Tudalen o un o'r Llyfrau Gleision, Inquiry into the State of Popular Education in Wales (Llundain, 1847), rhan 2, #.9, tud. 66: "Evils of the Welsh Language"
Adroddiad ar gyflwr addysg yng Nghymru a gomisiynwyd gan senedd San Steffan oedd Brad y Llyfrau Gleision. Cyflwynwyd yr Adroddiad terfynol yn 1847 a'i argraffu yn dair cyfrol yn Nhachwedd y flwyddyn honno. Cyfeiria lliw y llyfrau at y clawr glas a roddwyd arnynt (lliw traddodiadol papurau swyddogol llywodraeth Prydain). Mae'r enw ei hun yn fwysair ar Frad y Cyllyll Hirion, pan laddwyd nifer o bendefigion y Brythoniaid trwy ddichell y Saeson, yn ôl traddodiad, wedi i Hengist wahodd Gwrtheyrn i'w wledd. Y bardd a gwladgarwrR. J. Derfel a fathodd yr enw.
Y cefndir
Cymraeg oedd iaith Cymry cyfnod y Llyfrau Gleision ac roedd Cymry uniaith yn y mwyafrif.[1]
Yr adroddiad
Comisiynwyd yr Adroddiad yn dilyn cais William Williams, Aelod SeneddolCoventry ond Cymro o Lanpumsaint, Sir Gaerfyrddin yn wreiddiol. Roedd yn ddyn hynod o wrth-Gymraeg ac yn Sais-addolwr. Yn ôl Williams, roedd angen trefn addysg newydd fel y byddai'r Cymry "instead of appearing as a distinct people, in no respect differ from the English". Troi'n Sais o ran iaith a meddylfryd oedd yr ateb i gyflwr y Cymry. Roedd y Cymry dan anfantais oherwydd "the existence of an ancient language".[2]
Yn dilyn dros ddegawd o anghydfod - terfysgoedd ym Merthyr yn 1831, y Siartwyr yn Y Drenewydd a Chasnewydd yn 1839 a Merched Beca trwy gydol y ddegawd cyn 1846, roedd pryder cyffredin ymysg y Sefydliad ar y pryd am sefyllfa gymdeithasol a moesol y Cymry. Teimlai nifer mai'r Gymraeg a diffyg addysg (Saesneg) oedd gwraidd nifer o'r trafferthion. Meddai'r Times o Lundain am y Gymraeg:
Its prevalence and the ignorance of English have excluded and even now exclude the Welsh people from the civilisation of their English neighbours. An Eisteddfod... is simply a foolish interference with the natural progress of civilisation and prosperity.[3]
The Welsh language is a vast drawback to Wales and a manifold barrier to the moral progress and commercial prosperity of the people.[3]
Wrth gydnabod bod elfennau o hiliaeth i'r ymdriniaeth o'r Cymry yn y Llyfrau Gleision, yn ei lyfr Pam na fu Cymru mae Simon Brooks yn dadlau mai prosiect rhyddfrydol oedd yr adroddiad, gyda'r bwriad o wella sefyllfa fydol y Cymry fel unigolion drwy roi mynediad iddynt i'r byd modern a gynrychiolid (fel y tybid o leiaf) gan yr iaith Saesneg.[4]
Ymatebion i'r adroddiad
Mae'r Adroddiad yn adnodd hynod ddiddorol a gwerthfawr i haneswyr cymdeithasol a lleol. Ond ei brif effaith a'i enwogrwydd oedd iddo greu adwaith seicolegol o waseidd-dra ymhlith y Cymry wrth iddynt geisio gwrth-brofi’r sen ar eu moesoldeb a'u hiaith a achoswyd gan yr Adroddiad.
Prin fod neb awdwr o Gymro eto wedi cydnabod yr hyn sy'n wir, mai'r Llyfrau Gleision hyn yw'r ddogfen hanesyddol bwysicaf a feddwn yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a bod ynddi stôr o wybodaeth nas defnyddiwyd eto.[5]
Cyfansoddodd y bardd John Ceiriog Hughes ei ddilyniant o gerddi 'Alun Mabon' (1862) fel ymateb ymwybodol i'r darlun o'r Cymry a geir yn yr Adroddiad.
Brad y Llyfrau Gleision: Ysgrifau ar Hanes Cymru, gol. Prys Morgan (Gwasg Gomer, 1991)
Gareth Elwyn Jones, "Yr Iaith Gymraeg yn Llyfrau Gleision 1847", yn Gwnewch Bopeth yn Gymraeg, gol. G. H. Jenkins (Gwasg Prifysgol Cymru, 1999), tt. 399-426
.jpg)
