Sukobi u Busovači dio su šireg bošnjačko-hrvatskog sukoba. Započeli su 24. januara 1993. incidentom na punktu u Kaćunima, koji je poslužio kao povod za opći napad HVO-a narednog dana na jedinice Armije RBiH.
Popis održan u martu 1991. pokazao je da općina ima 18.879 stanovnika, od čega su relativnu većinu činili Hrvati, kojih je bilo 9.093 (48,16%), dok je Bošnjaka bilo 8.451 (44,76%).[2]
Organizovanje jedinica HVO-a počinje neposredno nakon izbora. Već krajem ljeta 1991. HVO formira jedinice koje vrše obuku u rejonu Tisovca.
Bošnjaci u septembru 1991. formiraju Patriotsku ligu, praveći manje seoske jedinice u kojima se uglavnom koristi lovačko i drugo lično naoružanje.
Već početkom rata dolazi do zaoštravanja odnosa. Dogovori oko iseljenja kasarni JNA u Kaćunima i Kaoniku nisu ispoštovani od strane HVO-a, koji 9. i 10. maja preuzima svu vlast u Busovači, čime sa radom prestaju legalni organi vlasti. Dolazi do hapšenja i maltretiranja uglednih Bošnjaka, a razoružani su i Bošnjaci iz rezervnog policijskog sastava koji su se zatekli u policijskoj stanici.
U skladu s dobijenim uputama, Štab TO formira jedinice teritorijalnog karaktera jačine četiri odreda i jedne čete na području Kaonika, Busovače, Kaćuna, Lugova i Gornje Rovne. Sjedište je formirano u Lugovima, a po sticanju uslova premješteno u Kaćune. Funkcionisanje su otežavali punktovi HVO-a na glavnim komunikacijama. U junu 1992, po zahtjevu Štaba TO BiH, prva jedinica sastavljena od dobrovoljaca, čija je obuka izvršena u Lugovima, šalje se na bojište u Visoko, gdje biva djelimično naoružana.
Sve do formiranja 333. brdske brigade 1. decembra 1992, na bojišta nisu išle jedinice kao kolektivi već skupine dobrovoljaca. Na području Busovače nisu djelovale jedinice Armije RBiH iz drugih područja.
15 dana nakon zvaničnog formiranja, brigada dobija prvi ratni zadatak. 16. decembra jedinica iz sastava 1. brdskog bataljona, jačine 134 borca, odlazi na bojište u Visoko, gdje ostaje do 30. decembra. U ovom periodu, jedinica uspješno sadjejstvuje sa Zeničkim odredom i jedinicom PL, ističući se u zauzimanju objekta Ciganija 18. decembra. Već sutradan odbijen je žestok napad jedinica Vojske Republike Srpske. 27. decembra, grupa od 34 pripadnika jedinice izvodi uspješnu akciju na objektu Bandera gdje uništavaju gnijezdo protivavionskog mitraljeza (PAM) sa posadom. Za urađeno tokom boravka na ovom bojištu, jedinica je dobila pohvalu od Komande 3. korpusa, Komande Operativne grupe Visoko i komandanata svih jedinica koje su sudjejstovale prilikom izvršenja akcija.
3. januara 1993, jedinica jačine 120 boraca 2. brdskog bataljona šalje se u Maglaj, na čelu sa Idrizom Brkićem, komandantom bataljona. Jedinica dobija zonu odgovornosti u rejonu sela Ulišnjak, gdje uspješno izvršava svoje zadatke. Početkom sukoba u Busovači 24. januara, jedinica se vraća u matičnu općinu.
U Busovači je u noći 20/21. januara ubijen pripadnik Armije RBiH Mirsad Delija.
Borbe u Busovači
Zima 1993.
24. januara u 14:40, dolazi do teškog incidenta na kontrolnom punktu kod džamije u Kaćunima na putu Busovača-Kiseljak. U navedeno vrijeme nailazi transporter HVO-a iz kojeg se bacaju ručne bombe na pripadnike 333. brigade koji su vršili dužnost kontrole prolaza vozila, nakon čega dolazi do obostranog pucanja iz pješadijskog naoružanja. Ovom prilikom poginula su dva borca HVO-a.
Navedeni incident bio je povod za opći artiljerijsko-pješadijski napad HVO-a u jutarnjim satima 25. januara. U 6:00 napadnuti su Kaćuni, a ubrzo i druga naselja. Jak otpor pružilo je oko 30 boraca Armije RBiH u samom gradu, u naselju Kadića Strana.
