Αλέξανδρος Παπαναστασίου

Αλέξανδρος Παπαναστασίου
Πρωθυπουργός της Ελληνικής Δημοκρατίας
Περίοδος 12 Μαρτίου 1924 - Πρώτη κυβέρνηση – 24 Ιουλίου 1924
Προκάτοχος	Γεώργιος Καφαντάρης
Διάδοχος	Θεμιστοκλής Σοφούλης
Περίοδος 26 Μαΐου 1932 - Δεύτερη κυβέρνηση – 5 Ιουνίου 1932
Διάδοχος	Ελευθέριος Βενιζέλος
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση	8 Ιουλίου 1876 (1876-07-08), Τρίπολη Αρκαδίας
Θάνατος	17 Νοεμβρίου 1936 (60 ετών) Εκάλη Αττικής
Εθνότητα	Ελληνική
Πολιτικό κόμμα	Κόμμα Δημοκρατικής Ενώσεως Αγροτικόν Εργατικόν Κόμμα
Σύζυγος	άγαμος
Παιδιά	άτεκνος
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης Πανεπιστήμιο Χούμπολτ Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Πανεπιστήμιο του Παρισιού
Επάγγελμα	πολιτικός διπλωμάτης κοινωνιολόγος
Σχετικά πολυμέσα

Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1925 μετά την απόφαση του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου

Με το Ν.4332/29 (μετά την παραίτησή του από υπουργός Γεωργίας στην Οικουμενική Κυβέρνηση Ζαΐμη) ιδρύεται η Αγροτική Τράπεζα, όχι όμως ως συνεταιριστική τράπεζα, όπως την ήθελε ο ίδιος ο Παπαναστασίου^[1]

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (8 Ιουλίου 1876 - 17 Νοεμβρίου 1936) ήταν πολιτικός επιστήμονας, κοινωνιολόγος και ηγέτης του αριστερού δημοκρατικού φιλελεύθερου χώρου, υπουργός σε πολλές κυβερνήσεις και δύο φορές πρωθυπουργός (1924 και 1932), ο ιδρυτής του πολιτεύματος της Αβασίλευτης Δημοκρατίας στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 1924.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στις 8 Ιουλίου 1876 στην Τρίπολη Αρκαδίας.^[2] Ήταν γιος του Παναγιώτη Παπαναστασίου και της Μαριγώς Ρογάρη - Αποστολοπούλου. Ο πατέρας του ήταν γυμνασιάρχης και τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας και διετέλεσε βουλευτής Μαντίνειας, ενώ η μητέρα του ήταν κόρη του Δημάρχου Λεβιδίου. Η οικονομική ευμάρεια των γονιών του, τον πριμοδότησαν με σπουδές που καθόρισαν τη μετέπειτα του πορεία. Σπούδασε Νομική και κοινωνικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και κατόπιν συνέχισε τις σπουδές του στη Νομική και τη Φιλοσοφία στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης, του Βερολίνου, του Λονδίνου και των Παρισίων.^[3] Την εποχή που σπούδαζε στη Γερμανία, επικρατούσαν σοσιαλιστικές ιδέες, από τις οποίες επηρεάστηκε και ο τρόπος σκέψης του. Ιδιαίτερα ασχολήθηκε με τα θεωρητικά προβλήματα του συνεργατισμού και διαμόρφωσε μέσα του έντονες συνεταιριστικές αντιλήψεις. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1907 και την επόμενη χρονιά ίδρυσε την Κοινωνιολογική Εταιρία και ήταν συνιδρυτής (μαζί με τον Αλέξανδρο Δελμούζο και τον Θρασύβουλο Πετιμεζά) της «Ομάδας των Κοινωνιολόγων».

Το 1910, μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρίας ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα και στις εκλογές του ίδιου έτους ο Παπαναστασίου εκλέχτηκε βουλευτής. Έδωσε έντονες μάχες για την παραχώρηση των τσιφλικιών στους ακτήμονες της Θεσσαλίας.^[3] Το 1916, ως βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων, προσχώρησε στο κίνημα της Θεσσαλονίκης και αντιπροσώπευσε την Επαναστατική Κυβέρνηση των Ιονίων Νήσων. Το Μάρτιο του 1917 του ανατέθηκε από την προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης η Γενική Διοίκηση των Ιονίων Νήσων. Εξελέγη πολλάκις βουλευτής (1910, 1915, 1923, 1926, 1928, 1932, 1933 και 1936). Από το 1917 έως το 1920 ήταν Υπουργός Συγκοινωνιών και προσωρινά Υπουργός Περιθάλψεως και Εσωτερικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Το 1922 δημοσίευσε το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», με το οποίο καταγγέλθηκε η πολιτική των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων στο Μικρασιατικό ενώ παράλληλα υποστήριζε την εγκαθίδρυση Δημοκρατίας. Για την πράξη αυτή καταδικάστηκε σε φυλάκιση, αλλά με το ξέσπασμα του Κινήματος Πλαστήρα, απελευθερώθηκε.

