Το Trento ήταν το πρώτο από τα δύο βαριά καταδρομικά της ομώνυμηςκλάσης. Επρόκειτο για τα πρώτα πλοία αυτού του είδους που ναυπηγήθηκαν για το Ιταλικό Βασιλικό Ναυτικό (Regia Marina). Η ναυπήγησή του ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 1925, καθελκύστηκε τον Οκτώβριο του 1927 και δύο χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του 1929, εντάχθηκε σε υπηρεσία. Η θωράκιση τους δεν ήταν επαρκής για πλοία αυτής της κατηγορίας, έχοντας πάχος μόλις 70 mm στη κύρια ζώνη. Παρόλα αυτά διέθεταν ισχυρό οπλισμό αποτελούμενο από οκτώ πυροβόλα των 203 mm και υψηλή ταχύτητα. Παρόλο που κανονικά το εκτόπισμά τους θα έπρεπε να βρίσκεται εντός των ορίων που επέβαλε η Ναυτική Συνθήκη της Ουάσιγκτον, στην πραγματικότητα το ξεπερνούσαν κατά πολύ.
Την δεκαετία του 1930 το Trento ήταν συχνά η ναυαρχίδα της Δύναμης Καταδρομικών. Επίσης πραγματοποίησε αρκετά και μακροχρόνια ταξίδια στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένης της επίσκεψης πολλών λιμένων της νότιας Αμερικής (Μάιος-Οκτώβριος 1929) και της παραμονής του στην Κίνα την περίοδο Ιανουαρίου-Ιουνίου 1932 προκειμένου να προστατευθούν οι Ιταλοί πολίτες στην περιοχή εν μέσω του κινεζικού εμφυλίου. Πέραν αυτών, το Trento έλαβε μέρος σε πολυάριθμες ναυτικές επιθεωρήσεις που διοργανώθηκαν προς τιμήν ξένων ηγετών.
Με την είσοδο της Ιταλίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τον Ιούνιο του 1940, το Trento γνώρισε σημαντική πολεμική δράση στη Μεσόγειο. Έλαβε μέρος στις ναυμαχίες της Καλαβρίας (Ιούλιος 1940), του ακρωτηρίου Σπαρτιβέντο (Νοέμβριος 1940) και του Ταινάρου (Μάρτιος 1941). Συμμετείχε επίσης στην πρώτη και τη δεύτερη ναυμαχία της Σίρτης, μάλιστα καταφέρνοντας στην τελευταία να προκαλέσει με τα εύστοχα πυρά του σοβαρές ζημιές σε αντίπαλο αντιτορπιλικό. Πολυάριθμες ήταν επίσης οι αποστολές συνοδείας νηοπομπών προς ανεφοδιασμό των δυνάμεων του Άξονα στη βόρεια Αφρική, καθώς και οι αποστολές αναχαίτισης βρετανικών νηοπομπών με κατεύθυνση τη Μάλτα. Τον Ιούνιο του 1942, σε μία ακόμη απόπειρα αναχαίτισης βρετανικής νηοπομπής (Επιχείρηση Harpoon), τελείωσε η πορεία του Trento. Αρχικά το τορπίλισε βρετανικό αεροσκάφος και στη συνέχεια του έδωσε τη χαριστική βολή το υποβρύχιοHMS Umbra. Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν μεγάλες.
Διάγραμμα δύο όψεων καταδρομικού της κλάσης Trento.