Prva dva dana borbi 333. brigada prelazi u defanzivu, bez tačno utvrđene linije odbrane. Većina napada je osujećena, a odbranjeni su Kaćuni, Merdani, Bukovci, Gornja Rovna, Milavice, Solakovići, Putiš, Grablje i Pridola. Veliki doprinos odbrani od napada HVO-a, posebno u Bukovcima, dala je 17. krajiška brigada.
Nakon uspješne odbrane, jedinice Armije RBiH prelaze u ofanzivu. 27. januara izveden je napad na pravcu Kaćuni-Bešići-Nezirovići sa ciljem spajanja 1. i 2. brdskog bataljona. U napadu je učestvovalo 155 boraca iz 1. i 2. bataljona, Vojna policija brigade i vod Odreda "Šehid Resul" 7. muslimanske brigade. Zadatak je uspješno izveden, što će omogućiti koordinirano napredovanje i oslobađanje većeg dijela teritorije u narednim danima. U ovim borbama poginula su dva, a ranjen je jedan pripadnik Armije RBiH.
Istovremeno sa borbama u Kaćunima i Lugovima, vode se žestoke borbe u Gornjoj Rovni. Od 27. do 30. januara, 210 boraca Armije RBiH, pripadnika Samostalne čete Gornja Rovna, Odreda "Šehid Resul" i dijelova 1. bataljona, vodilo je uspješnu bitku za odbranu sela. Zarobljeno je 15 pušaka i jedna nitroglicerinka. Gubici Armije RBiH su bili: jedan poginuli, sedam zarobljenih i 10 teže ranjenih. Ista situacija bila je i u Merdanima, Solakovićima i Putišu, koji se uspijevaju odbraniti. U ruke HVO-a padaju Skradno, Strane, Lončari, Jelinak i Kovačevac.
Spajanjem 1. i 2. bataljona nastavljaju se borbena djejstva. 29. januara izveden je napad pravcem Kaćuni-Gusti Grab-Oselište-Klokoti-Bilalovac. Ciljevi akcije bili su ovladavanje putnom komunikacijom Kaćuni-Bilalovac i spajanje s jedinicama u Bilalovcu. U akciji je učestvovalo 360 boraca iz 1. i 2. bataljona, jedan vod iz Odreda "Šehid Resul" i jedinica iz 17. krajiške brigade. Rezultat ovog napada je proširenje slobodne teritorije u busovačkoj općini, kao i potpuno oslobođenje putne komunikacije Kaćuni-Bilalovac. Zaplijenjene su i veće količine oružja i municije uz jedan transporter. Poginuo je jedan borac Armije RBiH. Zarobljeno je sedam boraca HVO-a, koji su razmijenjeni početkom februara.
Uz posredovanje UNPROFOR-a, početkom februara došlo je do uspješnih pregovora o obustavi vatre na lokalnom nivou. 8. februara izvršena je razmjena svih zarobljenika. Sklopljen je i sporazum o zatrpavanju rovova, ali on nije potpuno ispoštovan.
Kako nije došlo do ulaska 3. brdskog bataljona iz Kaknja u sastav 333. brigade, 3. bataljon je formiran iz jedinica 1. i 2. bataljona 18. marta 1993. Za komandanta je postavljen Mirsad Smaka. Bataljon je formiran prije svega zbog lakšeg komandovanja po teritorijalnom principu. S obzirom da su 1. i 2. bataljon sjedišta imali u Kaćunima i Lugovima, sjedište 3. bataljona smješteno je u selu Grablje.
Proljeće, ljeto i jesen 1993.
Do novog sukoba na teritoriji Busovače dolazi 15. aprila. Dok su se jedinice Armije RBiH pripremale za proslavu Dana Armije, HVO je napao objekat Kićin i selo Putiš. Borbe su trajale cijeli dan, a završile su se neuspjehom HVO-a. Pad Kićina i Putiša stvorio bi preduslove za zauzimanje Merdana i Grablja. U odbrani Kićina i Putiša učestvovalo je 95 boraca iz 2. i 3. čete 3. brdskog bataljona i voda Protivdiverzantskog odreda (PDO) Janjići. Poginula su tri, a ranjena dva pripadnika Armije BiH.
Ponovo se vode borbe i u Gornjoj Rovni. Nakon pet dana borbi, borci Samostalne čete Gornja Rovna, 1. brdskog bataljona 325. brdske brigade iz Viteza i dijela Odreda "Šehid Resul" uspjeli su odbiti napad HVO-a. Borbe su prestale 20. aprila. Armija RBiH je imala četiri poginula i jednog zarobljenog borca.
