Αλβανία του Καυκάσου

Οι αρχαίες χώρες της Τρανσκαυκασίας, τα όρια της Αλβανίας φαίνονται με κόκκινο

Η Αλβανία (λατινικά: Albānia, παλιά αρμενικά: Աղուանք (Ałuank, Αγκουάνκ), παρθικά: Αρντχάν, μεσαία περσικά: Αρράν, γεωργιανά: რანი, Ράνι, το ιθαγενές όνομα της περιοχής είναι άγνωστο^[1][2]), συχνά αναφερόμενη ως Αλβανία του Καυκάσου για να ξεχωρίζει από το σύγχρονο κράτος, είναι εξώνυμο της ιστορικής περιοχής στην ανατολική Καυκασία, η οποία εκτεινόταν στη σημερινή επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν (όπου βρίσκονταν και οι δύο πρωτεύουσές της) και εν μέρει στο νότιο Νταγκεστάν. Τους πρώτους αιώνες π.Χ. και μ.Χ. η έκταση ανάμεσα νότια του Μεγάλου Καυκάσου και του Ελάσσονα Καυκάσου χωριζόταν στη Κολχίδα στα δυτικά, την Ιβηρία του Καυκάσου στο κέντρο και την Αλβανία του Καυκάσου στα ανατολικά. Στα νοτιοδυτικά βρισκόταν η Αρμενία και στα νοτιοανατολικά η Ατροπατηνή.

Μετά την άνοδο της Παρθικής Αυτοκρατορίας, οι βασιλείς της Αλβανίας του Καυκάσου αντικαταστάθηκαν από τους Αρσακίδες και αργότερα, τον 5ο αιώνα μ.Χ., τους διαδέχθηκε μια άλλη Ιρανική βασιλική οικογένεια, οι Μιχρανίδες.

Όνομα

Το πρόθεμα "Καύκασος" χρησιμοποιείται για την αποφυγή λαθών με το κράτος της Αλβανίας που βρίσκεται στα Βαλκάνια το οποίο δεν έχει καμία γεωγραφική και πολιτισμική σχέση με την Αλβανία του Καυκάσου.^{[3][4][5][6][7][8]} Το παρθικό όνομα ήταν Αρντχάν^[2] και το αραβικό αρ-Ράν,^[2][9] ίδιο με αυτό που είχε η περιοχή στα περσικά. Το όνομα της χώρας στη γλώσσα του ιθαγενή πληθυσμού, των Καυκασιανών Αλβανών, δεν είναι γνωστό.^[1] Στα αρμενικά είχε όνομα Αγκουάνκ (παλιά αρμενικά: Աղուանք Ałuankʿ, σύγχρονα αρμενικά: Աղվանք Aġvank’). Οι Αρμένιοι συγγραφείς αναφέρουν ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη ału («աղու»), η οποία σημαίνει φιλικός ή γλυκός στα αρμενικά. Ο όρος Αγκουάνκ έχει πολλές σημασίες και χρησιμοποιείται επίσης για την περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Κουρ και Αράξη ως τμήμα της Αρμενίας.^[10] Στην τελευταία περίπτωση μερικές φορές απαντάται στη μορφή Αρμενική Αγκουάνκ ή Χάι-Αγκουάνκ.^[11][12][13] Ο Αρμένιος ιστορικός Μοβσές Καγκανκατβάτσι αναφέρει ότι το όνομα Αγκβάνκ προέρχεται από τη λέξη ału, η οποία, όπως αναφέρει, ήταν το παρατσούκλι του πρώτου κυβερνήτη της Αλβανίας του Καυκάσου, του Αρράν, και αναφέρεται στην προσωπικότητά του.^[14] Ο Μοβσές Καγκανκατβάτσι και άλλες αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι το Αρράν ή Αρχάν ήταν το όνομα του θρυλικού ιδρυτή της Αλβανίας του Καυκάσου, ή ακόμη και από την Ιρανική φυλή των Αλανών.^[15]

Γεωγραφία

Στους προ-ισλαμικούς χρόνους, η Αλβανία του Καυκάσου/Αρράν ήταν ευρύτερη από ότι αργότερα. Η αρχαία Αλβανία εκτεινόταν σε όλη την ανατολική Υπερκαυκασία και περιλάμβανε την περισσότερη επικράτεια του σύγχρονου Αζερμπαϊτζάν και μέρος του Νταγκεστάν. Όμως, μετά την έλευση του Ισλάμ, η γεωγραφική έννοια της Αλβανίας περιορίστηκε στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Κούρα (Κύρο) και Αράξη.^[2]

