Οι Λέλεγες είναι εθνωνύμιο για ένα προελληνικό φύλο το οποίο αναφέρεται ότι ζούσε στην περιοχή του Αιγαίου (ηπειρωτική Ελλάδα, τις Κυκλάδες και τη Μικρά Ασία), πριν τον ερχομό των Ελλήνων.[1][2] Στις αρχαίες πηγές είναι, μαζί με τους Πελασγούς, το συχνότερα αναφερόμενο προελληνικό φύλο.[3] Η ύπαρξή τους αμφισβητείται από τους σύγχρονους ιστορικούς, σύμφωνα με τους οποίους το εθνωνύμιο «Λέλεγες» χρησιμοποιήθηκε γενικά και αδιάκριτα ως χαρακτηριστική ονομασία ορισμένων κατοίκων του χώρου του Αιγαίου και της Ελλάδας της προελληνικής εποχής, με τρόπο αντίστοιχο της χρήσης του ονόματος «Πελασγοί».[4][5]
Καταγωγή, γλώσσα και τόποι διαμονής
Οι Λέλεγες αναφέρονται ως προελληνικό φύλο με ανεξακρίβωτη προέλευση και εποχή εμφάνισής τους στον χώρο του Αιγαίου. Οι μαρτυρίες και αναφορές σε αυτούς που υπάρχουν στους αρχαίους συγγραφείς όπως ο Όμηρος, ο Ηρόδοτος και ο Αλκαίος και στη φιλολογία της κλασικής περιόδου, είναι κατά βάση ιστορικο-μυθολογικής φύσης.[1] Οι αρχαίοi Έλληνες συγγραφείς αποτύπωσαν την ανάμνηση της συλλογικής εντύπωσης για την ύπαρξη διάφορων λαών στο χώρο της Ελλάδας πριν την εγκατάσταση των Ελλήνων στο χώρο, και για την καταγραφή τους χρησιμοποιήθηκαν διάφορα εθνωνύμια, όπως Κάρες, Λέλεγες, Δρύοπες, Καύκωνες και Πελασγοί.[6]
Οι αναφορές των αρχαίων πηγών στους Λέλεγες είναι τόσο αποσπασματικές έως και φανταστικές, που δεν καθίσταται δυνατό να εξαχθεί καμία λεπτομέρεια για την κατάταξη της γλώσσας τους, δηλαδή εάν ανήκε ή όχι στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική ομάδα. Για τον ίδιο λόγο είναι, αδύνατο να εξακριβωθεί ο τόπος διαμονής τους. Κατά την ίδια άποψη, το όνομα «Λέλεγες» απλώς δημιουργήθηκε για να δείξει ανθρώπους που μιλούσαν ακατάληπτα, όπως και η λέξη βάρβαροι. Στη λουβιακή γλώσσα μάλιστα, ο ηχητικά παρόμοιος όρος λουλαχι σήμαινε ακριβώς το ίδιο πράγμα.[7] Όσο για τους ανθρωπολόγους, η μαρτυρούμενη, από τις διάφορες αρχαίες πηγές, παρουσία των Λελέγων σε τόσο διαφορετικά σημεία του ελληνικού και μικρασιατικού χώρου δείχνει πως οι μύθοι γύρω από αυτούς ήταν επινοημένοι για έναν σημαντικό σκοπό: Λειτουργούσαν ως γέφυρα με το μακρινό παρελθόν. Έτσι οι ιστορικές κοινότητες της κλασικής εποχής εφοδιάζονταν με ένα απώτερο, αλλά τακτοποιημένο, παρελθόν σε σχέση με το οποίο οι ίδιες μπορούσαν να προσδιορίσουν τη δική τους ταυτότητα. Υπό αυτό το πρίσμα, το ερώτημα αν υπήρξαν πράγματι οι Λέλεγες (όπως και οι Πελασγοί) είναι λιγότερο σημαντικό από το ποια ήταν η χρησιμότητα των μύθων γύρω από αυτούς.[8] Σύμφωνα με τη σύγχρονη έρευνα, φαίνεται πως οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων στους Λέλεγες, όπως και σε άλλους προ-Ελληνικούς «βαρβαρικούς» λαούς εξυπηρετούσε την αποσταθεροποίηση της διχοτομίας «εμείς», δηλ. οι μεταγενέστεροι Έλληνες, και οι «άλλοι», δηλ. οι «βαρβαρικοί» προγενέστεροι κάτοικοι του ελλαδικού χώρου, προκειμένου να οικοδομηθεί η ελληνική αντίληψη για την ελληνικότητα. Μια αντίληψη που δεν ήταν βασισμένη στην καθαρότητα ή συνέχεια του αίματος και, συνεπώς, παρέπεμπε σε μια συγχώνευση, ενσωμάτωση των προγενέστερων λαών, υπονοώντας ότι αυτοί είχαν τη δυνατότητα να γίνουν τελικά Έλληνες.[9]
