπτωση, ταχύτητα και διεύθυνση του ανέμου), τις οποίες επεξεργάζεται το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, παρέχοντας δεδομένα ανά 2ωρο, με δυνατότητα πρόβλεψης μέχρι 6 ημέρες καθώς τις καιρικές συνθήκες που επικράτησαν τον προηγούμενο μήνα.[9]
Στο νότιο άκρο του χωριού στον δρόμο προς την παραλία Κυανή Ακτή βρίσκονται οι εγκαταλειμένες εγκαταστάσεις του κοινόχρηστου πλυσταριού του Αστερίου. Εκεί οι κάτοικοι του χωριού - στην συντριπτική πλειοψηφία τους γυναίκες - έπλεναν ρούχα, κλινοσκεπάσματα, ελαιόπανα, κιλίμια, κουρελούδες κλπ., μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Το κοινόχρηστο πλησταριό ήταν σημαντικός χώρος [10] για την "κοινωνική ζωή των κατοίκων και ιδιαίτερα των γυναικών και των παιδιών.[...] Εκεί μαζεύονταν οι νοικοκυρές και τα κορίτσια για να πλύνουν τα στρωσίδια, τις προίκες, τα φορέματα και τα ασπρόρουχα. Για την γυναικεία κοινότητα τα πλυσταριά, δεν ήταν μόνο χώρος εργασίας, αλλά ήταν και μοναδική ευκαιρία για συντροφιά και αλληλοκατανόηση".[11]
Η Κυανή Ακτή και ο υγρότοπος εκβολών Ευρώτα
Κυανή Ακτή, Αστέρι Λακωνίας
Πολύ κοντά στον οικισμό του Αστερίου είναι η αμμώδης παραλία Κυανή Ακτή, με σχετικά αβαθή νερά. Εκτείνεται σε μήκος τουλάχιστο 8 χιλιομέτρων και είναι προσβάσιμη οδικώς. Η ποιότητα των υδάτων της παραλίας για κολύμβηση έχει αξιολογηθεί ως "εξαιρετική" σε επανειλλημένες δειγματοληψίες [12].
Η παραλία του Αστερίου αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου οικοσυστήματος που χαρακτηρίζεται απο "αμμοθίνες, αλμυρόβαλτους, εποχιακές και μόνιμες λιμνοθάλασσες, καλαμιώνες, τάφρους και θαμνώνες"[13], που συμπληρώνονται με τον υγρότοπο του έλους Αστερίου και της λιμνοθάλασσας Βιβάρι. Η ευρύτερη παραλία και το οικοσύστημα της, σε βάθος μερικών χιλιομέτρων, γνωστή και ως 'Υγρότοπος Εκβολών Ευρώτα', αποτελεί τμήμα του Ευρωπαικού Δικτύου Natura 2000 με κωδικό GR2540006 και καταχωρημένο όνομα 'YGROTOPOI EKVOLON EVROTA'. Ο υγρότοπος των εκβολών του Ευρώτας (ποταμός) και το συνολικό οικοσύστημα είναι καταφύγιο άγριας ζωής και ιδιαίτερα πουλιών, ενώ η αμμώδης παραλία της Κυανής ακτής είναι απο τους ελάχιστους χώρους στην ανατολική Μεσόγειο για την ωοτοκία της θαλασσοχελώνας Caretta caretta.
Στα νοτιο-ανατολικά του Αστερίου και σε απόσταση 2.300 μέτρων απο το κέντρο του χωριού υπάρχει το Εξωκλήσι Αγιος Ευστράτιος (Αι-Στράτηγος) στην κορυφή λοφίσκου, με εξαιρετική θέα πρός την πεδιάδα του Ελους και το βουνό Ταΰγετος. Στη περιοχή του Αγίου Ευστρατίου (Αι-Στράτηγου) είχαν γίνει στο παρελθόν αρχαιολογικές ανασκαφές απο την British School at Athens (BSA) (Βρετανική Σχολή Αθηνών). Δες εδώ[14] για λεπτομερή περιγραφή του ιστορικού των ανασκαφών και των ευρημάτων.
Ιστορία
Το Αστέρι ως πιθανή τοποθεσία του αρχαίου Ελους
Το Αστέρι Λακωνίας βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή όπου αρκετοί αρχαιολόγοι τοποθετούν το μυκηναϊκό Έλος. Για παράδειγμα, όπως αναφέρει ο αρχαιολόγος Αθανάσιος Θέμος, οι αρχαιολόγοι Waterhouse και Hope Simpson ενώ μεν "τοποθέτησαν το μυκηναϊκό Έλος στην περιοχή τού Αγίου Στεφάνου, στο δυτικό άκρο της σημερινής πεδιάδας Σκάλας - Βλαχιώτη" το έκαναν "χωρίς όμως να αποκλείσουν την πιθανότητα το Έλος να βρισκόταν ανατολικότερα, στην περιοχή τού Αστεριού, θέση που συμπίπτει καλύτερα με την περιγραφή τού περιηγητή Παυσανία" [14], όπως θα δούμε παρακάτω .