Η αρχαία Αλβανία του Καυκάσου βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της οροσειράς του Καυκάσου. Συνόρευε με την Ιβηρία του Καυκάσου (σημερινή Γεωργία) στα δυτικά, με τη Σαρματία στα βόρεια, τη Κασπία Θάλασσα στα ανατολικά και τις επαρχίες του Αρτσάχ και Ούτικ στην Αρμενία στα δυτικά.^[16] Αυτά τα όρια όμως δεν ήταν ποτέ σταθερά και η επικράτεια της Αλβανίας του Καυκάσου μπορεί να περιλάμβανε εκτάσεις δυτικά του ποταμού Κούρα.^[17] Οι κλασσικές πηγές συμφωνούν ότι ο ποταμός Κούρα (Κύρος) ήταν το σύνορο ανάμεσα στην Αρμενία και την Αλβανία μετά την κατάκτηση των εκτάσεων στη δεξιά όχθη του ποταμού από τους Αρμένιους τον 2ο αιώνα π.Χ.^[18]

Η Αλβανία ή Αρρά στους ισλαμικούς χρόνους ήταν μια τριγωνική έκταση γης, μια πεδιάδα στα ανατολικά με βουνά στα δυτικά, η οποία δημιουργείται από τη συμβολή των ποταμών Κύρου και Αράξη.^[2][19]

Η πρωτεύουσα του κράτους κατά την αρχαιότητα ήταν η Γκαμπάλα (Καπάλακ).^[18] Τον 5ο αιώνα η πρωτεύουσα μετακινήθηκε στη Παρτάβ, σημερινή Μπαρντά, η οποία αναφέρεται ότι είχε κτιστεί στα μέσα του 5ου αιώνα από τον βασιλιά Βαχ Β΄ της Αλβανίας,^[20] ενώ ο Μ. Λ. Σομόν αναφέρει ότι προϋπήρχε ως αρμενική πόλη.^[21]

Η αρχική επικράτεια της Αλβανίας είχε έκταση περίπου 23.000 χλμ², αλλά μέχρι το 387 μ.Χ. είχε επεκταθεί στα 45.000 χλμ².^[22]

Ιστορία

Οι αρχαίες πύλες της Γκαμπάλα, πρωτεύουσας της Αλβανίας

Σύμφωνα με υπόθεση, η Αλβανία του Καυκάσου ενσωματώθηκε στην Μηδική αυτοκρατορία.^[21] Οι διείσδυση των Περσών στην περιοχή από πολύ νωρίς συνδέεται με την ανάγκη άμυνας των βορείων συνόρων της αυτοκρατορίας.^[20][21] Πιθανόν υπό τους Αχαιμενίδες, λήφθηκαν μέτρα για την προστασία των περασμάτων του Καυκάσου από εισβολείς, όμως η δημιουργία του Νταρμπάντ και πυλών αποδίδεται παραδοσιακά στους Σασσανίδες.^[20] Η Αλβανία ενσωματώθηκε στην αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών υπό τη διοίκηση της σατραπείας της Μηδίας.^[21][23] Ο Έλληνας ιστορικός Αρριανός αναφέρει (πιθανώς αναχρονιστικά) τους Αλβανούς του Καυκάσου για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων, όπου οι Αλβανοί, Μήδοι, Καντούσοι και Σάκες ήταν υπό τη διοίκηση του Ατροπάτη.^[21]

Η Αλβανία εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία ως υποτελές κράτος της αρμενικής αυτοκρατορίας του Μεγάλου Τιγράνη (95-96 π.Χ.).^[24] Το βασίλειο της Αλβανίας αναδύθηκε στον ανατολικό Καύκασο τον 2ο ή 1ο αιώνα π.Χ. και μαζί με τους Γεωργιανούς και τους Αρμένιους αποτελούσαν ένα από τρία έθνη της νότιας Καυκασίας.^[18][25] Η Αλβανία δέχθηκε έντονες θρησκευτικές και πολιτιστικές επιρροές από την Αρμενία.^{[20][26][27][28][29]}

