PROFILBARU.COM

Нимĕç чĕлхи
Тăван ячĕ:	Deutsch [dɔʏtʃ]
Патшалăхсем:	Германи, Австри, Швейцари, Лихтенштейн, Бельги, Итали, Люксембург, Раççей Федерацийĕ тата 36 çĕршыв
Официаллă статус:	Германи; Австри; Лихтенштейн; Швейцари; Люксембург; Бельги: Нимĕç чĕлхиллĕ пĕрпĕрлĕх; ; Регионти е вырăнти официаллă чĕлхе:; Бразили: Санта-Катарина (Антониу-Карлус, Помероди); ; Ватикан: Швейцари гвардийĕ; ; Дани (Кăнтăр Дани); Итали: Кăнтăр Тироль; ; Намиби; Парагвай; Польша: Ополье вăйпутлăхĕ (27 гмин); Силези вăйпутлăхĕ (1 гмина); ; Словаки: Банскобистрица Ен (Крагуле); ; Франци: Эльзас; Лотаринги (Мозель); ;
Йĕркелекен:	Нимĕç чĕлхи институчĕ; Нимĕçле тĕрĕс çыру канашĕ;
Рейтинг:	10
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Инди-европа çемьи Германи турачĕ Анăç германи ушкăнĕ
Çырулăх:	латиница (нимĕç алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1:	de
ISO 639-2:	ger (B); deu (T)
ISO 639-3:	deu
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Нимĕç чĕлхи (ним. Deutsch (info), çапла илтĕнет: [ˈdɔʏ̯tʃ]; deutsche Sprache, илтĕнет: [ˈdɔʏ̯tʃə ˈʃpʀaːχə]) — нимĕçсен, австрисен, лихтенштейнсен тата чылай швейцарсен тăван чĕлхи, хĕвеланăç герман ушкăнне кĕрекен индо-европа чĕлхи. Германипе Австрире патшалăх чĕлхи шутланать. Çавăн пекех Швейцарире тата Люксембургра тĕп чĕлхесем йышне кĕрет.

Литература чĕлхине Мартин Лютер хатĕрленĕ. Вăл библине нимĕçле куçарнă. Библине çырнă чухне вăл пĕтĕм нимĕç диалекчĕсемпе усă курнă, çавăнпа та унăн ку çырăвĕ нимĕç чĕлхин никĕсĕ пулса юлнă^[12]. Китай, арап, хинди, акăлчан, испан, бенгал, португал, вырăс тата япун чĕлхисем хыççăн тĕнчере калаçакансемпе чи йышлă чĕлхе шутланать. Нимĕç чĕлхи интернетре усă курнипе тăваттăмĕш вырăна (акăлчан, вырăс тата япун) йышăнать^[13]. Çаплах нимĕç чĕлхи — Европа Пĕрлешĕвĕ Европĕрлешӳ чĕлхисем пе темиçе тĕнчери урăх организацисен официаллă тата ĕçри чĕлхе пулать.

Индоевропа çемьинчи герман чĕлхисен анăç кĕçĕн группине кĕрет. Çурулăхăн никĕсне латин алфавитне, умлаутсене (ä, ö, ü) пĕлтерекен 3 графема тата эсцет лигатурине (ß) хушса, хунă. Авалранхи çыру палăкĕсене VIII ĕмĕрте хăварна теççĕ^[14].

Нимĕç чĕлхи прагерман чĕлхи кăкĕнчен тухнă, лешĕ вара, хăй майĕпе, праиндоевропа чĕлхинчен уйрăлса кайнăскер пулать. Хупă сасăсем иккĕмĕшле куçăннă хыççăн чĕлхен фонетикăпа морфологи системисем улшăнни ăна тăванла герман чĕлхисенчен уйăрса янă. Вăтам ĕмĕрсенче тури нимĕç, унăн хыççăн — ирхи тури нимĕç фонетикипе морфологи, лексика йĕркеленчĕкĕпе синтаксис аталанса пыраççĕ. Хальхи нимĕç чĕлхин — унăн кунçулĕ XVII ĕмĕрĕн иккĕмĕш пайĕнчен пуçланнă темелле —тепĕр ячĕ тури нимĕç чĕлхи. Ăна ура çине тăратма Мартин Лютерăн Библийĕ, Иоганн Вольфганг фон Гёте, Фридрих Готлиб Клопшток тата Иоганн Кристоф Готтшед çыравçăсен пултарулăхĕ, Иоганн Кристоф Аделунг, Гримм тăвансен тата Конрад Дуден лингвистика ĕçĕсем хăватлă ӳсĕм панă^[12].