Το αρχαίο Ελος στην μυθολογία
Σύμφωνα με τη μυθολογία
"πρώτος οικιστής της περιοχής ήταν ο νεότερος γιος του Περσέα (βασιλιά της Τίρυνθας και ιδρυτή των Μυκηνών) Έλειος [...] μια μυθική παράδοση που έφτανε μέχρι τα χρόνια του Στράβωνα και του Παυσανία. Από τον Έλειο έλαβε και την ονομασία Έλος. Κατά τον Τρωικό Πόλεμο το Έλος ήταν σημαντική πόλη. Είχε γίνει το λιμάνι των Αμυκλών και το επίνειο όλης της κεντρικής Λακωνίας. Το «έφαλον πτολίεθρον Έλος» (δηλ. η παραθαλάσσια πόλη Έλος) είχε συμμετάσχει με δικά του πλοία στον Τρωικό πόλεμο (Ομήρου Ιλιάδα Β584) γεγονός που υποδηλώνει την οικονομική ευρωστία του"[15].
Το αρχαίο Ελος στο έργο του Παυσανία
Ο Παυσανίας αναφέρει ότι "το Έλος χτίστηκε από το νεώτερο γιό του Περσέα, τον Ελειο, και αργότερα υποτάχθηκε από στους Δωριείς [Παυσ. ΠΙ, 20, 6]" και ότι "οι Λακεδαιμόνιοι κατέστρεψαν το 'Έλος που μέχρι τότε κατείχαν οι Αχαιοί και νίκησαν σε μάχη τους Άργείους, οι όποίοι προσέτρεξαν σε βοήθεια των Αχαιών όταν ήταν βασιλιάς ο Αλκαμένης, γιος τού Τηλέκλου [Παυσ. ΠΙ, 2, 7]". Επίσης ότι την εποχή που έκανε την περιήγηση του, το Ελος "ήταν μια παραθαλάσσια ερειπωμένη πολίχνη που απείχε 80 στάδια, από το οχυρό της Τρινάσου [Παυσ, ΠΙ, 22,4], στην ανατολική πλευρά στη σημερινής πεδιάδας και 30 στάδια από τις Άκριές, στη σημερινή Κοκκινιά της Γλυκόβρυσης"[14].
Το Πρίνικο (Αστέρι) ως τοποθεσία του αρχαίου Ελος στο έργο του περιηγητή Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake)
Ο Βρετανός στρατιωτικός, διπλωμάτης και περιηγητής Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake) στο βιβλίο του Travels in the Morea: With a Map and Plans που εκδόθηκε το 1830 (Τόμος 1, σελίδες 230-31), γράφει για το Πρίνικο (Αστέρι) και τη σχέση του με το αρχαίο Έλος και την αρχαία πόλη Ακραία/Ακριαί (Acriae):
"Η απόσταση των ογδόντα σταδίων [που αναφέρει ο Παυσανίας] μεταξύ του αρχαίου Τρινάσου (Trinasus), που τώρα ονομάζεται Τρίνισα, και του [αρχαίου] Ελους, τοποθετεί το τελευταίο προς την ανατολική πλευρά της πεδιάδας του Έλους, πιθανώς στο Πρίνικο, που είναι τώρα ο κύριος οικισμός του Έλους, και από ορισμένες απόψεις το χωριό με την πιό πλεονεκτική θέση από όλα τα χωριά του Ελους. [Η απόσταση] των ενενήντα σταδίων μεταξύ του αρχαίου Ελους και του Ασωπού [που αναφέρει ο Παυσανίας] συμφωνεί εξαιρετικά καλά με την χρονική απόσταση μεταξύ του Πρίνικου και του ακρωτηρίου Κάβο-Ξυλί (Kavo-Xyli)[του Ασωπού], με ρυθμό κάλυψης τριάντα σταδίων ανά ώρα. Και, από αυτή τη συνολική απόσταση, [η αναφορά του Παυσανία γιά] τα εξήντα στάδια, ή τα δύο τρίτα ολόκληρης της απόστασης από το Πρίνικο στο Κάβο-Ξυλί (Kavo-Xyli), τοποθετεί την [αρχαία] πόλη Ακραία ακριβώς στην ερειπωμένη εκκλησία, όπου, στις 26 Μαρτίου, παρατήρησα μερικά θραύσματα αρχαίων κτιρίων και τη βάση μιας αρχαίας στήλης, και τα οποία υπολόγισα σε περίπου τρεισήμισι μίλια από το Πρίνικο, σύμφωνα με τα τριάντα στάδια του Παυσανία μεταξύ Ελους και Ακραίας".