Όταν στις 14 Ιουνίου 1917 η Προσωρινή κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου μεταφέρεται στην Αθήνα και ανασχηματίζεται, ο Παπαναστασίου αναλαμβάνει το Υπουργείο Συγκοινωνιών και το κρατάει έως τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920.^[4] Ως υπουργός Συγκοινωνιών προωθεί την αναδιοργάνωση του Πολυτεχνείου και της Σχολής Καλών Τεχνών και επικυρώνει με νόμο (Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός) το νέο σχέδιο πόλεως της Θεσσαλονίκης, που είχε καταστραφεί από την πυρκαγιά τον Αύγουστο του 1917 και εισηγείται στη Βουλή τη σύσταση επιτροπής για τη μελέτη του σχεδίου πόλεως της Αθήνας.

Οι τέσσερις βασικές φάσεις της σταδιοδρομίας του

1876-1908	Διαμορφώνει την επιστημονική και ιδεολογική του υποδομή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό
1908-1917	Εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή και αρχίζει να ξεχωρίζει, λειτουργώντας στον ευρύτερο βενιζελικό πολιτικό χώρο
1917-1923	Διορίζεται Υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου (μέχρι τις εκλογές του 1920). Το 1922 θα γίνει δημοφιλής, ή πάντως ευρύτερα γνωστός, με το Δημοκρατικό Μανιφέστο και τη δίωξη, τη δίκη, τη φυλάκισή του, κ.λπ. Το Νοέμβριο του 1923 ίδρυσε την ημερήσια εφημερίδα «Δημοκρατία», της οποίας υπήρξε ο κύριος αρθρογράφος.
1924-1936	Ως πρωθυπουργός πρωτοστατεί στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και μετά εναλλάσσει την έντονη παρουσία του στο κοινοβούλιο και στα αξιώματα του πρωθυπουργού και του υπουργού με φυλακίσεις, εκτοπίσεις και διώξεις που τις διαδέχονται ομιλίες, κομματικά συνέδρια και βαλκανικές διασκέψεις. Χωρίς να αποκτήσει μαζική λαϊκή απήχηση, έχει να επιδείξει σημαντική επίδραση κυρίως στη νεολαία του καιρού του. Την ίδια περίοδο αναδεικνύονται οι όψεις μιας εντυπωσιακά πολυσύνθετης πολιτικής φυσιογνωμίας, με εξαιρετική ευρύτητα ενδιαφερόντων και απασχολήσεων [5]

Ο Παπαναστασίου σε αριθμούς

• Ως πρωθυπουργός ο Παπαναστασίου συμπλήρωσε σε 28 χρόνια συνεχούς πολιτικής παρουσίας, 144 ημέρες (134 το 1924, 12 Μαρτίου - 25 Ιουλίου, και 10 το 1932, 26 Μαΐου - 5 Ιουνίου).
• Ως υπουργός (χωρίς να είναι ταυτόχρονα και πρωθυπουργός) είχε μια συνολική θητεία 56 μηνών και 18 ημερών: 41 μήνες το 1917-1920 ως Υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, 14 μήνες το 1926-1928, ως Υπουργός Γεωργίας στην «οικουμενική» κυβέρνηση Α. Ζαΐμη και 48 μέρες το 1933, ως Υπουργός Εθνικής Οικονομίας στη βραχύβια κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου.
• Ως πρωθυπουργός το 1924 ανέλαβε για 52 μέρες και το Υπουργείο Οικονομικών, ενώ το 1932 για 10 μέρες τα υπουργεία Στρατιωτικών, Ναυτικών, Αεροπορίας και Εξωτερικών.
• Υπήρξε πληρεξούσιος στην Α΄ Αναθεωρητική Βουλή το 1910 (1 Σεπτεμβρίου -12 Οκτωβρίου). Στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή το 1911 (8 Ιανουαρίου -1 Ιουνίου) και στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το 1924-1925 (2 Ιανουαρίου 1924 -29 Σεπτεμβρίου 1925).
• Διετέλεσε βουλευτής το 1915 (3 Αυγούστου -21 Οκτωβρίου), το 1917-1920 (12 Ιουλίου 1917 -15 Οκτωβρίου 1920), το 1926-1928 (26 Νοεμβρίου 1926 -28 Αυγούστου 1928), το 1928-1932 (17 Οκτωβρίου 1928 - 20 Αυγούστου 1932), το 1932-1933 (24 Οκτωβρίου 1932 -29 Ιανουαρίου 1933), το 1933-1935 (7 Μαΐου 1933 -1 Απριλίου 1935) και το 1936 (2 Μαρτίου -4 Αυγούστου).
• Ως γερουσιαστής για 38 ημέρες το 1933 (30 Μαρτίου - 7 Μαΐου).^[6]

