Δον Κάρλος (Γερμανικά: Don Karlos, Infant von Spanienινφάντης της Ισπανίας) είναι θεατρικό έργο σε πέντε πράξεις του Φρίντριχ Σίλερ. Γράφτηκε μεταξύ 1783 και 1787 και έκανε πρεμιέρα στις 29 Αυγούστου 1787 στο Αμβούργο. Διαδραματίζεται στην Ισπανία το 1568 και αφηγείται την ιστορία των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων της αρχής του Ογδοηκονταετούς πολέμου, κατά τον οποίο οι ολλανδικές επαρχίες κέρδισαν την ανεξαρτησία τους από την Ισπανία, τις κοινωνικές και οικογενειακές μηχανορραφίες στην αυλή του βασιλιά της Ισπανίας Φιλίππου Β' και την ένταση ανάμεσα στον βασιλιά και τον γιο του Κάρολο των Αστουριών.[1]
Αλλά το κύριο ενδιαφέρον του Σίλερ δεν ήταν στην πραγματικότητα η ιστορική ακρίβεια. Στόχος του ήταν να προτείνει παραλληλισμούς μεταξύ του αγώνα για τη θρησκευτική ελευθερία τον 16ο αιώνα και της έκρηξης προς την ελευθερία στην εποχή του. Δύο χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, ο Σίλερ εξέφρασε την πίστη του στα δημοκρατικά ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης.[2]
Ο Σίλερ χρησιμοποίησε ως πρότυπο για το διάσημο δράμα του το ιστορικό μυθιστόρημα Δον Κάρλος (1672) του Γάλλου ηγούμενου Σαιν-Ρεάλ στο οποίο αναφέρεται το φανταστικό μυστικό πάθος μεταξύ του Δον Κάρλος και της Ελισάβετ των Βαλουά, που είχαν την ίδια ηλικία. Τίποτε δεν είναι γνωστό για έναν έρωτα με τη θετή του μητέρα, που οι αβάσιμες φήμες μπορεί να βασίζονταν στο γεγονός ότι η Ελισάβετ είχε αρραβωνιαστεί με τον Δον Κάρλος πριν παντρευτεί τον Φίλιππο Β' για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας.
Ο ιστορικός Δον Κάρλος γεννήθηκε το 1545 και ήταν ο πρωτότοκος γιος του Φιλίππου Β΄ της Ισπανίας και της Μαρίας Εμμανουέλας των Καπετιδών-Αβίς, πρώτης συζύγου του πατέρα του. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ήταν νευρικό και εκκεντρικό πρόσωπο, επιρρεπής στην παράνοια, που εμφάνιζε πρώιμα σημάδια ψυχικής ασθένειας και παρέχουν πληροφορίες για τη δύσκολη σχέση με τον πατέρα του. Κατηγορήθηκε για προδοσία και εν μέσω φημών ότι ετοιμαζόταν να φύγει από την Ισπανία, ο πατέρας του διέταξε να τον φυλακίσουν, όπου πέθανε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες το 1568 σε ηλικία μόλις 23 ετών.[4]
Υπόθεση
Στη βασιλική αυλή
Ο Δον Κάρλος, 1859
Ο Ισπανός διάδοχος του θρόνου Δον Κάρλος βρίσκεται στο θερινό ανάκτορο του Αρανχουέζ. Η μητέρα του πέθανε λίγο μετά τη γέννησή του και ο πατέρας του, ο βασιλιάς Φίλιππος Β', τον αντιμετώπιζε πάντα εχθρικά. Βασανίζεται επίσης από ένα τρομερό μυστικό, το οποίο εξομολογείται στον φίλο του και μοναδικό έμπιστο, τον μαρκήσιο της Πόζα, ο οποίος ταξίδευε εδώ και καιρό και μόλις επέστρεψε από τις Βρυξέλλες: Ο Κάρλος είναι ερωτευμένος με τη νέα σύζυγο του πατέρα του Ελισάβετ των Βαλουά, με την οποία ήταν παλιότερα αρραβωνιασμένος αλλά