Nakon uspješno izvedenih odbrambenih zadataka, jedinice Armije RBiH prelaze u kontraofanzivu. U periodu od 19. do 24. aprila izvode ofanzivna djejstva u rejonu Dobra voda-Polom-Kapak. U njima učestvuje 180 boraca iz Čete Pridola iz 1. bataljona, vod Vojne policije i vod Službe javne bezbjednosti (SJB) Kaćuni. Rezultat ove operacije je zauzimanje značajnog dijela teritorije i dominantnih taktičkih objekata koji će kasnije omogućiti nastavak izvođenja ofanzivnih djejstava. Poginuo je jedan, a teže ranjeno sedam boraca.
Od 21. aprila, 900 boraca iz združene jedinice 7. muslimanske brigade, 2. bataljona 333. brigade, 1. brdskog bataljona 309. brdske brigade iz Kaknja i 2. PDO Općinskog štaba Teritorijalne odbrane (OpŠTO) Zenica, vrši pripreme i napad na Kulu. Jedinice Armije RBiH uspijevaju ovladati dijelom objekta, ali daljnje napredovanje prekida dogovor komandanata Armije RBiH i HVO-a, Sefera Halilovića i Milivoja Petkovića. U ovim operacijama poginulo je šest, a teže ranjeno devet boraca Armije RBiH.
Nakon uspješno izvedenih odbrambenih aktivnosti, u ispomoć braniocima Kićina i Putiša dolaze jedinice zeničke 303. brdske brigade koje nastavljaju aktivnosti u vezi zauzimanja dominatnih objekata oko Putiša. U akciji 2. brdskog bataljona 303. brigade i dijela 2. čete 333. brigade od 17. do 28. aprila, zauzeti su Kuber, Obla glava, Vrane stijene, Gradina i selo Jelinak. Tokom povlačenja, pripadnici HVO-a spaljuju sela Jelinak i Lončari, odvodeći u logor u Kaonik sve radno sposobne muškarce.
Prekomandom Dževada Mekića u OG Lašva, komandant 333. brigade 4. maja postaje major Ekrem Alihodžić. Nakon uspješnih ofanzivnih djejstava, jedinice Armije RBiH rade na utvrđivanju dostignutih linija odbrane duž cijele zone odgovornosti brigade, u kojoj se osim tri bataljona 333. brigade nalazio i 3. bataljon jajačke305. brdske brigade.
Pripadnici 3. bataljona 303. brigade su, uz učešće manjeg broja boraca 2. čete 333. brigade, 9. juna u jutarnjim satima zauzeli objekat Komari, sa kojeg je HVO kontrolisao naselja Putiš, Merdani i Grablje. U naredna tri dana, HVO neuspješno pokušava artiljerijsko-pješadijskim napadima povratiti izgubljenu teritoriju. Učešće u odbrani Komara uzeo je i 2. bataljon 303. brigade.
Postrojbe HVO-a uspijevaju 10. juna iznenadnim napadom u rejonu Milavica probiti linije odbrane 2. bataljona 333. brigade. Jedinice Armije RBiH imale su jednog poginulog, jednog ranjenog i dva zarobljena borca, koje će kasnije ubiti pripadnici HVO-a. Sutradan jedinice 2. bataljona i voda Vojne policije izvode uspješnu akciju vraćanja izgubljenih linija u kojoj nije bilo gubitaka.
Intenzivnim izviđanjem došlo se do saznanja da HVO vrši snabdijevanje materijalno-tehničkim sredstvima komunikacijom Busovača-Busovačke staje-Sebešić. 15. juna u rejonu Busovačkih staja, jedinice 333. i 307. brdske brigade iz Bugojna izvršile su zasjedu u kojoj su HVO-u naneseni teški gubici. Poginula su dva pripadnika Armije RBiH.
1. jula došlo je do organizacijsko-formacijskih promjena u 333. brigadi, pri čemu je uvedena nova pozicija zamjenika komandanta na koju je imenovan Faik Lušija.
5. jula HVO vrši napad u rejonu Pridolaca, Kaćuna, Ferhatske kose i Poloma. Cilj napada bio je spajanje Busovače sa Kiseljakom. U odbrani je učestvovalo 290 boraca iz 1. bataljona i prištapskih jedinica 333. brigade, 3. bataljona 305. brigade i Čete Pridola. HVO je uspio probiti dio linije odbrane u rejonu Prosja, ali je daljnje napredovanje zaustavljeno. Armija RBiH imala je sedam poginulih i pet teže ranjenih boraca. Jedinice Armije RBiH naredne dane provode u pripremama za vraćanje izgubljene linije odbrane. 90 boraca iz Izviđačko-diverzantskog voda (IDV), voda Vojne policije, voda SJB i voda iz 1. bataljona uspijeva 13. jula, uz artiljerijsku podršku, povratiti izgubljene linije odbrane. Zarobljen je i PAM. Jedinice Armije RBiH imale su jednog ranjenog.