Κατά παλαιότερη άποψη, οι Λέλεγες μαζί με τα άλλα προελληνικά φύλα, είχαν ήδη επικρατήσει ήδη σε κάποιους από αυτούς τους τόπους μέχρι το τέλος της Νεολιθικής εποχής ή, αλλού, έως την αρχή της εποχής του Χαλκού. Η γλώσσα τους ήταν μη ελληνική.[2] Η γλώσσα αυτή δεν ανήκε στην ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και μπορεί να καταταχθεί στο λεγόμενο μεσογειακό γλωσσικό υπόστρωμα. Το όνομα Λέλεγες έχει στον ενικό τη μορφή Λεξ. Κατά την ίδια άποψη, το πρόθεμα λε-, το οποίο χρησιμοποιούσε η γλώσσα των Χάττι (προϊνδοευρωπαϊκός λαός της Μ. Ασίας, αργότερα υποτελής των Χετταίων) για να δηλώνει πληθυντικό αριθμό, δείχνει πως και οι Λέλεγες μιλούσαν τη γλώσσα Χάττι.[3][α] Σύμφωνα με την ίδια άποψη, περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας όπου κατοικούσαν οι Λέλεγες ήταν οι: Θεσσαλία, Εύβοια, Βοιωτία, Λοκρίδα, Αιτωλία, Ακαρνανία, Λευκάδα, Μεγαρίδα, Ήλιδα, Λακωνία. Επίσης στις Κυκλάδες και σε περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας.[2] Στην Ελλάδα, οι Λέλεγες εξαφανίστηκαν ως φυλή μετά τον ερχομό των διαδοχικών κυμάτων ινδοευρωπαϊκών φύλων. Μόνο στη δυτική Λοκρίδα ίσως διατηρήθηκαν ως τις αρχές της Μυκηναϊκής εποχής. Στη Μικρά Ασία διατηρήθηκαν και αργότερα, αφού η Ιλιάδα, της οποίας ο ιστορικός πυρήνας αναφέρεται σε καταστάσεις του τέλους της μυκηναϊκής περιόδου, καταγράφει τους Λέλεγες ως συμμάχους των Τρώων,[12] ενώ αργότερα οι Έλληνες της Ιωνίας υποδούλωσαν τους Λέλεγες. Τέλος, οι Λέλεγες της Καρίας υποδουλώθηκαν στους Κάρες και, μετά από μερικούς αιώνες, σταδιακά αφομοιώθηκαν από αυτούς. Εξαιτίας αυτής της αφομοίωσης των Λελέγων από τους Κάρες, οι Έλληνες της κλασικής και μεταγενέστερης εποχής συνέχεαν τα δυο αυτά φύλα μεταξύ τους.[2]
Οι Λέλεγες στις αρχαίες πηγές
Ήδη από τα μέσα του 19ου αι., στο Dictionary of Greek and Roman Geography του Γουίλλιαμ Σμιθ, κατά την επισκόπηση της αρχαίας φιλολογίας για τους Λέλεγες, διαπιστωνόταν -αν και η ύπαρξή τους δεν αμφισβητείτο- πως η χρήση του εθνωνυμίου τους υποδείκνυε πως πιθανότατα είτε επρόκειτο για μια περιγραφή των αρχαίων συγγραφέων που είχε εφαρμογή σε διαφορετικές εθνοφυλετικές ομάδες, είτε αρχικά υπήρξε αναφορά σε μια μόνο τέτοια ομάδα, που στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και για άλλες, χωρίς ιδιαίτερη διάκριση.[13]