για να εδραιωθεί η ειρήνη μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας, παντρεύτηκε τον πατέρα του. Ο Πόζα δείχνει κατανόηση. Ωστόσο, οι σκέψεις του περιστρέφονται γύρω από εντελώς διαφορετικά θέματα: τη μοίρα των εξεγερμένων φλαμανδικών επαρχιών και προσπαθεί να εμφυσήσει στον ερωτοχτυπημένο Κάρλος το δικό του ιδεαλιστικό πνεύμα. Ελπίζει να τον πείσει να ζητήσει από τον πατέρα του να αποσταλεί ως κυβερνήτης στην εξεγερμένη Φλάνδρα για να δώσει στους ΠροτεστάντεςΟλλανδούς, που επαναστάτησαν ενάντια στην καθολική ισπανική κατοχή, μεγαλύτερη ελευθερία και να επιλυθεί η σύγκρουση ειρηνικά. Δεδομένου ότι η Ελισάβετ μοιράζεται τα πολιτικά ιδανικά του, τη γνωρίζει από τον καιρό που ήταν στο Παρίσι, συμφωνεί να κανονίσει μια μυστική συνάντηση ανάμεσα σε αυτήν και τον Κάρλος.[5]
Απόρριψη
Η βασίλισσα περιβάλλεται από κυρίες των τιμών ή άλλους ηθικούς φύλακες όλο το εικοσιτετράωρο. Χάρη όμως στην παρέμβαση του φίλου του, ο Κάρλος βρίσκεται μόνος μαζί της για λίγα λεπτά. Της εξομολογείται τον έρωτά του, όμως η Ελισάβετ τον απορρίπτει σοκαρισμένη: Αν και δεν αγαπά τον άντρα της, τον τιμά και δεν έχει σκοπό να εμπλακεί σε μοιχική σχέση. Αντίθετα, επικαλείται τα καθήκοντα του Κάρλος ως διαδόχου του θρόνου, του προσφέρει φιλία και του δίνει μερικά γράμματα από την Ολλανδία που έλαβε από τον Πόζα. Όταν εμφανίζεται ο βασιλιάς, ο Κάρλος εξαφανίζεται γρήγορα.
Ο βασιλιάς εκνευρίζεται όταν βρίσκει τη γυναίκα του μόνη στον κήπο αντίθετα στους αυλικούς κανονισμούς, η παθολογική του ζήλια τη συνθλίβει. Θυμάται με θλίψη την πατρίδα της τη Γαλλία, όπου οι άνθρωποι απολαμβάνουν πολύ περισσότερη ελευθερία. Εν τω μεταξύ, ο βασιλιάς αναλογίζεται τους κινδύνους που τον απειλούν από τον γιο του και στη συνέχεια ανακοινώνει στην τρομοκρατημένη σύζυγό του ότι την επόμενη μέρα θα παραστούν σε κάψιμο αιρετικών στη Μαδρίτη.
Υπόσχεση και διχόνοια
Ο βασιλιάς Φίλιππος Β'
Ο Κάρλος έχει πλέον χάσει κάθε ελπίδα ότι η Ελισάβετ θα ανταποκριθεί στον έρωτά του. Λέει στον Πόζα ότι θέλει να υπερασπιστεί την Ολλανδία και θα ζητήσει από τον πατέρα του να τον στείλει εκεί με στρατό στη θέση του δούκα της Άλμπα. Στο τέλος μιας συναισθηματικής συνομιλίας, οι δυο τους ορκίζονται αιώνια φιλία που θα ισχύει και όταν ο Κάρλος γίνει βασιλιάς μια μέρα. Ωστόσο, η πολυπόθητη συμφιλίωση με τον πατέρα δεν πετυχαίνει. Ο Φίλιππος προσεγγίζει το αίτημα του Κάρλος για πατρική αγάπη ψυχρά και καχύποπτα. Υπάρχει μόνο μια σύντομη ένδειξη λύπης, αλλά όταν ο Κάρλος του ζητά να τον στείλει στη Φλάνδρα, ο Φίλιππος είναι και πάλι ο σκληρός τύραννος: στα 23 του, ο Κάρλος είναι πολύ νέος και άπειρος και προτιμά τον πιο έμπειρο και σκληρό δούκα της Άλμπα για να καταστείλει την εξέγερση. Επιπλέον υποψιάζεται ότι με τον ισχυρό ισπανικό στρατό μαζί του, θα γινόταν ένας πιθανός εχθρός.