Ως πρωθυπουργός

Το Μάρτιο του 1924 σχημάτισε κυβέρνηση με τη στήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων, η οποία κατέθεσε στις 25 Μαρτίου του 1924 ψήφισμα στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για την ανακήρυξη αβασίλευτης Δημοκρατίας, κηρύσσοντας έκπτωτη τη μοναρχία.^[3] Το ψήφισμα επικυρώθηκε με δημοψήφισμα στις 13 Απριλίου 1924. Σημαντικά νομοθετήματα της πρωθυπουργίας του θεωρείται η ίδρυση Πανεπιστήμιου στη Θεσσαλονίκη, η αναγνώριση της δημοτικής γλώσσας κ.ά. Επίσης διατέλεσε και Υπουργός των Εξωτερικών από 12 Μαρτίου 1924 έως 31 Μαρτίου 1924.^[7] Από το 1926 έως το 1928 διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην Οικουμενική Κυβέρνηση Ζαΐμη. Εκεί εφάρμοσε κάποιες από τις συνεταιριστικές του ιδέες και φρόντισε το θέμα των ακτημόνων κ.ά. Στις 26 Μαΐου 1932 πήρε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης, η οποία ορκίστηκε αλλά παραιτήθηκε σχεδόν αμέσως, στις 3 Ιουνίου 1932. Επίσης είχε λάβει το χαρτοφυλάκιο του Υπουργείου των Εξωτερικών από 26 Μαΐου 1932 έως 05 Ιουνίου 1932.^[7] Από τον Ιανουάριο έως το Μάρτιο του 1933 ήταν υπουργός Εθνικής Οικονομίας και προσωρινά Γεωργίας στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Μετά την αποτυχία του κινήματος του 1935 παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο, αλλά απαλλάχθηκε.

Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της βαλκανικής ειρήνης και συνεργασίας και ίδρυσε την οργάνωση «Βαλκανική Ένωση» για το σκοπό αυτό. Αντιτάχθηκε στις δικτατορίες του Θεόδωρου Πάγκαλου και του Ιωάννη Μεταξά. Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά τον έθεσε σε κατ' οίκον περιορισμό.

Η Κοινωνιολογική Εταιρεία και απόψεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου περί σοσιαλισμού

Μετά το πέρας των σπουδών του στο Βερολίνο, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου επιστρέφει στα 1907 στην Αθήνα. Την επόμενη χρονιά, ιδρύει την «Κοινωνιολογική Εταιρεία», μαζί με τους Α. Αραβαντινό, Αλ. Δελμούζο, Α. Μυλωνά, Θρ. Πετιμεζά, Κ. Τριανταφυλλόπουλο. Σκοπός της εταιρείας ήταν η εκλαΐκευση των επιστημονικών μελετών, με σκοπό να γίνουν γνωστές στο ευρύ κοινό, η εργασία με σκοπό την επίτευξη ίσων δικαιωμάτων για όλους, με ρύθμιση των μέσων παραγωγής και μεταβολή του οικονομικού και πολιτειακού οργανισμού, ενώ για την επίτευξή του είναι απαραίτητη η οργάνωση των εργατών σε συνεταιρισμούς και «ίδιον πολιτικόν κόμμα».^[8]

