Ghana nima liɣiri (liɣiri dalinli: GH₵; liɣiri zalikapani dalinli: GHS),di nyɛla Ghana nima ni diri laɣ'shɛli. Di ni n-pahiri taarihi dibaa anahi ka lahi nyɛ Ghana tiŋgbani ni saɣiti laɣ'shɛli. Shiiri zaɣi yini nyɛla din pirigiri pɛsiwa (pesewas (Gp)) kɔbigu zuɣu.Maŋa sulinsi nyaaŋa, Ghana nima daa wɔligi la bɛ maŋa ka chɛ "British West African pound",din daa nyɛ British ni su shɛli.Tiŋgbani ŋɔ zuɣ'lana tuuli liɣiri maŋsulinsi nyaaŋa daa nyɛla Ghana nima pɔŋli yini,yuuni 1958-1965. Yuuni 1965,Ghana nima daa gbaaya ni bɛ walgi bɛ maŋa ka chɛ British nima sulinsi liɣiri soya ka pili salo zaa ni saɣ'ti liɣiri so shɛli. Gbaŋsabila yuli zaŋti "Cedi" (1965–1967) daa nyɛla din zani ti British pɔŋli kura bolibu.Ghana tiŋgbani zuɣulan tuli Dr. Kwame Nkrumah daa yihila shiiri gbana mini laɣ'kuriti silimiin goli July yuuni 1965 ni di zani ti Ghana pɔŋa ŋɔ, silli mini kobɔ.Shiiri ŋɔ daa mali la tiŋgbani zuɣulan' anfooni ka mali silli dibaa anii mini kobɔ anahi(8s 4d), i.e. kobɔ kɔbigu laɣi kura, ka 1 pesewa mi nyɛ kobɔ zaɣi yini.
Silimiin goli February yuuni 1966 sooja gɔmnanti nyaaŋa,zuɣulaan pal'ba ŋɔ daa bori mi ni bɛ yihi jilima lana Nkrumah anfooni la liɣiri zuɣu.Lala laɣ'pala ŋɔ,yuuni (1967–2007) darija daa nyɛla shiiri ni tobu buyi (1.2),ka di chɛ ka di nyɛ pɔŋli pirigili (bee silli pia) di yihibu na saha. Binyɛra daa zuɣusaa dubu sahakam nyɛla din chɛ ka laɣ'pala ŋɔ darija booi,ka di chɛ ka yuuni 2017 lala laɣ'pala ŋɔ laɣ'zuɣu din 20,000 piripa gbaŋ la mini US$2 pa nyɛ yim. Bɛ daa yihiri la lala liɣiri ŋɔ biɛhigu ni biɛla biɛla yuuni 2007 din yɛn niŋ ka Ghana liɣiri mali darija ni taɣibu kamani 1:10,000 zuɣu. Ka yihi kalinli dibaa anahi din ni, ka Ghana liɣiri ŋɔ daa niŋ din du n-gari gbaŋsabila tiŋsi zaa liɣiri. Tum din nyaaŋa din jilima booi mi kamani vaaibu pihiwɔi kɔbigu puuni.
Di ni yina shɛli
Cedi with a cowry
Lala bachi ŋɔ "cedi" di nyɛla kambɔnsi bachi zaŋ ti laɣikpahiri wɔɣu . Laɣikpahirili (zaɣi bɔbigu,laɣikpahira) daa na nyɛla liɣiri zaŋti ti ni boli shɛli Ghana zuŋɔ ŋɔ. Lala "Monetaria moneta" bee laɣikpahira ŋɔ ka gbaŋsabili tiŋsi koma ni amaa di bela India kulisi ni nima ni. Lala din ŋmani kalo-yaɣiri wɔri ŋɔ kpɛ la gbaŋsabili tiŋsi na, "14th century" piligu, ka di nyɛla larigu kohigoriba n-daa ʒi li kpɛna. Ʒɛmani laɣ'baligu din daa diri Gold Coast daa yimi na yuuni 1796 amaa laɣikpahira mini salin zim daa na kuli nyɛla liɣiri pahi di zuɣu beni n-kuri bukaata yini hali ni yuuni 1901.[1]
Bɛ daa yihi la tuuli shiiri na yuuni 1965, ka di zani pɔŋli zaani ni 2.4 cedi = 1 pound, bee 1 pesewa = 1 penny. Shiiri tuuli maa daa chani mi doli pɔŋli kamani 2.4 cedis = 1 pound bee 8s 4d shiiri kam zuɣu ni.