Μοιραία συνάντηση
Ένα μυστηριώδες γράμμα ανατρέπει ξανά τον κόσμο του Κάρλος: τον προσκαλούν σε ένα ραντεβού στα δωμάτια της βασίλισσας. Το σημείωμα υπογράφεται με το γράμμα E και πιστεύει λανθασμένα ότι το έγραψε η βασίλισσα. Όταν ο πρίγκιπας μπαίνει στο δωμάτιο, νομίζει ότι έκανε λάθος γιατί αντί για τη βασίλισσα βλέπει την πριγκίπισσα του Έμπολι, μια από τις κυρίες των τιμών, η οποία τον κάλεσε σε ρομαντικό ραντεβού γιατί νόμισε ότι τα βλέμματά του στη βασίλισσα προορίζονταν γι' αυτήν. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια να τον κερδίσει, η πριγκίπισσα του δείχνει ένα γράμμα από τον βασιλιά που γράφει ότι θέλει να την κάνει ερωμένη του. Συγκινείται από την ιστορία της, αλλά μπορεί να της προσφέρει μόνο τη φιλία του, όχι τον έρωτά του, γιατί, της εξομολογείται ότι αγαπά κάποια άλλη. Η Έμπολι ζητά πίσω το γράμμα, αλλά ο Κάρλος δεν το παραδίδει και φεύγει. Η πριγκίπισσα συνειδητοποιεί οδυνηρά ότι ο Κάρλος αγαπά τη θετή του μητέρα. Ορκίζεται εκδίκηση για την απόρριψη.
Μηχανορραφίες
Η βασίλισσα Ελισάβετ
Εν τω μεταξύ, ο δούκας της Άλμπα και ο εξομολογητής του βασιλιά ιεροεξεταστής Ντομίνγκο ενώνουν τις δυνάμεις τους ενάντια στον Κάρλος και τη βασίλισσα, που τους θεωρούν επικίνδυνους υποστηρικτές νέων, φιλελεύθερων ιδεών και ως εκ τούτου εχθρούς της Καθολικής Εκκλησίας και του ισπανικού στέμματος. Ενώ ακόμα συζητούν τη στρατηγική τους, εμφανίζεται η Έμπολι και τους εξηγεί ότι έχει αποδείξεις για την απιστία της βασίλισσας. Αυτοί την πείθουν να κλέψει ενοχοποιητικά έγγραφα από τη βασίλισσα και να τα παρουσιάσει στον βασιλιά.
Ο Κάρλος συναντά τον μαρκήσιο της Πόζα σε ένα μοναστήρι και του λέει ότι ο βασιλιάς δεν του επιτρέπει να πάει στη Φλάνδρα. Του διηγείται επίσης την ατυχία του με την Έμπολι και για την πρόθεση απιστίας του βασιλιά που του φαίνεται πολύ πιο σημαντική γιατί ελπίζει ότι η Ελισάβετ θα είναι πλέον ελεύθερη! Ο Πόζα δεν μοιράζεται τη χαρά του φίλου του και τον προειδοποιεί για την εκδίκηση της περιφρονημένης γυναίκας. Απογοητεύεται επίσης από το γεγονός ότι τα πολιτικά ιδανικά του πρίγκιπα εξαφανίστηκαν μέσα σε λίγες ώρες μπροστά στις ρομαντικές του φαντασιώσεις. Τελικά σκίζει το γράμμα του βασιλιά προς την Έμπολι, το οποίο ο Κάρλος ήθελε να δείξει στη βασίλισσα. Θέλεις να πληγώσεις τα συναισθήματα της Ελισάβετ, του λέει, και το αποκαλείς αυτό αγάπη; Όταν τον αποχαιρετά, του υπόσχεται ότι θα του κανονίσει άλλη συνάντηση με τη βασίλισσα και του υπενθυμίζει τα παλιά ιδανικά και τους πολιτικούς τους στόχους.