Το ολικό μήκος ήταν 196,96 m, το πλάτος 20,6 m και το βύθισμα 6,8 m. Το εκτόπισμα με πλήρη φόρτο ήταν 13.334 LT (13.548 t), ξεπερνούσε δηλαδή σημαντικά το όριο των 10.000 t που επέβαλε η Ναυτική Συνθήκη της Ουάσιγκτον. Το πλήρωμα αποτελούνταν από 723 αξιωματικούς και ναύτες, αριθμός που έφθασε τους 781 την περίοδο του πολέμου. Το προωστικό σύστημα απέδιδε μέγιστη ισχύ 150.000 shp και η (θεωρητική) μέγιστη ταχύτητα ανέρχονταν σε 36 kn.[1] Κατά την διάρκεια των δοκιμών έφτασε τους 35,6 kn, ενώ σε πραγματικές συνθήκες ήταν μόνον 31 kn. Η ακτίνα δράσης ήταν της τάξεως των 4.160 ναυτικών μιλίων με ταχύτητα πλεύσης 16 kn.[2]
Η κύρια ζώνη θωράκισης είχε μέγιστο πάχος 70 mm και η θωράκιση του καταστρώματος έφθανε τα 50 mm στο κέντρο του πλοίου αλλά ήταν μόλις 20 mm στην πλώρη και την πρύμνη. Η εμπρόσθια όψη των πύργων των κύριων πυροβόλων είχε θωράκιση πάχους 100 mm. Ομοίως θωράκιση 100 mm είχαν και οι πλευρές της γέφυρας.[1]
Ο κύριος οπλισμός αποτελούνταν από οκτώ πυροβόλα των 203 mm εγκατεστημένα ανά δύο σε τέσσερις πύργους, εκ των οποίων οι δύο βρίσκονταν στην πλώρη και οι άλλοι δύο στην πρύμνη. Ακόμη υπήρχαν δεκαέξι αντιαεροπορικά πυροβόλα των 100 mm, επίσης εγκατεστημένα σε ζεύγη, τέσσερα πυροβόλα των 40 mm καθώς και τέσσερα πολυβόλα των 12,7 mm. Εκτός αυτών το καταδρομικό διέθετε και οκτώ τορπιλοσωλήνες των 533 mm. Δυνατότητες αναγνώρισης μπορούσαν να παρέχουν τα δύο υδροπλάναIMAM Ro.43.[1][2]
Ο δευτερεύων οπλισμός αναθεωρήθηκε αρκετές φορές κατά την διάρκεια της επιχειρησιακής πορείας του πλοίου. Τα πυροβόλα των 100 mm αντικαταστάθηκαν από πιο σύγχρονα όπλα του ίδιου διαμετρήματος, ενώ στα 1937–1938 δύο εξ αυτών αφαιρέθηκαν τελείως. Επίσης αφαιρέθηκαν τα πολυβόλα των 12,7 mm. Στη θέση τους εγκαταστάθηκαν οκτώ πυροβόλα των 37 mm και ισάριθμα πολυβόλα των 13,2 mm. Το 1942 προστέθηκαν επίσης τέσσερα πυροβόλα των 20 mm.[3][4]
Επιχειρησιακή ιστορία
Η ναυπήγηση του Trento ξεκίνησε στις 8 Φεβρουαρίου 1925 στις εγκαταστάσεις της Cantiere navale fratelli Orlando. Η καθέλκυση ήταν προγραμματισμένη για τις 4 Σεπτεμβρίου 1927, όμως τελικά έλαβε χώρα στις 4 Οκτωβρίου 1927 εξαιτίας σαμποτάζ αντιφασιστών που παρακώλυσαν την όλη διαδικασία. Τελικά εντάχθηκε σε υπηρεσία με το Ιταλικό Ναυτικό την 3η Απριλίου 1939.[1][5]
Προπολεμική περίοδος