Αρχαία ρωμαϊκή εποχή

Το 69-68 π.Χ., ο Λούκουλος, έχοντας καταφέρει να νικήσει τον Τιγράνη τον Μέγα, έφτασε στα σύνορα της Αλβανίας του Καυκάσου και τον διαδέχθηκε ο Πομπήιος.^[30] Μετά τον χειμώνα του 66-65 π.Χ., ο Πομπήιος άρχισε την εκστρατεία της Ιβηρίας. Την εκστρατεία περιγράφει ο Στράβων με βάση την αφήγηση του Θεοφάνη της Μυτιλήνης, ο οποίος συμμετείχε σε αυτή.^[31] Καθώς είχε φτάσει στον ποταμό Αλαζάνι, οι δυνάμεις του Πομπήιου δέχθηκαν επίθεση από τις δυνάμεις του Οροίζη, βασιλιά της Αλβανίας, αλλά τελικά τους νίκησαν. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο αρχηγός των Αλβανών ήταν ένας αδελφός του βασιλιά, ο Κοσίς, ο οποίος επιτέθηκε στον Πομπήιο και τον χτύπησε με ένα ακόντιο, αλλά ο Πομπήιος τον σκότωσε.^[32] Ο Πλούταρχος αναφέρει επίσης ότι μετά τη μάχη, ο Πομπήιος άρχισε να βαδίζει προς την Κασπία, αλλά επέστρεψε εξαιτίας της παρουσίας θανατηφόρων ερπετών και αποσύρθηκε στη Ελάσσονα Αρμενία.^[33] Οι πρώτοι βασιλείς της Αλβανίας ήταν σίγουρα αντιπρόσωποι της τοπικής αριστοκρατίας, όπως συνηγορούν τα μη-αρμερνικά και μη-ιρανικά ονόματά τους.^[34] Στη Αλβανία οι Ρωμαίοι έφτασαν για πρώτη φορά στην Κασπία Θάλασσα. Μια λατινική επιγραφή σε βράχο κοντά στο όρος Μπουγιούκτας στο Γκομπουστάν, Μπακού, η οποία αναφέρει τη 12η Λεγεώνα, είναι το ανατολικότερο ρωμαϊκό αντικείμενο που έχει βρεθεί.^[35]

Ρωμαϊκή επιγραφή της 12ης Λεγεώνας στο Γκομπουστάν.

Υπάρχει διαρκής σχέση ανάμεσα στην Αλβανία του Καυκάσου και την Αρχαία Ρώμη.^[36] Τα ρωμαϊκά νομίσματα κυκλοφορούσαν στην Αλβανία του Καυκάσου μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ..^[37]

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, οι Αλβανοί αποτελούσαν μια ομάδα 26 φυλών οι οποίες ζούσαν βόρεια του ποταμού Κούρα και κάθε μια από αυτές είχε το δικό της βασιλιά και γλώσσα. Κάποια στιγμή πριν τον 1ο αιώνα π.Χ., ενώθηκαν σε ένα κράτος και κυβερνόνταν από ένα βασιλιά.^[38]

Κατά τη διάρκεια της ηγεμονία τους Αδριανού (117-138), οι Αλανοί, μια ιρανική νομαδική φυλή,^[39] εισέβαλαν στην Αλβανία. Αυτή η εισβολή οδήγησε σε συμμαχία Ρώμης και Αλβανίας και ενισχύθηκε από τον Αντωνίνο Πίο το 140 μ.Χ.. Οι Σασσανίδες κατέλαβαν την περιοχή το 240 μ.Χ. αλλά οι Ρωμαίοι σύντομα ανέκτησαν τον έλεγχο της Αλβανίας του Καυκάσου. Το 297 με τη συνθήκη της Νίσιβις ανάμεσα στους Σασσανίδες και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συμφωνήθηκε η επανίδρυση του ρωμαϊκού προτεκτοράτου της Ιβηρίας και Αλβανίας του Καυκάσου, μέχρι που με νέα συνθήκη το 363.