Βασιλική ζήλια
Η πριγκίπισσα του Έμπολι κλέβει παλιά γράμματα του Κάρλος στην Ελισάβετ και ένα μενταγιόν και τα παρουσιάζει στον βασιλιά. Αυτός καλεί τον Άλμπα και τον Ντομίνγκο, που προσπαθούν να επιδεινώσουν τις υποψίες του χωρίς να θεωρηθούν οι ίδιοι συκοφάντες: ο Άλμπα του αποκαλύπτει τη συνάντηση της βασίλισσας με τον Κάρλος και ο Ντομίνγκο φήμες ότι η μικρή κόρη της Ελισάβετ δεν είναι δικό του παιδί. Ο φιλύποπτος Φίλιππος αισθάνεται προδομένος από τη γυναίκα του και αποφασίζει να δράσει. Ωστόσο, περιτριγυρισμένος μόνο από δειλούς αυλικούς, λαχταρά έναν ειλικρινή φίλο και καλεί τον μαρκήσιο της Πόζα, που θεωρείται ατρόμητος και κοσμικά έμπειρος, για να τον πάρει στην υπηρεσία του.
Άνεμος αλλαγής
Ο δούκας της Άλμπα
Ο βασιλιάς εντυπωσιάζεται από τον μαρκήσιο, παρόλο που αυτοπροσδιορίζεται ανοιχτά ως υποστηρικτής των φιλελεύθερων ιδεών, φίλος της ανθρωπότητας και πολέμιος του απολυταρχισμού και της Ιεράς Εξέτασης. Ο Πόζα του ζητά να μετατρέψει τα ισπανικά εδάφη σε καταφύγιο ελευθερίας και αναφέρει τις επαρχίες της Φλάνδρας που αγωνίζονται για ελευθερία. Ο βασιλιάς αναστατώνεται από τον φλογερό λόγο του αλλά ταυτόχρονα βρίσκει αναζωογονητική την αφοπλιστική ειλικρίνεια του Πόζα μετά από χρόνια κολακείας και καιροσκοπισμού. Τον προειδοποιεί για τον κίνδυνο της Ιεράς Εξέτασης, τον κάνει υπουργό και στενό σύμβουλό του και κυρίως, τον θεωρεί έμπιστο φίλο που υποτίθεται ότι θα ανακαλύψει την αλήθεια για τη γυναίκα και τον γιο του.
Φαινομενικά ο Πόζα συμφωνεί και δεν αφήνει την ευκαιρία να πάει χαμένη. Χωρίς να ενημερώσει τον βασιλιά, κανονίζει να στείλει τον Κάρλος στη Φλάνδρα για να ηγηθεί της εξέγερσης. Η Ελισάβετ, ενθουσιασμένη, τον διαβεβαιώνει για τη βοήθειά της. Όμως ο Κάρλος αρχίζει να έχει σοβαρές αμφιβολίες για τον φίλο του: ο κόμης της Λέρμα τον ενημέρωσε ότι ο μαρκήσιος είχε μια μακρά συζήτηση με τον πατέρα του και τώρα είναι στην υπηρεσία του. Λίγο αργότερα, ο Πόζα του ζητά να του δώσει προληπτικά τον φάκελό του με σημαντικές επιστολές. Με βαριά καρδιά, ο Κάρλος αποχωρίζεται τα έγγραφα - η εμπιστοσύνη στον φίλο του εξακολουθεί να κυριαρχεί.