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, «Λέλεγες» είναι η παλαιότερη ονομασία των Καρών.[14] Οι Κάρες, που αρχικά κατοικούσαν στα νησιά, μεταπήδησαν στη Ηπειρωτική Ελλάδα, φέροντας το φυλετικό όνομα «Λέλεγες» και έχοντας «υπάρξει υπήκοοι του Μίνωα».[6] Αναφέρει ο Ηρόδοτος πως παράδοση, προερχόμενη από τους Κρήτες, ταυτίζει τους Λέλεγες με τους Κάρες. Η παράδοση αυτή αναφέρει πως ήταν λαός των νησιών του Αιγαίου, υποτελής στον Μίνωα, όχι με υποχρέωση καταβολής φόρου αλλά με την υποχρέωση να επανδρώνουν τα πλοία του. Η ίδια παράδοση έλεγε ότι οι Λέλεγες, οι οποίοι επινόησαν πολλά από τα στοιχεία της μετέπειτα πολεμικής εξάρτυσης των Ελλήνων, τελικά διώχθηκαν από τις αρχικές τους εστίες από τους Δωριείς και τους Ίωνες, οπότε και κατέφυγαν στην Καρία και ονομάσθηκαν Κάρες. Όμως ο Ηρόδοτος παραθέτει και την εκδοχή των σύγχρονών του Καρών, οι οποίοι απέρριπταν την προαναφερθείσα παράδοση και θεωρούσαν τους εαυτούς τους αυτόχθονες που έφεραν το ίδιο πάντοτε όνομα.[15] Ο βασιλιάς τους είναι ο Άλτης και η πόλη τους, η Πήδασος καταστρέφεται από τον Αχιλλέα. Ο Αλκαίος (7ος ή 6ος αιώνας π.Χ.) ονομάζει την Άντανδρο στην Τρωάδα «Λελέγειο», αλλά αργότερα ο Ηρόδοτος το υποκαθιστά με το επίθετο «πελασγικός», και έτσι ίσως οι δύο όροι ήταν σε μεγάλο βαθμό συνώνυμοι για τους Έλληνες. Στον κατάλογο του Ησιόδου, ένα μοναδικό σπάραγμα (Kinkel, Epicorum Graecorum Fragmenta I, 136 - Leipzig, 1877) τοποθετεί τους Λέλεγες, στη Λοκρίδα της κεντρικής Ελλάδας, κατά τη μυθολογική εποχή του Δευκαλίωνα. Αλλά μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. κανένας άλλος συγγραφέας δεν τους τοποθετεί δυτικά του Αιγαίου. Η σύγχυση με τους Κάρες οδήγησε στο συμπέρασμα του Καλλισθένους ότι οι Λέλεγες συμμάχησαν με τους Κάρες σε επιδρομές στα ελληνικά παράλια.
Διάφοροι συγγραφείς μετέφεραν παραδόσεις σχετικά με τους Λέλεγες, αναφέροντας ως κέντρα εγκατάστασής τους σε πολλές περιοχές, όπως Βοιωτία, Λοκρίδα, Αιτωλία, Ακαρνανία, Λευκάδα (ως αυτόχθονες), Εύβοια, Μέγαρα, Μεσσηνία και, ιδιαίτερα στη Λακεδαίμονα, η οποία προγενέστερα αποκαλείτο Λελεγία. Στη Μεσσηνία υπήρχε ο θρύλος ότι ήταν οι μετανάστες ιδρυτές της Πύλου και ότι σχετίζονταν με τους θαλασσοπόρους Τηλεβοείς του Ομήρου. Αναφορές υπάρχουν και για την Ήπειρο, ως γείτονες των Μολοσσών, ενώ οι αναφορές στη Θεσσαλία τους θεωρούσαν διαδόχους των Πελασγών.[16] Για παράδειγμα, ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) γράφει ότι, σύμφωνα με την παράδοση των Λακεδαιμονίων, υπήρχε ένας αυτόχθονας βασιλιάς της Λακωνίας, ο Λέλεξ, του οποίου εγγονός ήταν ο Ευρώτας. Από τον βασιλιά αυτόν, οι υποτελείς του ονομάστηκαν Λέλεγες.