Σασσανίδες

Το 252-253, η Αλβανία του Καυκάσου, μαζί με την Ιβηρία και την Αρμενία, κατακτήθηκαν και έγιναν τμήμα της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών. Για μερικές δεκαετίας, από το 299 μέχρι το 363, η Αλβανία έγινε προτεκτοράτο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά οι Σασσανίδες ανέκτησαν τον έλεγχο της περιοχής στην οποία κυριαρχούσαν μέχρι την εισβολή των Αράβων. Η Αλβανία έγινε υποτελές κράτος της Αυτοκρατορίας, αλλά διατήρησε τη μοναρχία της.^[40] Ο Αλβανός βασιλιάς δεν είχε πραγματική εξουσία και οι πολιτικές, θρησκευτικές και στρατιωτικές ευθύνες είχε ο Σασσανίδης στρατιωτικός κυβερνήτης της. Η Αλβανία αναφέρεται ανάμεσα στις επαρχίες των Σασσανιδών στη τρίγλωσση επιγραφή του Σαπούρ Α΄ στο Νακς-ε Ρουστάμ.^[41][42]

Στα μέσα του 4ου αιώνα, ο βασιλιάς Ουρναΐρ της Αλβανίας έφτασε στην Αρμενία και βαπτίστηκε χριστιανός από τον Γρηγόριο Φωτιστή, αλλά ο χριστιανισμός επεκτάθηκε σταδιακά στην Αλβανία και ο Αλβανός βασιλιάς παρέμενε πιστός στους Σασσανίδες.^[21] Μετά τη διχοτόμηση της Αρμενίας ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Περσία το 387, η Αλβανία με τη βοήθεια των Σασσανιδών κατάφερε να προσαρτήσει από την Αρμενία όλη τη δεξιά όχθη του Κούρα μέχρι τον Αράξη, συμπεριλαμβανομένων των Αρτσάχ και Ουτίκ.^[21] Στα μέσα του 5ου αιώνα, με εντολή του Πέρση βασιλιά Περόζη Α΄, ο βασιλιάς Βαχ μετέφερε αρχικά την πρωτεύουσα στο Περοζαμπάντ στο Ουτίκ και αργότερα στη Παρτάβ και τη Μπαρντά,^[43] την οποία μετέτρεψε σε πρωτεύουσα της Αλβανίας. Η Παρτάβ ήταν έδρα των βασιλιάδων της Αλβανίας και των Σασσανιδών διοικητών.^[21][44]

Μέχρι τον τέλος του 5ου αιώνα, ο οίκος των Αρσακιδών της Αλβανίας, είχε εξαληφθεί και τον 6ο αιώνα αντικαταστήθηκε από τους πρίγκιπες της Περσικής ή Παρθικής οικογένειας των Μιχρανιδών, οι οποίοι υποστήριζαν ότι ήταν απόγονοι των Σασσανιδών. Οι Μιχρανίδες είχαν τον τίτλο των Αράνσαχ (σάχηδες του Αράν).^[2] Η δυναστεία των Μιχρανιδών επέζησε υπό τη μουσουλμανική επικυριαρχία μέχρι το 821-22.^[45]

Στο τέλος του 6ου και στις αρχές του 7ου αιώνα, η επικράτεια της Αλβανίας είχε μετατραπεί σε πεδίο μάχης ανάμεσα στη Περσία, το Βυζάντιο και τους Χαζάρους, με τους δύο τελευταίους συχνά να συμμαχούν ενάντια στην Αυτοκρατορία των Σασσανιδών. Το 628, κατά τη διάρκεια του τρίτου Περσοτουρκικού πολέμου, οι Χαζάροι εισέβαλαν στην Αλβανία και ο αρχηγός τους αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς της Αλβανίας, αυξάνοντας του φόρους στο εμπόριο και στην αλιεία. Το μεγαλύτερο τμήμα της Υπερκαυκασίας ήταν υπό τον έλεγχο των Χαζάρων πριν την έλευση της Αράβων.^[20] Όμως, κάποιες πηγές αναφέρουν ότι οι Χαζάροι άφησαν την περιοχή σε κατάσταση πολιτικής αστάθειας.^[46]