Την 11 Μαΐου 1929 έγινε η ναυαρχίδα της Δύναμης Καταδρομικών και πέντε ημέρες αργότερα άρχισε από κοινού με το αδελφό Trieste τον πλου της βόρειας Μεσογείου, περιλαμβανομένης και επίσκεψης στη Βαρκελώνη. Τα δύο καταδρομικά επέστρεψαν στη Λα Σπέτσια στις 4 Ιουνίου. Ο επόμενος μήνας σηματοδότησε για το Trento την αρχή πιο φιλόδοξου ταξιδιού, καθώς άφησε τα ιταλικά νερά στις 23 Ιουλίου με προορισμό τη νότια Αμερική. Τους τρεις μήνες που ακολούθησαν επισκέφθηκε Πράσινο Ακρωτήριο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Σάντος, Μοντεβιδέο, Μπουένος Άιρες, Μπαΐα Μπλάνκα, Λας Πάλμας και Ταγγέρη, για να επιστρέψει τελικά στην Ιταλία στις 10 Οκτωβρίου.[5]
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1930 απέπλευσε για νέο ταξίδι, αυτή τη φορά προς την ανατολική Μεσόγειο. Το ταξίδι αυτό ολοκληρώθηκε με την επιστροφή του στη Λα Σπέτσια την 21η Νοεμβρίου. Στα μέσα του 1931 πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης και αναβάθμισης. Στις 28 Ιανουαρίου 1932 έπλευσε στη Γκαέτα από όπου και παρέλαβε μαζί με το αντιτορπιλικόEspero τμήματα της επίλεκτης μονάδας San Marco. Έπειτα τα δύο πλοία απέπλευσαν με προορισμό την Κίνα, όπου τότε μαινόταν ο κινεζικός εμφύλιος προκειμένου να ενισχύσουν την ιταλική ναυτική δύναμη εκεί. Στόχος ήταν η προστασία των Ιταλών πολιτών στην περιοχή. Κατά την διάρκεια του ταξιδιού τους επισκέφθηκαν το Πορτ Σάιντ, το Άντεν, το Κολόμπο και τη Σιγκαπούρη για να φθάσουν στον τελικό προορισμό τους, τη Σαγκάη, στις 4 Μαρτίου. Από της 26 Απριλίου μέχρι την 1η Μαΐου το Trento επισκέφθηκε επίσης το Ναγκασάκι. Δύο εβδομάδες αργότερα άφησε τα νερά της 'Άπω Ανατολής για να επιστρέψει στην Ιταλία στις 30 Ιουνίου.[5]
Στις 6 και 7 Ιουλίου 1933, έλαβε μέρος στη μεγάλη ναυτική επιθεώρηση που διεξήχθη στον Κόλπο της Νάπολης προς τιμήν του Μπενίτο Μουσολίνι. Στις 2 Δεκεμβρίου έγινε η ναυαρχίδα της 2ης Υπομοίρας της 1ης Μοίρας. Από τις 23 ως τις 26 Ιουνίου 1934 επισκέφθηκε το Δυρράχιο και την 1η του επόμενου μήνα έγινε η ναυαρχίδα της 3ης Μοίρας. Το διάστημα 8-20 Μαρτίου 1935 πραγματοποίησε ακόμη ένα ταξίδι στην ανατολική Μεσόγειο, με σταθμούς σε Ρόδο και Λέρο. Στις 27 Νοεμβρίου 1936 πραγματοποιήθηκε νέα ναυτική επιθεώρηση προς τιμήν του Μίκλος Χόρτυ (Miklós Horthy). Από τις 10 έως της 12 Μαρτίου ο Μουσολίνι πραγματοποίησε επίσκεψη στην Ιταλική Λιβύη. Έφθασε εκεί επιβαίνοντας στο καταδρομικό Pola, συνοδεία του Trento.[5]
B΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Στις 10 Ιουνίου 1940 η Ιταλία μπήκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Ναζιστικής Γερμανίας. Εκείνη τη χρονική στιγμή το Trento βρίσκονταν στο λιμάνι της Μεσσήνης και ήταν ξανά η ναυαρχίδα της 3ης Μοίρας. Την επομένη απέπλευσε μαζί με τα υπόλοιπα πλοία του σχηματισμού του για περιπολία από κοινού με την 6η Μοίρα στον πορθμό της Σικελίας, όπου πόντισαν επίσης νάρκες. Στις 8 Ιουλίου η 3η Μοίρα