Ο Μανουήλ Χρυσολωράς (Κωνσταντινούπολη, 1355 – Κωνσταντία, 15 Σεπτεμβρίου1415) ήταν από τους κυριότερους συγγραφείς και πρωτεργάτες της εισαγωγής της ελληνικής παιδείας και γραμματείας στην Ιταλία κατά τα τελευταία έτη ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Το συγγραφικό του έργο δεν ήταν εκτεταμένο, ο διδακτικός του όμως ρόλος στην πρώιμη Αναγέννηση υπήρξε αποφασιστικός.[4]
Βιογραφία
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1355 σε επιφανή βυζαντινή οικογένεια[5].
Απέκτησε μεγάλη μόρφωση και κλασσική παιδεία, παρακολουθώντας διαλέξεις και του Γεώργιου Γεμιστού[5] και συνδέθηκε με τον περίπου συνομήλικό του Αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο.
Στην Φλωρεντία
Το 1394 ή 1395, επειδή ήταν γνώστης της λατινικής γλώσσας, εστάλη από τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο στη Βενετία για να διαπραγματευτεί την αποστολή βοήθειας κατά των τουρκικών επιθέσεων που πολιορκούσαν την Πόλη υπό το σουλτάνο Βαγιαζήτ Α'.
Το 1396 ή 1397 προσκλήθηκε στη Φλωρεντία να διδάξει αρχαία ελληνικά από τον μαικήνα Πάλα Στρότσι και τον προστάτη των γραμμάτων Κολούτσιο Σαλουτάτι. Την εποχή εκείνη στη Φλωρεντία άνθιζε το ενδιαφέρον για τις κλασικές σπουδές και τα ελληνικά ως γλώσσας φορέος τους. Ο Χρυσολωράς άρχισε με ελάχιστα μέσα, μερικά χειρόγραφα από τα έπη του Ομήρου, αλλά με τη μεταδοτικότητά του ενέπνευσε ενθουσιασμό στους μαθητές του. Βασίστηκε εν μέρει στην εργασία που είχε αρχίσει 35 χρόνια πριν στην ίδια πόλη ο Λεόντιος Πιλάτος.
Στον Χρυσολωρά ανήκει η τιμή ότι προετοίμασε για τους άλλους Βυζαντινούς λόγιους τον δύσκολο δρόμο, που οδηγούσε στις ελληνικές σπουδές, γιατί έπρεπε να διδάξει σε ξένους που δεν είχαν καμία σχετική προπαιδεία[6]. Και αυτή ακριβώς η ανάγκη τον έκανε να συντάξει τη πρώτη στοιχειώδη γραμματική με τον τίτλο Ερωτήματα γιατί είχε γραφτεί με τη μορφή απλών ερωτήσεων και απαντήσεων. Ο Χρυσολωράς, σκυμμένος με τους μαθητές του επάνω στα αρχαία ελληνικά κείμενα, αντιμετωπίζει το μεγαλύτερο πρόβλημα της μεταφράσεως και το λύνει με την πιο αποτελεσματική μέθοδο την οποία συνοψίζει στις τρεις λατινικές λέξεις "transferre et sententiam" που σημαίνουν: να προσπαθείς να μεταφράζεις το κείμενο κατά λέξιν όπου είναι δυνατόν, αλλιώς όμως πιο ελεύθερα για να αποδίδει πιστά το νόημά του με τις κατάλληλες λέξεις ή εκφράσεις στη δική σου γλώσσα. Ήταν μια νέα αντίληψη για την εποχή εκείνη, εντελώς διαφορετική από τη σχολαστική και κατά λέξιν μετάφραση που ακολουθούσαν ως τότε, όπως είχε κάνει ο Λεόντιος Πιλάτος.
Δίδαξε έπειτα τα ελληνικά γράμματα στη Βενετία, το Μιλάνο, την Πάντοβα, τη Παβία, τη Μπολόνια και τελικά στη Ρώμη. Τόνωσε το ενδιαφέρον για απόκτηση νέων ελληνικών χειρογράφων από τον Ελλαδικό χώρο, κάτι που πραγματοποίησαν σύντομα λόγιοι όπως ο Τζιοβάνι Αουρίσπα, ο Φραγκίσκος Φίλελφος αλλά κι άρχοντες όπως ο Κολούτσιο Σαλουτάτι κι ο Κόζιμο των Μεδίκων.
Το 1400 συνάντησε στην Παβία τον Μανουήλ Παλαιολόγο που είχε ξεκινήσει ο ίδιος αναζήτηση οικονομικής ή και στρατιωτικής στήριξης για να ανακουφίσει την Κωνσταντινούπολη από την πολυετή πολιορκία.
Το 1403, αφού η πολιορκία είχε επιτέλους λυθεί χάρη στην ήττα των Οθωμανών στη μάχη της Άγκυρας(1402), ο Χρυσολωράς ταξίδεψε και πάλι στην Κωνσταντινούπολη συνοδευόμενος από τον μαθητή του Γκουαρίνο ντα Βερόνα.