Καχυποψία
Η βασίλισσα αναφέρει στον σύζυγό της ότι της έκλεψαν τα γράμματα και ένα μενταγιόν και απαντά στις ερωτήσεις του συζύγου της: Ναι, τα γράμματα ήταν του Κάρλος πριν τον γάμο της με τον Φίλιππο. Η Ελίζαμπεθ βλέπει την κόρη της να παίζει με το κλεμμένο μενταγιόν και συνειδητοποιεί ότι πίσω από την κλοπή βρίσκεται ο σύζυγός της. Επιμένει στην αθωότητά της και στο δικαίωμά της να έχει φιλική σχέση με τον Κάρλος. Στη συνέχεια, ο Πόζα αποκαλύπτει τη μηχανορραφία: δείχνει στον βασιλιά το γράμμα της Έμπολι στον Κάρλος και εκθέτει τους ραδιούργους Άλμπα και Ντομίνγκο. Ο Φίλιππος βλέπει την αδικία του.
Ο Κάρλος μαθαίνει από τον Λέρμα ότι ο μαρκήσιος Πόζα έχει δείξει στον βασιλιά γράμματα από τον φάκελό του και έχει διοριστεί υπουργός. Πιστεύει ότι έχει προδοθεί και μέσα στη στενοχώρια του, τρέχει στην πριγκίπισσα του Έμπολι και την παρακαλεί γονατιστός να τον αφήσει να δει την Ελισάβετ. Ακριβώς τότε ο Πόζα μπαίνει στο δωμάτιο και λανθασμένα υποθέτει ότι ο Κάρλος της έχει ομολογήσει τα πάντα, έτσι τον συλλαμβάνει - για προστασία. Ο Πόζα παραλίγο να μαχαιρώσει την πριγκίπισσα, φοβούμενος μήπως αποκαλύψει την ομολογία του Κάρλος. Σε υστερική απόγνωση, αυτή ορμάει στη βασίλισσα και ομολογεί τη ραδιουργία της. Την εξορίζουν σε ένα μοναστήρι.[6]
Θυσία και καταστροφή
Ο μαρκήσιος Πόζα ζητά τώρα από τη βασίλισσα να ενθαρρύνει τον Κάρλος στην πολιτική του αποστολή. Ο Πόζα δεν της λέει για τη δική του θυσία: γνωρίζοντας πολύ καλά ότι όλα τα ταχυδρομεία προς τη Φλάνδρα υποκλέπτονται από ανθρώπους του βασιλιά, έστειλε ένα γράμμα στις Βρυξέλλες στο οποίο ομολογούσε ότι αγαπούσε τη βασίλισσα. Επισκέπτεται τον Κάρλος στη φυλακή και του αποκαλύπτει το νέο του σχέδιο: να θυσιαστεί αυτός για να τον σώσει. Λίγο αργότερα ακούγεται ένας πυροβολισμός και ο μαρκήσιος πέφτει στο έδαφος τραυματισμένος θανάσιμα. Ο βασιλιάς εμφανίζεται θριαμβευτής και θέλει να αγκαλιάσει τον γιο του. Εκείνος όμως υποχωρεί με φρίκη. Εξηγεί στον πατέρα του ότι ο μαρκήσιος θυσιάστηκε για εκείνον και του αποκαλύπτει το τέχνασμα της επιστολής. Την ίδια ώρα, μια εξέγερση έχει ξεσπάσει στις πύλες του παλατιού: ο λαός απαιτεί να ελευθερωθεί ο διάδοχος.