Shiiri palli daa yina n-ti zani n-ti tuuli shiiri maa yuuni 1967 ka daa mali jilima n gari tuli dini maa ni 1.2. Din bɔŋɔ daa ti soli ni pound konveetibu, di ni n-nyɛ 2 second cedis = 1 pound. Lala taɣibu ŋɔ gba daa lahi ti soli ka bɛ yihi tiŋgbanai zuɣulan' kuro Kwame Nkrumah anfooni laɣ'baligu mini gbana zaa zuɣu.
Shiiri din pahiri buyi maa daa chani mi n-doli "sterling" ni ₵2 = £1. Amaa, chira sunsuuni, shiiri din pahiri buyi maa danko daa dɔni tiŋa ni ₵2.45 = £1, n-pɔri gari tuuli shiiri maa. Lala taɣibu ŋɔ daa zani mi n-ti ₵1 = 0.98 U.S. dollars ka di taɣibu ni dollar din daa na kuli za luɣ'yini di ni daa niŋ ka danko sheei tiŋa silimiin goli November 1967. Gɔhibu shɛŋa daa lahi labi zali $0.55 yuuni 1971, $0.78 yuuni 1972, n-ti pahi $0.8696 yuuni 1973 pɔi ka liɣiri ŋɔ naan yi du zuɣusaa yuuni 1978. Binyɛra daa daa du zuɣusaa, ka shiiri ŋɔ daa lahi taɣi zaashee ₵2.80 = $1.00.
Dasabinli daa nyɛla din che ka shiiri danko doni tiŋa. 1980s piligi ha, gɔmnanti daa niŋ nimmohi m-bahi binyɛra daa tiŋgbani ni daa tiŋ sheebu na din deei yi pa sokam ni mi da shɛli yɛla (sokam ni mi shɛli price controls). Din bɔŋɔ daa nyɛla din mali nuu timbu ni daabiligu kam polo, di ni daa niŋ ka dasabila daa zaŋ ti binyɛra nyɛ din niŋ bayana, ka binshɛɣu lahi ka shintori ni. Zaŋ chaŋ yuuni 1983 danko daa nyɛla 120 n-ti 1 U.S. dollar dasabinli ni, shigaari paachi daa dari la ₵150 (di yi ni tooi nya), amaa banki taɣibu daa nyɛla ₵2.80 = $1.00. Bahigu, dini daa niŋ ka tiŋduya liɣiri naari binyɛra din yi sambani polo kpɛna ni, talahi daa gbaai gɔmananti ni o siɣisi binyɛra daa tiŋa, ka zaŋ o zaɣa n-niŋ binyɛra dahi ni. Lala niya ŋɔ daaa naai ya yuuni 1990 ka shiiri du di yubu ni tiŋduya liɣiri. Binyɛra daa zuɣusaa dubu daa kpaŋsi ya (lihimi exchange rate chaati) zaŋ hali ni silimiin goli July 2007, US dollar yini daa nyɛla ₵9500, ka bɛ daa kpuɣi niya zaŋ chaŋ liɣiri taɣibu buta ni.
Yuuni 1979 liɣiri siizibu daa niŋ ya. Laɣigbaŋ pala daa yina ka laɣ'kura gbana pia taɣiri laɣ'pala gbana dibaa ayopɔin. Laɣ'baligu mini banki akaunti nuu daa ka din ni.
Laɣ''baligu
Shiiri tuuli (1965–67)
First cedi (Legal tender: 1965–67)
Image
Value
Description
Date of issue
Obverse & Reverse
Obverse
Reverse
Metal
Weight
Diameter
Edge
5 pesewas
Kwame Nkrumah (Lettering:) CIVITATIS GHANIENSIS CONDITOR (the Founder of Ghana) KWAME NKRUMAH
Ghana banki nima nyɛla din tiri piripa gbana tum yuuni 1958.[3][4]Ghana nima liɣiri din nyɛ piripa gbana nyɛla bɛ ni tooi taɣiri shɛli nahingbana yuuni yuuni ka di nyɛla bɛ bori mi ni bɛ tooi tuhi nyaŋ kantafiiki liɣiri yihibu na.[5] Nuu dihibu bee silimiinsi ni boli shɛli "signature" la gba nyɛla din taɣira di yi ti niŋ ka gɔmnanti palo Ghana banki kpamli. Lala taɣibu ŋɔ nyɛla din niŋdi pari taba amaa di ka sabbu ŋɔ ni. Liɣiri ni yina yuun shɛli bi wuhiri ni bɛ ŋmari li mi yuuni kam,amaa bɛ yihiri li mi na bu bɔbigu saha shɛŋa zuɣuni.