«Ιδρύεται εν Αθήναις Σύλλογος υπό την επωνυμίαν ‘Κοινωνιολογικήν Εταιρείαν’, σκοπών: Ι) Να υποβοηθήσεις τας φιλοσοφικάς και οικονομικάς μελέτας και να τας εκλαϊκεύση ΙΙ) Να εργασθή, όπως εναγνωρισθή πρακτικώς η πολιτική αρχή, ότι: Α) σκοπός της πολιτείας είναι η δι’ όλα τα μέλη της κοινωνίας εξασφάλισις και προαγωγή εξ ίσου ευνοϊκών συνθηκών προς ανάπτυξιν της προσωπικότητάς των Β) προς επίτευξιν του σκοπού τούτου, ο οποίος δεν είναι δυνατόν να πληρωθή τελείως, αν μη καταστώσι κοινά τα μέσα της παραγωγής και ρυθμισθή η διανομή του πλούτου αναλόγως των αναγκών εκάστου, πρέπει να μεταβάλλεται βαθμιαίως ο οικονομικός και πολιτειακός οργανισμός κατά το εκάστοτε δυνατόν μέτρον, αδιαφόρως προς την εκ τούτου βλάβην των ατομικών συμφερόντων, ωρισμένων προσώπων ή τάξεων Γ) προς τοιαύτην βαθμιαίαν επίτευξιν του ανωτέρω σκοπού είναι απαραίτητος η οργάνωσις του εργαζόμενου λαού εις οικονομικούς συνεταιρισμούς, και ίδιον πολιτικόν κόμμα».^[9]

Βάσει του καταστατικού της εταιρείας όμως, πέραν του πολιτειακού, ιδιαίτερη μέριμνα δινόταν στους εργάτες. Είναι γνωστοί οι αγώνες που έκανε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, την καθιέρωση σωματείων για την προάσπιση των συμφερόντων τους, την προστασία των γυναικών και των ανηλίκων στους χώρους εργασίας, τον περιορισμό του ωραρίου και τη θέσπιση της Κυριακής αργίας, την ίδρυση του Ι.Κ.Α., κ.ά.

Είναι από τους πρώτους σοσιαλιστές πολιτικούς της Ελλάδας, ο οποίος όμως βρίσκεται μακριά από τον Κομμουνισμό. Επιθυμεί τη βαθμιαία και σταθερή εξέλιξη της κοινωνίας σε σοσιαλιστική κι όχι μέσω της επανάστασης, την οποία χαρακτηρίζει ως αδίκημα κατά του πολιτισμού.^[10] Οι αντιλήψεις του αυτές αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια των σπουδών του και στοχεύουν –εκτός των άλλων- στην αντιμετώπιση της εξάπλωση των μαρξιστικών ιδεών στο εργατικό κίνημα. Αναγνωρίζει σαφώς τα υπάρχοντα προβλήματα της τάξης αυτής αλλά πιστεύει πάνω απ’ όλα στην ‘επιστημονική διάγνωσή’ τους και στον καταλυτικό ρόλο μιας ελίτ διανοουμένων.^[11] Στόχος του είναι η διαμόρφωση ενός «στοργικού» κράτους. Το Κράτος οφείλει με βαθμιαίες παραχωρήσεις προς τις εργατικές τάξεις, ώστε να προάγεται και η κοινωνική οικονομία αλλά και το εργατικό σώμα της χώρας. Σύμφωνα με τον Κ. Τριανταφυλλόπουλο, στον πρόλογο του βιβλίου «Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα», ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν οπαδός ενός αναμορφωτικού ή μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού, ο οποίος αντιδιαστέλλεται και από τον επαναστατικό σοσιαλισμό και από τον κομμουνισμό. Η διαφοροποίηση του Παπαναστασίου από τον μαρξιστικό σοσιαλισμό, δεν έγκειται στην προβληματική σχετικά με τη θεωρητική ανάλυση του κοινωνικού φαινομένου, αλλά στα ζητήματα σχετικά με το περιεχόμενο ενός εφικτού προγράμματος προς τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Επηρεάστηκε σαφώς από τις εξελίξεις στη Ρωσία και τις επιπτώσεις που είχε η εκεί επανάσταση στο εργατικό κίνημα της χώρας. Οι απόψεις αυτές επεκτείνονται και στον ρόλο της εργατικής τάξη στην κοινωνική και πολιτική διαδικασία. Για την Ελλάδα, πιστεύει πως η σοσιαλιστική μετάβαση μπορεί να συμβεί με την οργάνωση των εργατικών τάξεων σε ένα επίπεδο κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών, το οποία θα αντισταθμίσει τις άρχουσες τάξεις και θα υποχρεώσει το κράτος να παραχωρήσεις. Παράλληλα, το Κράτος από τη μεριά του, θα πρέπει να εφαρμόσει μια πολιτική που να βασίζεται στις αρχές του εξελικτικού σοσιαλισμού. Αυτό είναι εφικτό, μόνο αν αποδεχθεί την ιδέα της δημοκρατικής διαδικασίας μετάβασης. Κύριο χαρακτηριστικό των σοσιαλιστικών αυτών ιδεών, είναι ότι εισάγονται στη χώρα και αναπτύσσονται ανεξάρτητα από οποιαδήποτε εργατικό κίνημα. Η εργατική τάξη στην Ελλάδα, άλλωστε, είναι εκείνη την εποχή απίστευτα ολιγάριθμη και σαφώς ανοργάνωτη. Χαρακτηριστική άλλωστε ως προς αυτό είναι η δήλωση του Ελ. Βενιζέλου στη Βουλή, προς απάντηση του Δ. Ράλλη : «Οι εργάται, κύριοι, θα ήσαν ευτυχείς, αν ήσαν πολλοί. Αλλ’ εάν ήσαν όντως οι πολλοί, βεβαιωθείτε ότι ολίγοι εξ ημών θα ευρισκόμεθα εις την αίθουσαν τάυτην, αντιπροσωπεύοντας τον λαόν τούτον».^[12] Ανάμεσα στον Βενιζέλο τον Παπαναστασίου υπήρχε, κατά τα πρώτα έτη της πολιτικής τους συνύπαρξης ιδίως, μια αμοιβαία συμπληρωματικότητα λειτουργιών και ρόλων. Η τολμηρή και θαρραλέα για την εποχή της πολιτική του Βενιζέλου, είχε ανάγκη τη ροπή του Παπαναστασίου για να υλοποιηθεί, καθώς ο δεύτερος προετοίμαζε το έδαφος για να επιβληθούν τα διάφορα μέτρα.