Хальхи литература нимĕç чĕлхин никĕсне тури нимĕç диалекчĕсене хунă. Унсăр пуçне уйрăмла нимĕç диалекчĕсем (сăмахран, анатри нимĕç е алеманн) пур, вĕсем хăйсен уйрăмлăхне упраса пыраççĕ. Австрипе Швейцарире хăйсен диалект никĕсĕпе йĕркеленнĕ нимĕç чĕлхин варианчĕсем пур, вĕсем фонетикăпа грамматика енчен хăйне евĕрлĕ йĕркеленчĕклĕ^[12]^[14].

Диалектсем

Нимĕç чĕлхин диалекчĕсем нумай. Вĕсем пĕр-пĕринчен самай уйрăлса тăнăран тĕрлĕ диалектпа калаçакансем пĕр-пĕрне ăнланмаççĕ. Диалектсен шучĕ пысăк пулнин сăлтавĕ çак çĕрсен историйĕнчен пырать. Романпа славян чĕлхисен ушкăнĕсемпе танлаштарсан герман ушкăнне кĕрекен чĕлхесен çĕрĕсем çинче мĕн авалтан уйрăммăн аталанма тăрăшнă. Ку паллах пĕр чĕлхене аталанма пулашман — тĕрлĕ çĕрсенче нимĕç чĕлхи тĕрлĕрен аталаннă май хальхи Германири диалектсен шучĕ питĕ пысăк. Малтан Германине пĕрлештерни те пĕр чĕлхе тупасси патне илсе çитереймен.

Çырулăхĕ

Тĕп статьясем: Нимĕç çырулăхĕ, Нимĕç алфавичĕ

Нимĕç алфавитĕнче 26 мăшăр латин саспаллипе (пĕчĕк тата пысăк) усă кураççĕ^[15]; буквы, обозначающие умлаутланă сасăсене палăртакан саспаллисене (ä, ö, ü) тата ß (эсцет) лигатура алфавит йышне кĕртмен. Алфавит майĕпе ä, ö, ü сортланă чухне вĕсене a, o, u уйăрмаççĕ; умлаутпа кăна уйăрăлса тăракан сăмахсене майлаштарнă чухне умлаутлă сăмаха каярах лартаççĕ; ß паллăпа тăсăллă уçă сасăсемпе дифтонгсем хыççăн усă кураççĕ^[16] и приравнивается к сочетанию ss^[17]. Анчах та Однако при перечислении немецких букв буквы ä, ö, ü нимĕç саспаллисене a, o и u саспаллисемпе юнашар мар, ят-йышăн вĕçĕнче, лартаççĕ^[18]. Сăмахсарсенче нимĕç сăмахĕсене умлаута шута илмесĕр вырнаçтарнă.

саспалли	ячĕ	саспалли	ячĕ	саспалли	ячĕ	саспалли	ячĕ	саспалли	ячĕ
A a	а	F f	эф	L l	эль	Q q	ку	(Ü ü)	у-умлаут
(Ä ä)	а-умлаут	G g	гэ	M m	эм	R r	эр	V v	фау
B b	бэ	H h	ха	N n	эн	S s	эс	W w	вэ
C c	цэ	I i	и	O o	о	(ß)	эсцет (ss)	X x	икс
D d	дэ	J j	йот	(Ö ö)	о-умлаут	T t	тэ	Y y	ипсилон
E e	э	K k	ка	P p	пэ	U u	у	Z z	цет

Латиницăна нимĕç чĕлхине кĕртиччен çырура рунăсемпе усă курнă, вĕсене герман çĕрĕсене христианланă хыççăн пĕтĕмпех пăрахăçланă. XX ĕмĕрчен официаллă готика шрифчĕпе (çав шутра урăх çĕршывсенче кăларнă сăмахсарсенче) усă курнă^[19].

