Neolitska arhitektura

Ovaj članak je dio serije o   historiji arhitekture

Neolitska arhitektura

Stara egipatska arhitektura

Sumerianska arhitektura

Klasična arhitektura

Stara grčka arhitektura

Rimska arhitektura

Bizantijska arhitektura

Srednjovijekovna arhitektura

Romanska arhitektura

Gotička arhitektura

Renesansna arhitektura

Barokna arhitektura

Neoklasična arhitektura

Neogotička arhitektura

Moderna arhitektura

Postmoderna arhitektura

Članci u kategoriji o arhitekturi

Restauracija interijare u Çatalhöyük-u - Turska

Rekonstrukcija neolitske kuće - Tuzla

Rekonstrukcija sojenice - Njemačka

Rekonstrukcija Talianki, maga-naselja, iz Cucuteni kulture - Ukrajina

Skara Brae neolitska naseobina - Škotska

Neolitska arhitektura je arhitektura neolitskog perioda. U jugozapadnoj Aziji, neolitske kulture se pojavljuju već nakon 10000. g. pne prije svega u Levantu odakle se šire istočno i zapadno. Već oko 8000. g. pne, rane neolitske kulture se pojavljuju u jugoistočnoj Anadoliji,Siriji i današnjem Iraku a neolitske zajednice se pojavljuju u jugoistočnoj Evropi oko 6500. g. pne te u centralnoj Evropi 5500. g. pne.

Kuće i naselja

Jugozapadna Azija

Ljudi iz neolita iz Levanta, Anatolije i Sirije, sjeverne Mezopotamije i Centralne Azije su bili veliki graditelj. U izgradnji kuća i naseobina su koristili cigle od polutečne mješavine zemlje, stjenovitog granulata, organskih materijala i vode sušene prirodnim putem. Neke kuće su bile malterisane i sa crtežima ljudi i životinja.

Çatalhöyük je bilo veliko neolitsko naselje u današnjoj Turskoj (Konja (ˈkon.ja) - Anadolija), koje je postojalo približno oko 7500. do 5700. pne. Upisan je 2012. na UNESCO-ovu listu svjetske baštine.^[1]

Otkriven je 1958, a istraživan između 1961 i 1965.^[2][3] Istraživanja su utvrdila 18 neprekidnih nivoa (stratuma) građenja. Utvrđeno je da je bio centar napredne civilizacije u neolitskom periodu. U njemu je živjelo 5000-7000 stanovnika.^[4][5]

Çatalhöyük je bilo isključivo stambeno naselje, bez javnih zgrada, mada je svrha nekih prostorija ostala nejasna. Kuće su bile grupisane u vidu saća (lavirint) i nije bilo staza ili ulica. Pristup je bio preko otvora na plafonu i vrata sa strane opremljenih merdevinama i stepenicama. Krovovi su bile ulice, a na njima su se odvijale razne aktivnosti. Tavanice su bile i ventilacioni prostor za izlaz dima iz prizemlja. U kasnijem periodu na njima su se gradile zajedničke pećnice. Vremenom su se kuće obnavljale ili rušile, a na istim temeljima su građene nove. Tipična kuća je imala dvije sobe za svakodnevne aktivnosti. Bile su ukrašene skulpturama, najčešće ženske glave i crtežima.

Evropa

U Evropi je postojalo nekoliko tipova kuća:

• zemunice,
• poluzemunice
• nadzemne četvrtaste kuće od prepleta
• sojenice
• nadzemne kuće od dasaka (područje Cucuteni kulture, Skandinavija, Baltik)
• kuće od kamena (u Škotskoj)

Poluzemunice su bile obično ovalnog ili eliptičnog oblika, ukopane u zemlju oko 1.5 m., sa ili bez drvenog poda i krovom iznad nivoa zemlje.^[6]

Izrada prepleta, osnovnog građevinskog materijala u Neolitu

Preplet je u mnogim dijelovima svijeta bio osnovni materijal u izgradnji kuća u trajanju oko 6.000 god^[7]. Sastojao se od međusobno isprepletenih tanjih i elestičnih pritki, premazanih vezivnim materijalom (lijep, premaz). Kombinacija vlažne zemlje, gline, pijeska, slame i životinjskog đubra bila je sastav vezivnog materijala. Od njega su pravljeni vanjski i unutrašnji zidovi povezivanjem sa nosivim drvenim stubovima. Obično je bio bijele boje, i u konačnici je obezbjeđivao zaštitu od vjetra i kiše. I danas se počeo koristi kod ekološke gradnje.