Τις αντιλήψεις του αυτές συμμερίζονται τα περισσότερα στελέχη του κόμματος των Φιλελευθέρων. Οι απόψεις τους συγκλίνουν σε πολλά σημεία: αναγνώριση ύπαρξης ενδοκοινωνικών συγκρούσεων, αναγνώριση ανάγκης αυτόνομης οργάνωσης της εργατικής τάξης, αναγνώριση του επιδιαιτητικού ρόλου του κράτους, επιδίωξη κοινωνικής εκτόνωσης, αποδοχή κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες όμως δεν βάζουν σε κίνδυνο την ύπαρξη του καπιταλιστικού κράτους, με σκοπό την αποφυγή γενίκευσης και συσσώρευσης των κοινωνικών συγκρούσεων. Η μόνη ουσιώδης διαφορά εντοπίζεται στην αφετηρία: Για τον Βενιζέλο η αυτόνομη οργάνωση των εργατών, θα βοηθούσε το από τη φύση του ουδέτερο κράτος να αυτονομηθεί από την κυρίαρχη αστική τάξη και να ασκεί απρόσκοπτα το διαιτητικό του ρόλο ενώ για τον Παπαναστασίου, η οργανωμένη εργατική τάξη θα πίεζε το ταξικό αστικό κράτος, αναγκάζοντάς το να συνεκτιμήσει στις πολιτικές του επιλογές και τα δικά της συμφέροντα.^[13]

Στα 1910 ιδρύει, μαζί με τα μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, το ‘Λαϊκό Κόμμα’. Οι σκοποί του κόμματος, όπως αναφέρονται στο καταστατικό που δημοσιεύτηκε σε 16σέλιδο τεύχος, στο Παράρτημα της εβδομαδιαίας εφημερίδας ‘Κοινωνισμός’^[14], προσανατολίζονται προς την εξυγίανση του κράτους, την κυριαρχία του λαού, την οργάνωση των επαγγελματικών τάξεων, τη διασφάλιση του Κράτους από εξωτερικούς κινδύνους, τη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος. Το Λαϊκό Κόμμα έκανε την πρώτη του εμφάνιση στην Α’ Αναθεωρητική Βουλή του 1910, αλλά διαλύθηκε μετά σύντομο διάστημα. Από την ανάγνωση του προγράμματος του Κόμματος προκύπτουν κάποια συμπεράσματα, σχετικά με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής: Οι εργατικές τάξεις, γνώρισαν μεν βελτίωση των αποδοχών τους, αλλά όχι εις βάρος της εργοδοσίας κι ούτε αναλόγως προς την αύξηση της παραγωγικότητας. Η μονομερής κατανομή του πλούτου λοιπόν, συνεπάγεται ορισμένα καταλυτικά για τη δομή και λειτουργία της κοινωνίας ζητήματα, όπως η δημιουργία μιας κοινωνικής τάξης, με έδρα στην κατοχή παραγωγικών μέσων, η οποία καρπώνεται την εργασία των πολλών, επιβάρυνση της εξέλιξης, εφ’ όσον οδηγεί στη δημιουργία αγαθών όχι για την προαγωγή του ανθρώπου αλλά προς όφελος της τάξης, η οποία κατέχει τα μέσα παραγωγής, ενώ η αστική τάξη δεν αρκείται στον έλεγχο των μέσων παραγωγής και επιδιώκει να γίνει και η κυρίαρχη άρχουσα τάξη. Φυσικό επακόλουθο όλων αυτών είναι ότι τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα να γίνονται πειθήνια όργανα των συμφερόντων της αστικής τάξης, η οποία στην ουσία κυβερνά το κράτος (φανερά ή μυστικά) προς ίδιον όφελος.^[15]