συνόδευσε μαζί με τα θωρηκτά της 1ης νηοπομπή με προορισμό τη Λιβύη. Την επομένη, ενώ τα ιταλικά πολεμικά επέστρεφαν πίσω στις βάσεις τους, βρέθηκαν στην πορεία βρετανικής νηοπομπής την οποία κάλυπτε ισχυρή ναυτική δύναμη. Ακολούθησε η επονομαζόμενη ναυμαχία της Καλαβρίας, κατά την οποία το Trento δέχτηκε επανειλημμένες επιθέσεις από βρετανικά αεροσκάφη, χωρίς όμως να υποστεί ζημιές. Σχηματισμός 120 ιταλικών αεροσκαφών έφθασε στην περιοχή καθυστερημένα, αφού οι δύο αντίπαλοι στόλοι είχαν απεμπλακεί, με κάποια από τα ιταλικά αεροσκάφη να επιτίθενται στα δικά τους πλοία τα οποία λανθασμένα θεώρησαν ως εχθρικά. Προκειμένου να αποφευχθούν παρόμοια περιστατικά στο μέλλον, στο εμπρόσθιο τμήμα του καταστρώματος όλων των ιταλικών πολεμικών πλοίων βάφτηκαν κόκκινες ρίγες. Στο διάστημα 30ης Ιουλίου-1ης Μαΐου πραγματοποιήθηκε νέα αποστολή συνοδείας νηοπομπής, χωρίς αξιοσημείωτα περιστατικά. Την 31η Αυγούστου η 3η Μοίρα επιχείρησε ανεπιτυχώς να αναχαιτίσει βρετανική νηοπομπή με αντικειμενικό σκοπό τον ανεφοδιασμό της Μάλτας (Επιχείρηση Hats). Το Trento επέστρεψε στον Τάραντα στις 2 Σεπτεμβρίου.[5]
Νωρίς το πρωί της 12ης Οκτωβρίου 1940 ιταλικά αντιτορπιλικά και τορπιλάκατοι επιτέθηκαν σε βρετανικά καταδρομικά. Στην εμπλοκή που ακολούθησε (ναυμαχία του ακρωτηρίου Πασσέρο, ελληνικά: Πάχυνος) το αντιτορπιλικό Artigliere υπέστη σοβαρές ζημιές. Τα καταδρομικά Trento, Trieste και Bolzano κλήθηκαν στις 08:00 για να ενισχύσουν τις φίλιες ελαφρές δυνάμεις.[6] Έφθασαν πολύ αργά στο σημείο για να σώσουν το Artigliere που βυθίστηκε περίπου μια ώρα αργότερα.[6] Ενώ επέστρεφαν στη βάση τους τα τρία καταδρομικά δέχτηκαν επίθεση από βρετανικά αεροσκάφη χωρίς να υποστούν πλήγματα.
Από την 21η Οκτωβρίου βάση του Trento ήταν ο Τάραντας. Κατά συνέπεια βρισκόταν εκεί κατά την αεροπορική επίθεση των Βρετανών τη νύχτα 11–12 Νοεμβρίου. Κατά την διάρκεια της επίθεσης μία βόμβα το έπληξε, αλλά δεν εξερράγη. Παρόλα αυτά προκάλεσε ζημιές σε δύο πυροβόλα των 100 mm.[5]
Στις 26 Νοεμβρίου ο ιταλικός στόλος, συμπεριλαμβανομένου του Trento,[7] προσπάθησε ξανά να αναχαιτίσει νηοπομπή που κατευθύνονταν προς τη Μάλτα.[8] Την επομένη αναγνωριστικό υδροπλάνο του Bolzano εντόπισε τη βρετανική δύναμη.[9] και στις 12:00 ο Αρχηγός του στόλου αντιναύαρχοςΊνιγκο Καμπιόνι (Inigo Campioni) ενημερώθηκε για την σύνθεση της και διέταξε την αναδίπλωση του στόλου. Όμως σε εκείνο το χρονικό σημείο το Trento και τα υπόλοιπα καταδρομικά είχαν ήδη αρχίσει να ανταλλάσσουν πυρά με τον αντίπαλο. Στην εμπλοκή αυτή (ναυμαχία του ακρωτηρίου Σπαρτιβέντο) το Trento κατάφερε να χτυπήσει τουλάχιστον μία φορά το καταδρομικό HMS Berwick.[10][11] Το καταδρομικό μάχηςHMS Renown επενέβη για να ενισχύσει τα φίλια καταδρομικά, αναγκάζοντας τον Καμπιόνι να εμπλέξει το θωρηκτόVittorio Veneto, γεγονός που με τη σειρά του ανάγκασε τα βρετανικά καταδρομικά να αποσυρθούν επιτρέποντας έτσι στους δύο στόλους να απεμπλακούν.[12]