Από το 1406 ταξίδεψε από την Κωνσταντινούπολη πέρα από την Ιταλία, σε διπλωματική αποστολή για συμμαχίες για το Βυζάντιο κι έφτασε στο Παρίσι, τη Βαρκελώνη και την Αγγλία (Λονδίνο και Salisbury)[7], χωρίς όμως απτά αποτελέσματα εκτός από κατανόηση.
Το 1409 ο Αντίπαπας Αλέξανδρος Ε΄ τον ονόμασε Καρδινάλιο και του ανέθεσε το έργο της Ένωσης των Εκκλησιών[8], γεγονός που αποδεικνύει την εκ μέρους του αποδοχή του καθολικού δόγματος.
Έγκαταστάθηκε στη Μπολόνια το 1410 και τελικά στη Ρώμη από το 1411 ως το 1413[7], μετά από πρόσκληση του παλιού του μαθητή Λεονάρντο Μπρούνι, συμμετέχοντας στις προσπάθειες σύγκλησης ενωτικής Συνόδου για να ξεπεραστεί το Σχίσμα της καθολικής Εκκλησίας. Το 1413 εστάλη σε νέα διπλωματική αποστολή στο Λουγκάνο, στον γερμανό βασιλιά Σιγισμόνδο, όπου δέχτηκε να γίνει η Σύνοδος τον επόμενο χρόνο(1414) στην Κωνσταντία της Γερμανίας, δηλ. σε έδαφος μακριά από την επιρροή του Πάπα.
Ο Μανουήλ έλαβε μέρος στη σημαντική για την καθολική Εκκλησία Σύνοδο της Κωνσταντίας, όπου επιχειρηματολόγησε υπέρ της Ένωσης των χριστιανικών κρατών κατά των Τούρκων οι οποίοι θα τους απειλούσαν σύντομα κι άμεσα, αλλά και πάλι δεν εισακούστηκε. Άφησε την τελευταία πνοή κατα τη διάρκεια της Συνόδου, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1415 σε ηλικία 60 χρονών κι ετάφη εκεί.
Ανιψιός του ήταν ο λόγιος Ιωάννης Χρυσολωράς που επίσης άφησε την Κωνσταντινούπολη κι έζησε στην Ιταλία για να διδάξει ελληνικά. Η κόρη του Ιωάννη παντρεύτηκε τον μαθητή του Μανουήλ Φραγκίσκο Φίλελφο.
Διδακτικό έργο
Ανάμεσα στα έργα του συναντούμε:
Ερωτήματα με μορφή ερωταποκρίσεων,
Σύγκρισις Παλαιάς και Νέας Ρώμης (δηλ.της Ρώμης με την Κωνσταντινούπολη) και μεταφράσεις στα λατινικά κλασσικών έργων, όπως
Τα Ερωτήματά του βρήκαν μεγάλη ανταπόκριση για πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του. Ήταν η πρώτη ελληνική γραμματική που εκτυπώθηκε περί το 1471 και χρησιμοποιήθηκε από τον Δημήτριο Χαλκοκονδύλη, τον Έρασμο και τον Γιόχαν Ρόιχλιν. Ο Γκουαρίνο τη μετέφρασε στα λατινικά[7].
Ο Χρυσολωράς υπήρξε ο λόγιος που έδωσε την πρώτη σοβαρή ώθηση για την άνθηση των ελληνικών σπουδών στην Ιταλία. Αντιμετωπίζοντας τη Δύση όχι ως τον αντίποδα της Ανατολής, συνέβαλε στην πολιτισμική προσέγγιση των δύο μερών της διηρημένης χριστιανοσύνης.[9]
" «Ως πρεσβευτής του Μανουήλ Β΄, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι (1408), δώρισε εκ μέρους του αυτοκράτορα στο μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου πολύτιμο ιστορημένο χειρόγραφο (σώζεται ως σήμερα) που περιείχε έργα του Διονυσίου Αρεοπαγίτη.»
Αριστείδης Πανώτης (2008). Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας. A. Εκδόσεις Σταμούλη. ISBN978-960-8116-17-7.
Βιβλιογραφία
Αιμίλιος Λεγκράν: Notice biographique sur Manuel Chrysoloras, Paris 1894.
I.Thomson, Manuel Chrysoloras and the early Italian Renaissance, Greek, Roman and Byzantine Studies (1966)
N.G.Wilson, From Byzantinum to Italy, Greek Studies in the Italian Renaissance, London 1999 ISBN 0-7156-24180
Σπουρλάκου Αμαλία, «Είναι ο Μανουήλ Χρυσολωράς ο συγγραφεύς του έργου «Κεφάλαια, ότι και εκ του υιού το άγιον πνεύμα εκπορεύεται..;», Θησαυρίσματα / Thesaurismata 2 (1963), 83-117