Το μεγαλύτερο διάστημα της πολιτικής του παρουσίας, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, το πέρασε ενταγμένος στο Κόμμα Φιλελευθέρων, είτε ως άτομο είτε ως μέλος της Δημοκρατικής Ένωσης, παρ’ όλες τις διαφωνίες που είχε συχνά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ήταν τοποθετημένος αριστερότερα από την προοδευτικότερη πτέρυγα των Φιλελευθέρων. Όσο περνούσαν τα χρόνια, ο Βενιζέλος –λόγω ηλικίας και διαφορετικής θεώρησης των πραγμάτων- γινόταν περισσότερο συντηρητικός, γεγονός που προκαλούσε περισσότερες διαφωνίες, καθώς ο Παπαναστασίου, παρέμενε σταθερός στις αρχικές του –ριζοσπαστικές- απόψεις.

Η τελευταία του συνεργασία με το κόμμα Φιλελευθέρων και η αντιμετώπιση του^[16] Βενιζέλου, περιγράφεται από την Πην. Δέλτα, στο Ημερολόγιό της:^[17] «[…] Στην τελευταία του πρωθυπουργία, παραμονές εκλογών του Μαΐου 1932, ζήτησε να τον πλησιάσει ο Παπαναστασίου, που δεν είχε καμία ελπίδα να πετύχει μόνος του και ήθελε να μπει στο συνδυασμό των Φιλελεθεύρων. Σαν πάντα ο Βενιζέλος των δέχθηκε. Ένα βράδυ που γευμάτιζε σπίτι μας μιλούσαν και συζητούσαν γι’ αυτό. Καθόταν δεξιά μου στο τραπέζι. Του είπα: «Γιατί τον δέχεστε κύριε Πρόεδρε; Τι να τον κάνετε;» Μου αποκρίθηκε: «Είναι καλό στοιχείο. Γιατί να μην το δεχτώ;» -«Γιατί σας πρόδωσε επανειλημμένως. Και θα σας προδώσει πάλι». Γέλασε ο Βενιζέλος, το ανοιχτόκαρδο παιδικό του γέλιο. «Το ξέρω», είπε καλόκαρδα, «μα και πάλι θα τον πιστέψω». Ανυπόμονα του είπα: «Γιατί τον δέχεστε, γιατί αφήνετε να σας γελάν έτσι;» Μου αποκρίθηκε με το ίδιο ανοιχτόκαρδο χαμόγελο: «Όταν μου μιλά ο Παπαναστασίου, ή άλλος, τον πιστεύω. Πάντα τον πιστεύω. Δεν βάζω με τον νου μου πως μπορεί να είναι ανειλικρινής. Εγώ δεν λέγω ψέματα. Γιατί να υποψιαστώ πως μου λέγει αυτός;» -«Γιατί κάθε φορά σας γέλασε, και πάλι θα σας γελάσει» Ο Βενιζέλος μελαγχόλησε. «Τι να κάνω;», είπε με μια κίνηση των ώμων «Πάλι θα τον πιστέψω».^[18] «Έτσι και με τον Παπαναστασίου. Τόσες φορές τον απάτησε, τόσες φορές τον πρόδωσε. Κάθε φορά που ξαναπαρουσιαζόταν και του έλεγε: «Αυτή τη φορά, ειλικρινώς, θέλω να συνεργαστώ μαζί σας», με παιδική αφέλεια τον δεχόταν, τον χτυπούσε στον ώμο και του έλεγε: ‘Το ξέρω πως κατα βάθος θα ίδια ιδανικά μας οδηγούν’.»^[19]