Χάρτης με τις κινήσεις του ιταλικού και του βρετανικού στόλου κατά την διάρκεια της ναυμαχίας
Η 3η Μοίρα συνόδευσε νηοπομπή με προορισμό τη Βόρεια Αφρική στις 12–13 Μαρτίου 1941. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 27 Μαρτίου, η 3η με διοικητή πλέον τον υποναύαρχοΛουίτζι Σανσονέττι (Luigi Sansonetti) έπλευσε μαζί με τον υπόλοιπο στόλο για να πραγματοποιήσει περιπολία στα ανοικτά της Κρήτης.[13][14] Στις 06:55 της επομένης αναγνωριστικό από το Vittorio Veneto εντόπισε μοίρα βρετανικών καταδρομικών. Μέχρι τις 07:55 τα πλοία της 3ης Μοίρας Καταδρομικών είχαν οπτική επαφή με τον αντίπαλο και δεκαεπτά λεπτά αργότερα άνοιξαν πυρ. Αυτή ήταν η αρχή της Ναυμαχίας του Ταινάρου που εν τέλει εξελίχθηκε σε πανωλεθρία για το ιταλικό ναυτικό. Εξαιτίας της μεγάλης απόστασης που χώριζε τους δύο στόλους καθώς και ορισμένων προβλημάτων με το αποστασιόμετρό του το Trento δεν κατάφερε κάποιο σημαντικό πλήγμα.[15][16]
Στις 08:55 ο Ιάκινο διέταξε τον Σανσονέττι να απεμπλακεί και να πλεύσει βορειοδυτικά ώστε να προσελκύσει τα βρετανικά πλοία εντός της εμβέλειας των πυροβόλων του Vittorio Veneto. Περίπου στις 11:00 το
μεγάλο θωρηκτό είχε καλύψει την απόσταση που το χώριζε από τον αντίπαλο και άνοιξε πυρ. Σε εκείνο το σημείο ο Σανσονέττι έστρεψε ξανά τα πλοία του για να εμπλακούν και αυτά. Τα βρετανικά καταδρομικά σύντομα υποχώρησαν διότι η ισχύς πυρός τους ήταν σαφώς κατώτερη του Vittorio Veneto αλλά και των ιταλικών αντίστοιχών τους. Όσο οι δύο αντίπαλοι στόλοι πραγματοποιούσαν ελιγμούς, βρετανικά αεροσκάφη από την Κρήτη επιτέθηκαν χωρίς επιτυχία στο Trento και τα υπόλοιπα πλοία της 3ης Μοίρας.[17] Ακολούθησαν και άλλες επιθέσεις από αεροσκάφη προερχόμενα από το αεροπλανοφόροHMS Formidable, αναγκάζοντας τον Ιάκινο να απεμπλακεί περίπου στις 12:20.[18]
Αργότερα την ίδια μέρα τα βρετανικά αεροπλάνα κατάφεραν να τορπιλίσουν το Vittorio Veneto και το καταδρομικό Pola, ακινητοποιώντας το δεύτερο. Τα Trento, Trieste και Bolzano επίσης δέχτηκαν επιθέσεις αλλά δεν υπέστησαν πλήγματα. Στις 15:30 της επομένης το Trento έφθασε στον Τάραντα, συνοδεύοντας το λαβωμένο Vittorio Veneto. Τη νύχτα που προηγήθηκε τα καταδρομικά Zara, Fiume και Pola είχαν βυθιστεί από τους Βρετανούς[19] με τεράστιες ανθρώπινες απώλειες.