Δημογραφία

Αρχικά, τουλάχιστον μερικοί από τους Αλβανούς του Καυκάσου μιλούσαν Λεζγκικές γλώσσες, συγγενικές με αυτές που ομιλούνται σήμερα στο Νταγκεστάν,^[47][48] και συνολικά έως και 26 διαφορετικές γλώσσες μπορεί να ομιλούνταν στην Αλβανία του Καυκάσου.^[49] Σύμφωνα με τους μεσαιωνικούς Αρμένιους ιστορικούς Μοβσές Χορενατσί, Μοβσές Καγκανκατβατσί και Κοριούν, το καυκασιανό αλβανικό αλφάβητο δημιουργήθηκε από τον Μεσρόμπ Μαστότ,^[50][51][52] ένα Αρμένιο μοναχό, θεολόγο και μεταφραστή ο οποίος επίσης θεωρείται ότι δημιούργησε το αρμενικό αλφάβητο.^[53]

Οι επαφή των Ιρανών με την περιοχή χρονολογείται από την εποχή των Μήδων και των Αχαιμενιδών. Κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Αρσακιδών της Αλβανίας, η παρθική γλώσσα διαδόθηκε στην περιοχή. Είναι πιθανό ότι η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε στη διοίκηση και στη διατήρηση αρχείων της αυτοκρατορικής καγκελαρίας και τις εξωτερικές υποθέσεις έγιναν τα παρθικά, με βάση το αραμαϊκό αλφάβητο, αντικαθιστώντας τα αρχαία ελληνικά ως γλώσσα των μορφωμένων.^[54] Με την εγκαθίδρυση των Σασσανιδών, τα Μεσαία Περσικά, τα οποία συγγενεύουν με τα Παρθικά,^[55] έγιναν η επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας^[56] και γνώρισαν ευρεία διάδοση στην Αλβανία του Καυκάσου.^[57] Η παρουσία της περσικής γλώσσας και του ιρανικού πολιτισμού συνέχισε και μετά την ισλαμική εποχή.^[58][59]

Μετά τον εκχριστιανισμό των Αλβανών τον 4ο αιώνα, τμήματα του πληθυσμού ενσωματώθηκαν από τους Αρμένιους και τους Γεωργιανούς,^[60] ενώ τα ανατολικά τμήμα της Αλβανίας του Καυκάσου εξισλαμίστηκαν και απορροφήθηκαν από τους Ιρανούς^[47] και αργότερα από τους τουρκικούς πληθυσμούς (σημερινοί Αζέροι).^[1] Μικρά τμήματα αυτών των ομάδων συνεχίζουν να υπάρχουν ανεξάρτητα και είναι γνωστοί ως Ουντί.^[61]

Ο προ-ισλαμικός πληθυσμός της Αλβανίας του Καυκάσου μπορεί να έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην εθνογένεση αρκετών σύγχρονων εθνικοτήτων, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι Αζέροι, οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, οι Γεωργιανοί της Καχετίας, οι Λακ, οι Λεζγκί και οι Τσαχούρ του Νταγκεστάν.^[62]