Δηλαδή, σύμφωνα με τον Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake) η απόσταση του αρχαίου Ελους - που το τοποθετεί στο Πρίνικο (Αστέρι) - και του αρχαίου Ασωπού (στην περιοχή του χωριού Πλύτρα) είναι περίπου 90 στάδια, με την απόσταση αρχαίου Έλους - αρχαίας Ακραίας στα 30 στάδια και, αντίστοιχα, αρχαίας Ακραίας - αρχαίας Ασωπού στα 60 στάδια.
Το Πρίνικο την εποχή της Ανατολικής Ρωμαικής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας
Οπως αναφέρθηκε παραπάνω, σύμφωνα με μελέτη του Αντώνιου Κατσώρη που εκδόθηκε το 1972 [2], το χωριό έλαβε την ονομασία του
"από τον ομώνυμον ιδρυτήν και άρχοντα Προίνικον ή Πρίνικον (Priniko) που έλαβε την περιοχήν ως προνόμιον το 1265 μ.Χ. από τον Μιχαήλ Κατακουζηνόν".
Στην ίδια μελέτη ο Κατσώρης αναγράφει επίσης ότι
"με την ιδίαν ονομασίαν Πρίνικον αναφέρεται και εις τον αργυρόβουλον λόγον του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου που εξέδωκεν στο 1444 μ.Χ. ότε ήτο ακόμη Δεσπότης του Μυστρά [1428-1448]. Παρεχώρησεν εις τον άρχοντα της Μονεμβασίας Δημήτριον Μαμωνάν μίαν οικίαν [στο Πρίνικον]".
Σύμφωνα με νεώτερη ιστορική έρευνα του Necipoglu που εκδοθηκε το 1990 [16], ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δώρησε τον Φεβρουάριο του 1444 στον Δημήτριο Μαμωνά Γρηγορά το χωριό Πρίνικο μαζί με τους κατοίκους και τα έσοδα του (καθώς και ένα σπίτι και έναν πύργο στο Ελος) ως αντάλλαγμα για τις στρατιωτικές του υπηρεσίες, στην προσπάθεια του να διατηρήσει με αυτόν τον τρόπο την νομιμοφρωσύνη του Δημήτριου Μαμωνά στην εξουσία του.
Αρχαιολογικές μελέτες και ανασκαφές στο Αστέρι
19ος αιώνας
Πρώτες αναφορες για ανασκαφές στην περιοχή του Πρίνικου/Αστερίου έχουμε τον 19ο αιώνα από την Γαλλική επιστημονική αποστολή που συνόδεψε την λεγόμενη Εκστρατεία του Μορέα (γαλλικά: Expédition de Morée, αγγλικά: Morea expedition). Σύμφωνα με σχετικό εγκυκλοπαιδικό λήμμα[17]
"Εκστρατεία του Μορέα ονομάζεται η χερσαία επέμβαση του Γαλλικού Στρατού στην Πελοπόννησο μεταξύ 1828 και 1833, την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, με σκοπό την εκδίωξη των δυναμεων της οθωμανοαιγυπτιακής κατοχής [υπό την αρχηγία του Ιμπραήμ Πασά] από την περιοχή. [...] Όπως συνέβη κατά την Αιγυπτιακή Εκστρατεία του Ναπολέοντα - όταν μια Επιτροπή Επιστημών και Τεχνών συνόδευσε τη στρατιωτική εκστρατεία - μια Επιστημονική Επιτροπή Πελοποννήσου (Expédition scientifique de Morée) προσαρτήθηκε στα γαλλικά στρατεύματα και τέθηκε υπό την επίβλεψη τριών ακαδημιών του Ινστιτούτου της Γαλλίας (Institut de France). Με διευθυντή τον φυσιοδίφη και γεωγράφο Jean-Baptiste Bory de Saint-Vincent, δεκαεννέα επιστήμονες που αντιπροσωπεύουν διαφορετικές ειδικότητες στη φυσική ιστορία, την αρχαιολογία και την αρχιτεκτονική-γλυπτική έκαναν το ταξίδι στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 1829. Οι περισσότεροι από αυτούς έμειναν εκεί για εννέα μήνες.
Από τα αποτελέσματα αυτής της αποστολής έχουμε αναφορά ως πιό πιθανή θέση του αρχαίου Ελους την περιοχή «στου Μανωλάκη» του Αστερίου, όπως γράφει ο ο Αθανασιος Θέμος [14] .