Μετέπειτα επιχειρήσεις και απώλεια του Trento
Το Trento στάλθηκε στις 6 Μαΐου στη Λα Σπέτσια για εκτεταμένη συντήρηση που διήρκεσε μέχρι τις 5 Αυγούστου, οπότε και επέστρεψε στη Μεσσήνη. Στις 8–9 Νοεμβρίου συνόδευσε μαζί με το Trieste νηοπομπή που κατευθύνονταν στη Λιβύη. Βρετανικά πολεμικά εντόπισαν την ιταλική νηοπομπή τις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης και βύθισαν όλα τα πλοία της, πριν προλάβουν τα δύο καταδρομικά συνοδείας να επέμβουν (Ναυμαχία της νηοπομπής Duisburg).[13][20] Στις 21 Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε νέα νηοπομπή, κατά την οποία το Trento παρείχε αντιαεροπορική κάλυψη. Στις 16 Δεκεμβρίου συνόδευσε μαζί με άλλες κύριες μονάδες επιφανείας του στόλου δύο νηοπομπές που κατευθύνονταν προς Βεγγάζη και Τρίπολη. Κατά την διάρκεια αυτής της αποστολής ο ιταλικός στόλος ενεπλάκη με τον αντίπαλο στην επονομαζόμενη πρώτη ναυμαχία της Σίρτης. Στις 22 Μαρτίου 1942 τα καταδρομικά Trento, Gorizia και Giovanni delle Bande Nere μαζί με το θωρηκτό Littorio και αντιτορπιλικά συνοδείας επιχείρησαν να αναχαιτίσουν βρετανική νηοπομπή. Κατά την δεύτερη ναυμαχία της Σίρτης τα ιταλικά πλοία επιτέθηκαν στον αντίπαλο, χωρίς όμως να καταφέρουν να πλήξουν κάποιο από τα πλοία της νηοπομπής που προστατεύονταν από ισχυρή δύναμη αντιτορπιλικών και ελαφρών καταδρομικών. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές το Τrento κατάφερε να πλήξει το αντιτορπιλικό HMS Kingston προξενώντας του σοβαρές ζημιές.[21] Δύο ιταλικά αντιτορπιλικά, τα Lanciere και Scirocco βυθίστηκαν μετά το τέλος της ναυμαχίας σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες.[13]
Στις 14 Ιουνίου το Trento έπλευσε μαζί με τα θωρηκτά Littorio και Vittorio Veneto καθώς και άλλα καταδρομικά με αντικειμενικό σκοπό να αναχαιτίσουν βρετανική νηοπομπή που είχε ξεκινήσει από την Αλεξάνδρεια και κατευθύνονταν στη Μάλτα (Επιχείρηση Harpoon). Τα ξημερώματα της επομένης, ενώ τα ιταλικά πλοία βρίσκονταν στο Ιόνιο, ένα αεροσκάφος Beaufighter τορπίλισε το Trento και το ακινητοποίησε. Λίγες ώρες αργότερα, στις 09:10, το υποβρύχιοHMS Umbra του έδωσε τη χαριστική βολή, βυθίζοντάς το μέσα σε λίγα λεπτά.[13] Οι απώλειες ήταν τεράστιες. Τα υπόλοιπα ιταλικά πλοία κατάφεραν να περισυλλέξουν 602 άτομα, το ένα τρίτο εκ των οποίων ήταν τραυματίες.[22]
Στις 18 Οκτωβρίου 1946 το μεταπολεμικό ιταλικό ναυτικό διέγραψε επισήμως το Trento από την σύνθεσή του.[13]
Brescia, Maurizio (2012). Mussolini's Navy: A Reference Guide to the Regia Marina 1930–1945. Barnsley: Seaforth. ISBN1-84832-115-5.
Campbell, John (1985). Naval Weapons of World War II. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN0-87021-459-4.
Fioravanzo, Giuseppe. La Marina italiana nella seconda guerra mondiale - Volume II: La guerra nel Mediterraneo - Le azioni navali - Tomo 2°: dall'1 aprile 1941 all'8 settembre 1943. Rome: Ufficio Storico della Marina Militare.
Gardiner, Robert· Chesneau, Roger, επιμ. (1980). Conway's All the World's Fighting Ships, 1922–1946. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN0-87021-913-8.
Greene, Jack· Massignani, Alessandro (1998). The Naval War in the Mediterranean, 1940–1943. London: Chatham Publishing. ISBN1-86176-057-4.
Hogg, Gordon E.· Wiper, Steve (2004). Warship Pictorial 23: Italian Heavy Cruisers of World War II. Flowers, T. A. (illustrator). Tucson: Classic Warships Publishing. ISBN0-9710687-9-8.
Mattesini, Francesco (2000). La battaglia di Capo Teulada: 27-28 novembre 1940 (στα Ιταλικά). Rome: Ufficio storico della Marina Militare.
O'Hara, Vincent P. (2009). Struggle for the Middle Sea: The Great Navies At War In The Mediterranean Theater, 1940–1945. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN1-59114-648-8.