Παραπομπές

1. Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians", in: Samuelian, Thomas J. (Ed.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity. Chicago: 1982, pp. 27-40.
2. Bosworth, Clifford E. Arran. Encyclopædia Iranica.
3. Aleksidze, Nikoloz (2024). Sanctity, Gender and Authority in Medieval Caucasia. Great Britain: Edinburgh University Press. σελ. ...Christian Caucasia scholars refer to four state entities: Armenia, Iberia/Kartli, Lazica/Egrisi and Caucasian Albania, not to be confused with Albania of the Balkans. ISBN 978-1-4744-9861-6. 
4. Baumer, Christoph. History of the Caucasus: Volume one, At the crossroads of empires. Great Britain: I.B. Tauris. σελ. 321. ISBN 978-1-78831-007-9. ...Albania and Iberia show, they can designate different countries without any genetic connection: Iberia in the Mediterranean has nothing to do with Iberia in Georgia, nor does Caucasian Albania have any relation to the Balkan country of Albania. 
5. Geukjian, Ohannes (2012). Ethnicity, nationalism and conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the legacy of Soviet nationalities policy. Post-soviet politics. Farnham: Ashgate. σελ. 27. ISBN 978-1-4094-3630-0. Caucasian Albania (not to be confused with the Albania of the Balkans) was created in the second half of the first millennium BC. 
6. West, Barbara A. (2009). Encyclopedia of the peoples of Asia and Oceania. New York: Facts On File. σελ. 147. ISBN 978-0-8160-7109-8. The Caucasian Albanians are an ancient people who resided in the territory of present-day Azerbaijan and Russian Dagestan. They are not related to nor should they be confused with contemporary Albanians who live in Eastern Europe. Their descendants are probably the Udi or Udin, one of the few Christian communities in present-day Azerbaijan and eastern Georgia. Caucasian Albanians also contributed to the makeup of contemporary Armenians, Azeris, and Georgians. 
7. Bais, Marco. Albania Caucasica: Ethnos, Storia, Territorio Attraverso Le Fonti Greche, Latine E Armene. Mimesis, 2001.
8. Dudwick, Nora. “The Case of the Caucasian Albanians: Ethnohistory and Ethnic Politics.” Cahiers Du Monde Russe et Soviétique, vol. 31, no. 2/3, 1990, pp. 377–83. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/20170734.
9. V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
10. History of Armenia composed by abbot Chamchian, Mikayel. Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia). Venice, 1786, p. 131.
11. A. Yanovskiy, About the Ancient Caucasian Albania. (А. Яновский, О древней Кавказской Албании. Журнал МНЛ, 1864, ч. II, с. 180.)
12. S. V. Yushkov, On question of the boundaries of ancient Albania. Moskow, 1937, p. 137. (С. В. Юшков, К вопросу о границах древней Албании. «Исторические записки АН СССР», т. I, М., 1937, с. 137.)
13. Ghevond Alishan, Aghuank (Ղևոնդ Ալիշան, «Աղուանք»), Venice: "Bazmavep", 1970, N 11-12, p. 341.
14. The History of Aluank by Moses of Kalankatuyk. Book I, chapter IV
15. «Moses Kalankatuatsi. History of country of Aluank. Chapter IV». Vostlit.info. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
16. Anon. Armenian "Geography" («Աշխարհացոյց»), Sec. IV, Asia, The lands of Greater Asia.
17. Balayan, Vahram (2005). Zovig Balian, Gayane Hairapetyan, επιμ. Artsakh History. Yerevan, Armenia: Scientific Council of the Institute of History of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia. σελίδες 55–56. ISBN 99930-2-078-8. 
18. Robert H. Hewsen (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. σελίδες 40–41. ISBN 978-0-226-33228-4. 
19. C. J. F. Dowsett. "The Albanian Chronicle of Mxit'ar Goš", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 21, No. 1/3. (1958) p. 475
20. Minorsky, Vladimir. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge, 1958.
21. Chaumont, M. L. «Albania». Encyclopædia Iranica. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Μαρτίου 2007. 
22. (Αρμενικά) Suren Yeremyan. «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացույցի» (Armenia According to the "Ashkharhatsuyts"). Ερεβάν: Αρμενική Ακαδημία Επιστημονών, 1963, p. 34.
23. Bruno Jacobs, "ACHAEMENID RULE IN Caucasus" in Encyclopædia Iranica. January 9, 2006. Excerpt: "Achaemenid rule in the Caucasus region was established, at the latest, in the course of the Scythian campaign of Darius I in 513-12 BCE. The Persian domination of the cis-Caucasian area (the northern side of the range) was brief, and archeological findings indicate that the Great Caucasus formed the northern border of the empire during most, if not all, of the Achaemenid period after Darius"
24. Hewsen, Robert Η (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. σελ. 40. ISBN 0-226-33228-4. 
25. Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, p 144
26. Encyclopædia Britannica. Article: Azerbaijan
27. Walker, Christopher J. Armenia and Karabagh: The Struggle for Unity. London: Minority Rights Group Publications, 1991, p. 10.
28. «Istorija Vostoka. V 6 t. T. 2, Vostok v srednije veka». Moskva: Vostochnaya Literatura. 2002. ISBN 5-02-017711-3. 
29. Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians", in: Samuelian, Thomas J. (Ed.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982