Tokom priprema za akciju u Prosju, iz Fojnice stiže poziv za pomoć u deblokadi grada. Poslat je Interventni vod 2. bataljona, jačine 40 boraca. Na fojničkom bojištu, jedinica ovladava značajnim objektom Malkoč nakon čega operacija deblokade Fojnice protiče bez poteškoća.
I pored vraćanja linije u Prosju, ista je i dalje imala izrazito nepovoljan strateški položaj. Stoga se u septembru vrše izviđanja linija odbrane neprijatelja u cilju utvrđivanja mogućnosti ofanzivnih djelovanja. Nakon prikupljenih podataka, donosi se odluka o napadu na glavnom pravcu Lovačka kuća-Prosje-Babjak, u cilju ovladavanja Prosjem i Lučićkim brijegom. Zbog nedostatka municije i MTS-a, donosi se odluka da se napad izvrši u poslijepodnevnim satima 21. septembra u cilju iznenađenja. Za akciju su pripremljene snage jačine dvije čete: dva voda iz 1. bataljona, vod Vojne policije, IDV, vod SJB i vod Specijalne jedinice Centra službi bezbjednosti (CSB) Zenica, uz podršku voda minobacača 82 mm i PAM-a 14,5 mm.
Akcija počinje navedenog dana u 15:05 sati. Do 15:40 sati akcija je uspješno izvršena. Zauzete su 32 zemunice, selo Prosje i Lučićki brijeg. Dostignute položaje preuzima 1. četa 1. bataljona. Istovremeno se radi na uklanjanju minskih polja. HVO narednog dana neuspješno pokušava povratiti izgubljene položaje, koji će do kraja sukoba ostati pod kontrolom Armije RBiH. Tokom akcije poginula su četiri, a teže ranjeno deset boraca, uključujući komandanta brigade Ekrema Alihodžića. Dostignute položaje obišla je 22. septembra ekipa iz Komande 3. korpusa.
30. novembra rasformiran je Općinski štab odbrane, a svo ljudstvo prešlo je u 333. brigadu.
Zima 1993/94.
Teritorijalna kontrola na kraju bošnjačko-hrvatskog sukoba.
Od 12. decembra do 14. januara 1994. širom zone odgovornosti 333. brigade izvode se borbena djejstva u cilju vezivanja snaga HVO-a radi olakšanja deblokade Starog Viteza. U tom cilju je formirana Taktička grupa Alfa. Nosilac borbenih djejstava bila je 7. muslimanska brigada. Vezivanjem snaga HVO-a umnogome je olakšan položaj jedinica Armije RBiH u Starom Vitezu, čime je djelimično ispunjen cilj operacije.
S istim ciljem, jedinice 3. bataljona i dijelovi jedinica zeničke 314. brdske brigade, potpomognute IDV-om, vodom Vojne policije i vodom SJB, od 20. do 31. januara izvode ofanzivna djejstva u rejonu sela Podjele. Glavni pravac napada bio je Žlibine-Podjele-Katići. I pored činjenice da nisu zauzeti dominantni objekti (Vis, Glavica, Bobovišće, Vrata), cilj borbenih djejstava je postignut. Jedinice Armije RBiH imale su jednog poginulog i jednog teže ranjenog.
1. februara zonu odgovornosti 3. bataljona 305. brigade preuzima jedinica jačine bataljona 333. brigade formirana od vojnih obveznika sa područja kakanjske općine. Ova jedinica postala je 3. bataljon čije je sjedište smješteno u selo Pridolci. Dotadašnji 3. bataljon sa sjedištem u Grablju rasformiran je 15. aprila, a svo ljudstvo prešlo je u 1. i 2. bataljon.
Smanjenje intenziteta borbenih djejstava i potpisivanje Vašingtonskog sporazuma dovelo je i do mirovnih pregovora na području Busovače. Broj boraca na linijama odbrane se postepeno smanjio za 50%. Nedugo potom, došlo je do uspostavljanja osmatračnica na dotadašnjim linijama odbrane. Kako je i ova faza mirovnih pregovora uspješno izvršena, uskoro su, posredstvom UNPROFOR-a, uspostavljene zajedničke osmatračnice Armije RBiH i HVO-a. Formirani su i zajednički punktovi u Kaćunima i Gavrinim kućama.
Posljedice
Glavni teret borbenih djejstava na području općine Busovače podnijela je 333. brdska brigada. Od 186 poginulih iz Busovače, 120 boraca poginulo je u 1993. godini.
Nijedan pripadnik Armije RBiH sa područja općine Busovača nije optužen za ratne zločine.
Reference
^Arnautović, Suad (1996). Izbori u Bosni i Hercegovini '90.: Analiza izbornog procesa. Promocult. str. 118.
.svg){kind=small}