Çаплах ятарлă готика алçыру шрифчĕпе фрактура (шкулсенче 1941 çулчен вĕрентнĕ) пулнă. Антиквапа малтан официаллă мар XIX ĕмĕртенпе усă курнă, 1918 çулхи ноябрь революцийĕ хыççăн официаллă кĕртнĕ. Нацистсем хуçаланнă чухне готика шрифтне каялла тавăрнă, пĕр вăхăт унпа официаллă çырнă, анчах та тепĕртакран нацистсен пропаганди готика шрифчĕсене хĕстерме тытăннă, вĕсенче Еврейсен тăваткал çырăвĕн йĕрленчĕкĕсене асăрханă имĕш^[20].^[21]. Халĕ вĕсене декарацилле илемлетме е кĕнекесене пичетлеме усă кураççĕ.

Çав. пекех

Литература

Бах А. История немецкого языка. — М.: Либроком, 2011. — ISBN 978-5-397-01659-9
Берков В. П. Современные германские языки. — М.: АСТ, 2001. — ISBN 5-17-010576-2
Домашнев А. И. Труды по германскому языкознанию и социолингвистике. — СПб.: Наука, 2005.
Жирмунский В. М. История немецкого языка. — М.: Издательство литературы на иностранных языках, 1948.
Жирмунский В. М. Общее и германское языкознание. — Л.: Наука, 1976.
Зуева А. Н., Молчанова И. Д. и др. Словарь словообразовательных элементов немецкого языка. — М.: 1979.
Левковская К. А. Немецкий язык. Фонетика, грамматика, лексика / К. А. Левковская. — 2-мĕш кăл.. — М.: Академия, 2004. — ISBN 5-7695-1996-7
Маккензен Л. Немецкий язык. Универсальный справочник. — М.: Аквариум, 1998. — ISBN 5-85684-101-8
Москальская О. И. История немецкого языка. Deutsche Sprachgeschichte. — М.: Академия, 2006. — ISBN 5769530235
Мышковая И. Б. Времена немецкого глагола. — СПб.: 2007. — ISBN 978-5-91281-007-7
Погадаев В. А. Немецкий язык. Краткий справочник. — М.: 2003. — ISBN 5-8123-0155-7
Ольшанский И. Г., Гусева А. Е. Лексикология: Современный немецкий язык. — М.: Академия, 2005. — ISBN 5-7695-1812-X
Снегирёва Н. С. Синтаксис немецкого языка. Syntax der deutschen Sprache: Theorie, Übungen und Textbeispiele. — Омск: ОмГУ, 2004. — ISBN 5-7779-0312-6
Филичева Н. И. Диалектология немецкого языка. — М.: Выс. школа, 1983.
Филичева Н. И. История немецкого языка. — М.: Академия, 2003. — ISBN 5769509325
Филичева Н. И. Немецкий литературный язык. — М.: Выс. школа, 1992. — ISBN 5-06-001718-4
Ammon U. Die deutsche Sprache in Deutschland, Österreich und der Schweiz: das Problem der nationalen Varietät. — Berlin, New York: de Gruyter, 1995. — ISBN 3-11-014753-X
Ammon U., Bickel H., Ebner J. u. a. Variantenwörterbuch des Deutschen. Die Standardsprache in Österreich, der Schweiz und Deutschland sowie in Liechtenstein, Luxemburg, Ostbelgien und Südtirol. — Berlin: Walter de Gruyter, 2004. — ISBN 3-11-016574-0
Besch W. Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. — Berlin: de Gruyter, 1982. — ISBN 3-11-005977-0
Helbig G., Buscha J. Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht. — Berlin: Langenscheidt, 2007. — ISBN 978-3-468-49493-2
Krech E.-M., Stock E., Hirschfeld U. Deutsches Aussprachewörterbuch. — Berlin: 2009. — ISBN 978-3-11-018202-6
Niebaum H., Macha J. Einführung in die Dialektologie des Deutschen. — Tübingen: 2006. — ISBN 3-484-26037-8
Pahlow H. Deutsche Grammatik — einfach, kompakt und übersichtlich. — Leipzig: Engelsdorfer Verlag, 2010. — ISBN 978-3-86268-012-2
Polenz P. von. Geschichte der deutschen Sprache. — Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1987. — ISBN 3-11-007998-4
Regh F.-J. Grammatik & Zeichensetzung — leicht erklärt. — Lern-WOLF Verlag, 2009.
Schildt J. Abriss der Geschichte der deutschen Sprache. — Akademie-Verlag, 1976.
Siebs Th. Deutsche Aussprache — Reine und gemäßigte Hochlautung mit Aussprachewörterbuch. — 2007. — ISBN 978-3-11-018203-3
Regeln und Wörterverzeichnis. Überarbeitete Fassung des amtlichen Regelwerks 2004. — Rat für deutsche Rechtschreibung, 2006.