[17] Τέτοιες παραδόσεις στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν για όλα σχεδόν τα πανάρχαια φύλα της Ελλάδας. Λέει, επίσης, ότι ο διάσημος ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο ήταν πανάρχαιος και οι Λέλεγες και οι Λυδοί τον χρησιμοποιούσαν πριν την άφιξη των Ιώνων για τη λατρεία της «Κυρίας της Εφέσου», που οι Έλληνες αργότερα ονόμασαν Άρτεμι. Ο Φερεκύδης (περ. 480) γράφει ότι οι Λέλεγες κατοικούσαν στην παραλιακή ζώνη της Καρίας, από την Έφεσο ως τη Φώκαια και στις νήσους Σάμο και Χίο, τοποθετώντας τους Κάρες νοτιότερα. Ακόμα και ο Στράβων, αιώνες αργότερα, αποδίδει στους Λέλεγες μία ξεχωριστή ομάδα μικρών κάστρων, τύμβων και κατοικιών από την Αλικαρνασσό μέχρι τη Μίλητο στα βόρεια. Τα φρούρια αυτά (ερύματα) αναφέρονταν ως Λελέγεια, κατ' αναλογίαν «βεβαίως προς τα Κυκλώπεια».[16] Ο Πλούταρχος, επίσης, υπονοεί την ιστορική ύπαρξη Λελέγων ως υποταγμένων δουλοπαροίκων στις Τράλλεις στο εσωτερικό.
Κατά τον Απολλώνιο τον Ρόδιο,[18] ο Λέλεγας ήταν αυτόχθων της Λακεδαίμονος, γιος ναϊάδας νύμφης. Γιος του Λέλεγα ήταν ο Ευρώτας, του οποίου η κόρη Σπάρτη, νυμφεύτηκε τον Λακεδαίμονα, γιο του Δία και της Ταϋγέτης. Κατά τον Στράβωνα[19] ο αρχαιότερος βασιλιάς των Λελέγων ήταν ο Λέλεξ από τη Λευκαδία ή τα Μέγαρα ή τη Λακεδαίμονα ετυμολογώντας το όνομα από το λέγειν, συλλέγειν.
Σημειώσεις
↑Κάποτε πιστευόταν πως αυτό το γλωσσικό υπόστρωμα (το λεγόμενο «προελληνικό υπόστρωμα»)[10] έδωσε και τα τοπωνύμια και τις λέξεις που λήγουν σε -σσα (π.χ. Λάρισσα), -σσος (Παρνασσός), -ττος (Λυκαβηττός), -νδα (Λάρανδα), -νδος (Λίνδος), -νθος (Κόρινθος), -υμνα (Πρόσυμνα), ωστόσο νεότερες έρευνες έδειξαν πως αυτές οι καταλήξεις έχουν ινδοευρωπαϊκή προέλευση.[2] Παραταύτα, η νεώτερη «και πολύ καλύτερα τεκμηριωμένη» άποψη του «μεθελληνικού υπερστρώματος (superstratum)» δεν ανατρέπει την πιθανά ορθή θέση ότι κάποια γλωσσικά στοιχεία εισχώρησαν στην ελληνική γλώσσα μέσω της «μινωικής πολιτιστικής σφαίρας» και ότι ορισμένα επιθέματτα «ανατολιακής προέλευσης» όπως το -σσ, «ίσως προσελήφθησαν από την ελληνική γλώσσα ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., ως αποτέλεσμα των στενών σχέσεων μεταξύ των δύο ακτών του Αιγαίου εκείνη την περίοδο».[11]
Γιαννόπουλος, Θεόδωρος Γ. (2016). «Πόθεν και πότε οι Έλληνες;» Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού. (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. ISBN978-960-524-393-7.
Gschnitzer, Fritz (Heidelberg) (2006). «Leleges». Brill’s New Pauly (1η online έκδοση). Λέιντεν: Brill. ISBN9789004122598. Ανακτήθηκε στις 18 Ιουνίου 2018.
McInerney, Jeremy (2014). «Pelasgians and Leleges: Using the Past to Understand the Present». Στο: Ker, James· Christoph Pieper. Valuing the Past in the Greco-Roman World: Proceedings from the Penn-Leiden Colloquia on Ancient Values VII. Λέιντεν: Brill. ISBN978-90-04-26923-1.
Σακελλαρίου, Μιχαήλ Β. (1971). «Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας». Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Α΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. σελ. 357.