Ο θάνατος του φίλου του καταρράκωσε τον Κάρλος. Όταν όμως ακούει ότι η βασίλισσα θέλει να τον δει, η ζωή του επιστρέφει. Τα μεσάνυχτα πηγαίνει κοντά της μεταμφιεσμένος σε μοναχό για να εξαπατήσει τους φρουρούς, που πιστεύουν στον θρύλο ότι το φάντασμα του παππού του, του αυτοκράτορα Κάρολου Ε', περιφέρεται στο κάστρο τη νύχτα με ρούχα μοναχού. Τι δεν ξέρει ο Κάρλος: Ο μαρκήσιος Πόζα του έγραψε ένα γράμμα πριν από την τελευταία τους συνάντηση. Σε αυτό περιγράφει με μεγάλες λεπτομέρειες κάθε φάση του πολέμου της Ανεξαρτησίας, ο οποίος, με τη βοήθεια του Κάρλος, θα απελευθέρωνε την Ολλανδία από την ισπανική κυριαρχία. Αλλά και αυτή η επιστολή υποκλάπηκε και κατέληξε στα χέρια του βασιλιά, όπου αναφέρεται επίσης ότι η Ελισάβετ εμπλέκεται στη συνωμοσία. Ο βασιλιάς καλεί τον ηλικιωμένο Μεγάλο Ιεροεξεταστή, ο οποίος τον επιπλήττει σκληρά: Ο Ισπανός βασιλιάς δεν έπρεπε ποτέ να συσχετιστεί με έναν αιρετικό σαν τον μαρκήσιο Πόζα. Μαζί πηγαίνουν στο δωμάτιο της βασίλισσας, όπου μόλις έφτασε ο Κάρλος για να την αποχαιρετήσει πριν φύγει για τη Φλάνδρα. Ψυχρός και ασυγκίνητος, ο βασιλιάς παραδίδει τη γυναίκα και τον γιο του στον Μεγάλο Ιεροεξεταστή.[7]
Ερμηνευτικές προσεγγίσεις
Ο Δον Κάρλος είναι μια οικογενειακή τραγωδία και ταυτόχρονα ένα πολιτικό δράμα ιδεών. Το επίκεντρο είναι η σύγκρουση μεταξύ πατέρα και γιου. Η φαινομενικά ιδιωτική σύγκρουση αντανακλά το μοτίβο της σύγκρουσης των γενεών το οποίο είχε ήδη υιοθετήσει στα νεανικά του έργα: Οι ληστές, αλλά και των αξιών: απολυταρχία εναντίον Διαφωτισμού.[5]
Ο μαρκήσιος της Πόζα διακηρύσσοντας τις φιλελεύθερες ιδέες του λειτουργεί ως φερέφωνο του Σίλερ και προβάλλει τη διαλεκτική του Διαφωτισμού. Στο όνομα της ανθρώπινης προόδου, ο μαρκήσιος θυσιάζει την ελευθερία του ατόμου εκμεταλλευόμενος τον Κάρλος για τους στόχους του. Κάνοντάς το, παραβιάζει τις αρχές του και αποτυγχάνει, εξιλεώνεται με τη θυσία του.
Ο χαρακτήρας του Δον Κάρλος αντιπροσωπεύει τον διχασμό ανάμεσα στην εγωιστική αναζήτηση της ευτυχίας και την ανιδιοτελή δέσμευση για την ανθρωπότητα. Ο διάδοχος θυμάται την ευθύνη του μόνο όταν είναι πολύ αργά. Ο συνεχής δισταγμός του θα είναι η αιτία της καταστροφής του.
Με τη βασίλισσα Ελισάβετ, ο Σίλερ δημιούργησε έναν ασυνήθιστα δυνατό γυναικείο χαρακτήρα για την εποχή του: αν και βασίλισσα, συμμερίζεται τα πολιτικά ιδανικά του μαρκήσιου Πόζα.
Οι δόλιοι αυλικοί Άλμπα, Ντομίνγκο και Έμπολι είναι ενάντια στις νέες ιδέες μόνο για προσωπικούς λόγους: για να εκδικηθούν ή να διατηρήσουν την εξουσία τους. Ο πραγματικός εχθρός του Διαφωτισμού είναι η Ιερά Εξέταση, η οποία χρησιμοποιεί σκληρές μεθόδους για να διατηρήσει την υπεροχή της Εκκλησίας. Τελικά, η νίκη τους αποδεικνύει την υποψία του μαρκήσιου ότι ήταν μπροστά από την εποχή του.