20ος αιώνας
Στον 20ο αιώνα αρχαιολογικές ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή του σύγχρονου Αστερίου έκανε αρχικά η Βρετανική Σχολή Αθηνών υπό την εποπτεία των Helen Waterhouse[18] και Richard Hope Simpson με κύριο στόχο τον εντοπισμό της τοποθεσίας του αρχαίου Ελους.
Οσον αφορά τα ευρήματα από το σύνολο των ανασκαφών στο Αστέρι ο Αθανάσιος Θέμος αναφέρει σε εισήγηση του στο Ζ Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών το 2007 με θέμα "Αναζητωντας το Αρχαίο Ελος"[14] ότι:
Στις θέσεις Καραούσι, Δραγατσούλα, Κεραμιδιώνα, «στου Μανωλάκη» και τέλος στον λόφο τού "Αι Στρατή" έχουν εντοπισθεί από παλαιότερες επιφανειακές έρευνες αλλά και πρόσφατες περισυλλογές, κατάλοιπα κατοικήσεως από τη νεολιθική μέχρι και την ελληνιστική επoxή. Ανάμεσα σε αυτές διεκδικητής της θέσεως του ομηρικού "Έλους σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα διατυπωμένες απόψεις, είναι
ο λόφος Καραούσι στα βόρεια τού σύγχρονου Αστεριού, όπου έχουν εντοπισθεί ευρήματα πού χρονολογούνται από την νεολιθική έως την ΥΕ ΙΙΙ Γ εποχή, αλλά και από τα πρωτογεωμετρικά μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια. Ή μικρή όμως ανασκαφική ερευνά που διενεργήθnκε στην περιοχή παράλληλα με εκείνη του Άγίου Στεφάνου, δεν απέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα λόγω της διαβρώσεως του εδάφους.
Δεύτερη πιθανή θέση είναι εκείνη της Δραγατσούλας στα ανατολικά του Αστεριού, όπου στους αγρούς πέριξ του νεκροταφείου έχει εντοπισθεί κεραμική των προϊστορικών κυρίως χρόνων. Στον προαύλιο χώρο της κοιμητηριακής εκκλησίας του Αστεριού εναπόκειται σήμερα μαρμάρινη βάση κίονα μέγιστου ύψους 0,30 μ.
Ανατολικότερα της Δραγατσούλας, στη θέση «στου Μανωλάκη» έχουν εντοπισθεί ευρήματα και' αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της κλασικής, ελληνιστικής και' ρωμαϊκής εποχής σύμφωνα με τα όποία έχει θεωρηθεί πιθανή η τοποθέτηση του 'Έλους των ιστορικών χρόνων στην περιοχή αυτή. Στην ίδια περιοχή τοποθέτησαν το Έλος και' τα μέλη της Expendition Scientifique de Moree [τον 19ο αιώνα]. Κατά την εξέταση της περιοχής, εντοπίσαμε κεραμικά των ελληνιστικών και' ρωμαϊκών χρόνων σε έκταση περίπου 50 στρεμμάτων, αλλά και' όστρακα των προϊστορικών χρόνων και' απολεπίσματα όψιανου. Κεραμική των ελληνιστικών και' ρωμαϊκών χρόνων εντοπίσαμε επίσης στη θέση Κεραμιδιώνα, περιοχή με χαμηλούς λόφους ανάμεσα στη Δραγατσούλα και στη θέση «στο Μανωλάκη», όπου κατά το παρελθόν είχε αναφέρθη η εύρεση ταφών σε πίθους.
Με βάση τα υπάρχοντα αρχαιολογικά δεδομένα, ως προς την ακριβή τοποθέτηση του αρχαίου 'Έλους ο Αθανάσιος Θέμος συμπεραίνει:
'Όπως έχει επισημανθεί ήδη από το 19ο αιώνα, η προσφορότερη θέση για την τοποθέτηση της εγκαταστάσεως αυτής σύμφωνα με την παραδιδόμενη από το Παυσανία απόσταση, βρίσκεται μάλλον στη θέση «στου Μανωλάκη» [Αστερίου] και την ευρύτερη περιοχή, όπου εντοπίζεται την μεγαλύτερη συγκέντρωση ευρημάτων των ιστορικών χρόνων.
↑Δες Αριθμ. 294/484/6.3.2015/15 (ΦΕΚ 965 Β/28-05-2015): Αναγνώρισις συστάσεως Ενοριών και Ιερών Μονών της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασίας και Σπάρτης, συμφώνως προς το άρθρον 25 του Ν. 4301/2014
↑Necipoglu, N. (1990). Byzantium between the Ottomans and the Latins: a study of political attitudes in the late Palaiologan period, 1370-1460. Harvard University. Σελιδα 455