30. «Страбон о Кавказской Албании» (στα Ρωσικά). Irs-az.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 17 Μαρτίου 2009. 
31. К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4, с. 420-421
32. «Plutarch, The Parallel Lives. Pompey, 35». Penelope.uchicago.edu. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
33. «Plutarch, ''The Parallel Lives:'' "Pompey", 36». Penelope.uchicago.edu. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
34. Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, p 145
35. Е.В. Федорова. «Императорский Рим в лицах» (στα Ρωσικά). Ancientcoins.narod.ru. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Απριλίου 2008. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2009. 
36. Rome and Caucasian Albania (βιβλίο στα ιταλικά). Books.google.it. 2001. ISBN 9788887231953. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. ^{[νεκρός σύνδεσμος]}
37. Ильяс Бабаев. «Какие монеты употребляли на рынках Азербайджана» (στα Ρωσικά). Irs-az.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2009. 
38. «Strabo. Geography, book 11, chapter 14». Perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
39. «Encyclopædia Britannica 1911, ''s.v.'' Albania, Caucasus». 1911encyclopedia.org. 6 Οκτωβρίου 2006. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Οκτωβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
40. Ehsan Yarshater (1983). The Cambridge history of Iran. 1. Cambridge University Press. σελ. 141. ISBN 0-521-20092-X.  & (ISBN 9780521200929)
41. Gignoux. "Aneran". Encyclopaedia Iranica. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Νοεμβρίου 2007. The high priest Kirder, thirty years later, gave in his inscriptions a more explicit list of the provinces of Aneran, including Armenia, Georgia, Albania, and Balasagan, together with Syria and Asia Minor. 
42. «Encyclopædia Britannica: The list of provinces given in the inscription of Ka'be-ye Zardusht defines the extent of the empire under Shapur». Britannica.com. Ανακτήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 2013. 
43. «Movses Kalankatuatsi. ''History of Albania''. Book 1, Chapter XV». Vostlit.info. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
44. «Movses Kalankatuatsi. ''History of Albania''. Book 2, Chapter VI». Vostlit.info. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
45. The Cambridge History of Iran. 1991. ISBN 0-521-20093-8. 
46. http://www.iranicaonline.org/articles/khosrow-ii
47. История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. (ISBN 5-02-017711-3) (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»)
48. «Caucasian Albanian Script. The Significance of Decipherment by Dr. Zaza Alexidze». Azer.com. Ανακτήθηκε στις 6 Μαΐου 2012. 
49. Minorsky, Vladimir (1953), σελ. 504. 
50. J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007). "Rather, we have to assume that Old Udi corresponds to the language of the ancient Gargars (cf. Movsēs Kałankatuac‘i who tells us that Mesrob Maštoc‘ (362–440) created with the help [of the bishop Ananian and the translator Benjamin] an alphabet for the guttural, harsh, barbarous, and rough language of the Gargarac‘ik‘)."
51. К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М—Л., 1959:"Как известно, в V в. Месроп Маштоц, создавая албанский алфавит, в основу его положил гаргарское наречие албанского языка («создал письмена гаргарского языка, богатого горловыми звуками»). Это последнее обстоятельство позволяет высказать предположение, что именно гаргары являлись наиболее культурным и ведущим албанским племенем."
52. Peter R. Ackroyd. The Cambridge history of the Bible. — Cambridge University Press, 1963. — vol. 2. — p. 368:"The third Caucasian people, the Albanians, also received an alphabet from Mesrob, to supply scripture for their Christian church. This church did not survive beyond the conquests of Islam, and all but few traces of the script have been lost, and there are no remains of the version known."
53. Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, translated from Old Armenian by Sh. V. Smbatian. Yerevan: Matenadaran (Institute of Ancient Manuscripts), 1984
54. Toumanoff, Cyril. The Arsacids. Encyclopædia Iranica.
55. «Encyclopædia Britannica: "Middle Persian [Sassanian Pahlava] and Parthian were doubtlessly similar enough to be mutually intelligible». 2003. σελ. 627. 
56. Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242: " Middle Persian was the official language of the Sassanian dynasty"
57. Shnirelman, V.A.(2001), 'The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79: "Yet, even at the time of Caucasian Albania and later on, as well, the region was greatly affected by Iran and Persian enjoyed even more success than the Albanian language".
58. Istakhari(1994), Ibrahim. " Masalek va Mamalek", tr. As’ad ibn Abdullah Tustari, Majmueyeh Enteshārat Adabi ο Tarikho Moqufāt Doctor Afshar, Tehran.
59. История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. (ISBN 5-02-017711-3) (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»)
60. Ronald G. Suny: What Happened in Soviet Armenia? Middle East Report, No. 153, Islam and the State. (Jul. - Aug., 1988), pp. 37-40.
61. Kuznetsov, Igor. «Udis» (στα Ρωσικά). vehi.net. 
62. Stuart, James (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group. σελ. 27. ISBN 0-313-27497-5.