Οι διαφωνίες αυτές, δεν σημαίνουν πως δεν υπήρχε αλληλοεκτίμηση μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών. Σε μια σειρά άρθρων του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, τα οποία δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Νέα Ελλάς», στις 16, 17 και 20 Δεκεμβρίου του 1915, εξυμνείται η στάση του Βενιζέλου στην εξωτερική πολιτική της χώρας, η ανάμειξή του στα εσωτερικά ζητήματα σε μια κρίσιμη περίοδο, όπως το 1909 και οι μεταρρυθμίσεις που ακολούθησαν.^[20]

Ο θάνατός του

Απεβίωσε ξαφνικά στις 17 Νοεμβρίου 1936 από ανακοπή καρδιάς στην Εκάλη. Η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη δίνοντας την ευκαιρία μιας σιωπηρής αντιδικτατορικής εκδήλωσης με τη συμμετοχή χιλιάδων πολιτών. Η 4η Αυγούστου απαγόρευσε τη δημοσίευση κάθε πληροφορίας σχετικά με την κηδεία, όπως και άρθρων και νεκρολογιών για τον εκλιπόντα πολιτικό.^[21]

Σήμερα, στο Λεβίδι Αρκαδίας υπάρχει Μουσείο προς τιμήν της μνήμης του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου. Μάλιστα, πέραν των προσωπικών αντικειμένων του, φυλάσσεται και ο εγκέφαλος του Αρκά πολιτικού σε ειδικό χημικό υγρό.^[22]

Στη Θεσσαλονίκη κεντρική οδός φέρει το όνομά του και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο τον τιμά ως ιδρυτή του με τον ανδριάντα του στο κέντρο της Πανεπιστημιούπολης. Επίσης το όνομά του έχει δωθεί σε ένα από τους μεγαλύτερους και πολυσύχναστους δρόμους των Χανίων.

Παραπομπές

1. Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ. 8ος, εκδοτική Αθηνών, 1988
2. Αναστασιάδης, Γεώργιος· Καϊδατζής, Ακρίτας (2008). Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Η σημαντική συμβολή του στη Δημοκρατία και στον Συνταγματικό Λόγο: Μελέτες και Τεκμήρια. Ελισώ Αναστασιάδου, Άννα Καραπάνου. Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων. σελ. 19. ISBN 978-960-6757-14-3. 
3. «Αλέξανδρος Παπαναστασίου, το πείραμα της αβασίλευτης δημοκρατίας». Ε΄ Ιστορικά (26): 7. 
4. Συλλογικό έργο (1987). Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο. Αθήνα: εκδόσεις Αντί. 
5. Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Η σημαντική συμβολή του στη Δημοκρατία και στον Συνταγματικό Λόγο Σειρά: Προσωπικότητες της Πολιτικής και της Επιστήμης 1, 2008 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, σελ.13-14
6. Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Η σημαντική συμβολή του στη Δημοκρατία και στον Συνταγματικό Λόγο Σειρά: Προσωπικότητες της Πολιτικής και της Επιστήμης 1, 2008 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, σελ.16-17
7. Μακρυδημήτρης, Αντώνης (2000). Οι υπουργοί των εξωτερικών της Ελλάδας 1829-2000. Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη. σελ. 83. ISBN 9789600329414. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2017. Ανακτήθηκε στις 20 Ιουνίου 2016. 
8. Παπαναστασίου, Αλέξανδρος (1957). Μελέτες Λόγοι Άρθρα. Αθήνα: χ.ε. σελ. 3. 
9. Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα, Αθήνα, 1957, επιμ. Κ. Τριανταφυλλόπουλου, σελ 490
10. Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα, Αθήνα, 1957, επιμ. Κ. Τριανταφυλλόπουλου, σελ η
11. Αλέξανδρος-Ανδρέας Κύρτσης “Ο Α. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ου αιώνα”, στο: Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές απόψεις του, Πρακτικά Συνεδρίου που οργανώθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 5-7 Δεκεμβρίου 1986, εκδ. Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα, 1990, σελ. 63-78
12. Δέλτα, Πηνελόπη (2002). Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος Ημερολόγιο, αναμνήσεις, μαρτυρίες, αλληλογραφία. Αθήνα: Έρμης. σελ. 324. 
13. Κύρτση, Αλέξανδρος Ανδρέας (1990). “Ο Α. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ου αιώνα. Αθήνα: Πάντειος. σελ. 63-78. 
14. Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα, Αθήνα, 1957, επιμ. Κ. Τριανταφυλλόπουλου, σελ. η
15. Γιώργος Κοντογιώργης, “Οι σοσιαλιστικές ιδέες του Αλέξανδρου Παπαναστασίου” στο Γ. Αναστασιάδη, Γ. Κοντογιώργη, Π. Πετρίδη (επιμ.) Θεσμοί-Ιδεολογία-Πολιτική στον Μεσοπόλεμο, εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1987, σελ. 83 – 102.
16. Το καταστατικό της εταιρείας, απ’ όπου και το απόσπασμα από το προοίμιο, εκδόθηκε σε ένα τεύχος 8 σελίδων στα 1908. Το προοίμιο βρίσκεται στο Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα σελ 3
17. Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα, Ελευθέριος Βενιζέλος Α’ Ημερολόγιο- Αναμνήσεις- Μαρτυρία – Αλληλογραφία εκδ. Ερμής, Αθήνα, 2002, σελ. 228.
18. Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα, Ελευθέριος Βενιζέλος Α’ Ημερολόγιο- Αναμνήσεις- Μαρτυρία – Αλληλογραφία εκδ. Ερμής, Αθήνα, 2002, σελ. 236
19. Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα, Ελευθέριος Βενιζέλος Α’ Ημερολόγιο- Αναμνήσεις- Μαρτυρία – Αλληλογραφία εκδ. Ερμής, Αθήνα, 2002, σελ. 272-3.
20. Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες- Λόγοι-Άρθρα, Αθήνα, 1957, επιμ. Κ. Τριανταφυλλόπουλου, σελ 212 - 220.
21. Δαφνής, Γρηγόριος (1997). Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940. 2. Αθήνα: εκδόσεις Κάκτος. σελ. 426. ISBN 9789603828822. 
22. «Ξενάγηση στα μουσεία του Λεβιδίου (εικόνες)». www.kalimera-arkadia.gr. Ανακτήθηκε στις 22 Ιουλίου 2016. 