Асăрхавсем

^ Cooficialização da língua alemã em Antônio Carlos: Projeto legislativo 132/2010 (порт.). Instituto de Investigação e Desenvolvimento em Política Linguística. Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Língua alemã (порт.). Secretaria de Turismo, Cultura e Esporte de Pomerode. Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Haubel M. Die päpstliche Schweizergarde // Österreichische Militärische Zeitschrift. — 2007. — № 3.
^ Sprache – Identität und Schlüssel (ним.). Nordschleswig.de. Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Bauer R. Deutsch als Amtssprache in Südtirol // Terminologie et tradtition. Office des publications officielles des communautés europeénnes. — 1994.
^ Deutsch in Namibia (ним.). Allgemeine Zeitung (18.07.2007). Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Wir stellen uns vor: Initiative Deutsch in Namibia (DiN) (ним.). DiN. Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ Die deutsche Kolonie in den Subtropen Paraguays (ним.). Bundeszentrale für politische Bildung (09.01.2008). Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Danowski R. Zur Lage der deutschen Minderheit in Polen seit 1989 (ним.). Ostpreussen-info.de. Тĕрĕсленĕ 13 Чӳк уйӑхӗн 2014.
^ Erbe M. Das Elsass. Historische Landschaft im Wandel der Zeiten. — Stuttgart: Kohlhammer. — ISBN 3-17-015771-X
^ Hartweg F. Die Sprachen im Elsass: Kalter Krieg oder versöhntes Miteinander? // Argumente und Materialien zum Zeitgeschehen: Frankophonie – nationale und internationale Dimensionen. — 2002. — № 35.
^ ¹^,²^тата³ Немецкий язык // Языкознание. Большой энциклопедический словарь / Тĕп ред. В. Н. Ярцева. — 2-мĕш кăл.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — ISBN 5-85270-307-9
^ Usage of content languages for websites (акăлч.). W3Techs.com. çăлкуçран архивланă 31 Пуш уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 1 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.
^ ¹^тата² Немецкий язык. Энциклопедия Кругосвет. Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ Немецкий алфавит: Study German. Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ Когда используется «ß». Тĕрĕсленĕ 20 Кӑрлач уйӑхӗн 2014.
^ О Немецком алфавите. Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ Das deutsche Alphabet (ним.). Тĕрĕсленĕ 17 Кӑрлач уйӑхӗн 2012.
^ Виды немецкого письма. çăлкуçран архивланă 19 Кӑрлач уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ Christopher Burke. Paul Renner: the Art of Typography. New York: Princeton Architectural Press (1998). Тĕрĕсленĕ 6 Чӳк уйӑхӗн 2011.
^ MundoFut TV 2023 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ. é um canal que transmite ao vivo o Campeonato Brasileiro Série A