Πηγές

• Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου (με πρόλογο Κ. Τριανταφυλλόπουλου, Αθήνα 1957)
• Ν. Καστρινός, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Ο Αναμορφωτής της Δημοκρατίας (Αθήνα 1975)
• Αναφορά στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (Μορφωτικό ίδρυμα ΑΤΕ, επιμέλεια Ελ. Σμαραγδή, Αθήνα 1986).
• Αντώνης Μακρυδημήτρης, Οι υπουργοί των εξωτερικών της Ελλάδας 1829-2000, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ. 83-84
• Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1997
• Σπύρος Μαρκέτος, Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού. Διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστήμιου Αθηνών, 1998.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Σταυρίδη-Πατρικίου, Ρένα, «Η σύνδεση των Κοινωνιολόγων με το κίνημα του δημοτικισμού», Τα Ιστορικά 9 (Δεκέμβριος 1988): σ. 353-370.
• Σταυρίδη-Πατρικίου, Ρένα, «Η ένταξη των σοσιαλιστών διανοουμένων στο κίνημα του Βενιζελισμού», στο: Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος και Χρήστος Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988, σ. 315-328.
• Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης, «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονομολόγος», στο: Γ. Μαυρογορδάτος και Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), όπ.π., σ. 329-344. Και στο: Ψαλιδόπουλος Μιχάλης, Πολιτική οικονομία και Έλληνες διανοούμενοι. Μελέτες για την ιστορία της οικονομικής σκέψης στη σύγχρονη Ελλάδα, εκδ. Τυποθήτω, Αθήνα 1999, σ. 95-111.
• Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης, Η έννοια της Ηθικής στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Στου ιδίου, Πολιτική οικονομία και Έλληνες διανοούμενοι, όπ.π., σ. 113-118.
• Νούτσος Παναγιώτης, «Οι Κοινωνιολόγοι. Προβλήματα ερμηνείας», στο: Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Αθήνα 1990, σ. 27-41.
• Kύρτσης, A. A., «Ο A. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ου αιώνα», Τα Ιστορικά 9 (Δεκέμβριος 1988): σ. 339-351.
• Κύρτσης, Α. Α., «Ο Α. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ού αιώνα». Τα Ιστορικά 5 (1988), σ. 339-352.
• Μπαστιάς, Γιάννης, Κωστής Μπαστιάς. Δημοσιογραφία, θέατρο, λογοτεχνία (βιογραφία), κεφ. 6: «Η Δημοκρατία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1924-1926)», σελ. 60-72, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005, ISBN 960-03-3969-4.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, ψηφιοποιημένα βιβλία, •Προσωπικότητες της Πολιτικής και της Επιστήμης 1 - Αλέξανδρος Παπαναστασίου^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Σκιαγράφηση από την Καθημερινή^{[νεκρός σύνδεσμος]}