Nadzemne kuće od prepleta i poluzemunice gradile su se na Balkanu, na prostoru Starčevačke, Butmirske i Vičanske kulture. Kuće Vinčanske kulture građena su sa 2 ili 3 sobe, a naselja organizovana u ulice. Bila su to više gradovi nego seoska naselja (Pločnik, Potpornjak, Crnokalačka Bara,...).^[8] U Bosni i Hercegovini najveća neolitska nalazišta su pronađena u Gornjoj Tuzli, Butmiru, Okolištu, Nebu i Lisičićima gdje su pronađeni temelji kuća (poluzemunice i nadzemne kuće od prepleta).^[9] Građene su planski, u redovima ili u polukrugu. U visočkom su bazenu početkom 5. milenijuma pr. n. e. postojala fortificirana, organizovana sela u kojima je živjelo do hiljadu stanovnika. U vremenu oko 4800. godine pr. n. e na čitavom području visočkog bazena moglo je biti oko 3500 stanovnika, što u prosjeku čini gustinu naseljenosti od 31 stanovnika po km2.^[10]

Kuće od dasaka - daščare, dosta često i u obliku slova L, sa nekoliko prostorija, gradile su se na području Cucuteni kulture u Moldaviji, Rumuniji i Ukrajini. Pronađeni su i ostaci kuća na sprat. Ovo je područje posebno znamenito po velikim naseljima. U periodu 4000-3500. pne, u blizini Kijeva, na površini 335 hektara, izgrađeno je naselje od 3000 stambenih jedinica i preko 20.000 stanovnika. ^[11] Naselje je bilo veće od gradova-država u Plodnom polumjesecu i izgrađeno prije njih za 500 godina. ^[12]

Neolitske duge kuće su karakteristika područja Kulture trakaste keramike. Širina im je izmosila 5,5 - 7,0 m, dok je dužina bila i do 40 m. U njima je živio veći broj porodica. Bile su solidne građe, za period preko 30 god.^[13][14]

Sojenice su drvene kuće na stubovima, građene iznad vodenih površina, na prostorima Skandinavije i Alpa. Njihova uloga, između ostalog bila je i zaštita od poplava.^[15] In Slovenia, this was the first listed cultural world heritage site.^[16]

Kameno naselje Skara Brae otkriveno je u Škotskoj. Sastoji se od 8 grupisanih kuća, izgrađenih od 3180. do oko 2500. pne. i predstavlja jedno od najopremljenijih neolitskih sela. Kuće su dimenzija oko 40 m2, sa jednom kvadratnom sobom u kojoj je kamena peć za grijanje i kuvanje. Ukupno je naselju živjelo oko 50 ljudi. Kuće su iznutra bile premazane organskom teksturom nepoznatog sastava, radi čuvanja toplote. Naselje je imalo kameni namještaj, ukljućujući ormare, krevete, toaletni sto, stolice i ostave. Postojao je promitivni oblik toaleta i sofisticirani sistem drenaže. Jedna od 8 kuća imala je sobu sa alatom. Nalazi se na listi UNESCO Svjetske baštine, zajedno sa još tri nalazišta u oblasti Orkney u Škotskoj. Stariji je od Stonehenge-a i Velike piramide i nazvano je Škotski Pompeji, zbog izvanredne očuvanost.^[17]

Ggantija hram - Malta

Göbekli Tepe - Turska

Hramovi

Göbekli Tepe je arheološko nalazište, oblika malog uzvišenja, u turskoj pokrajini Anadolija. Visina mu je 15 m i prečnik oko 300 m. ^[18]

Datira se u vrijeme 10000 - 8000. pne. Više od 200 stubova podignuto je u oko 20 krugova. Svaki stub je visok oko 6 m. i težak do 10 tona. Zabodeni su u stjenovito tlo, bez mogućnosti rušenja ili vađenja. U kasnijim fazama izrade, bili su manjih dimenzija. Lokalitet je napušten poslije Predkeramičkog neolita B. Detalji megalitskih struktura su još upotpunost nejasni. Od 2018. god nalazi se na UNESCO-ovoj Listi svjetske baštine.^[19]

Prema arheologu Klausu Šmitu Göbekli Tepe je najstarije svetilište , otkriveno bilo gdje u svijetu. Bio je hodočašće, katedrala na brdu, za stanovništvo u krugu od 150 km. Ostaci životinjskih dijelova, pronađeni u bliskoj okolini, potvrda su žrtvovanja životinja u obredne svrhe. Hram je bio kultni centar smrti, a isklesane životinje na stubovima su bile zaštita. Moguće je da je podizan, između ostalog, u čast prvih domesticiranih vrsta pšenice.

Megalitski hramovi na Malti su izgrađeni u doba neolita, u periodu 3600. do 2500. god. pne, nakon čega se više ne pojavljuju. Do otkrića Göbekli Tepe-a u Anadoliji, smatrani su najstarijim slobodnostojćeim građevinama na Zemlji.^[20][21] Arheolozi smatraju da su rezultat lokalnih inovacija i kulturne evolucije. Ggantija hramovi, 2 kom, zajedno sa još 5 hramova nalazi se na UNESCO-ovoj Listi svjetske baštine. To su:Ħaġar Qim, Mnajdra, Ta' Ħaġrat Temples, Skorba Temples i Tarxien Temples. Postoje i drugi hramovi na Malti, koji nisu na listi.^[22]

Izgrađeni su na raznim lokacijama i u rezličito vrijeme, sa individualnim osobinama, ali i dosta zajedničkih. Ispred glavne fasade je široki slobodan prostor, sa nivelisanim terasama ako je teren kos. Na tom prostoru održavali su se vjerski rituali vezani za sahrane i komemoracije. Odatle se ulazilo kamenim putem u kamenu grobnicu, često blokiranu kamenim blokovima. Uz put su se nalazili životinjski organi (najčežće kosti) ili keramički proizvodi koji sugerišu da se radi o smrti.

Ulaz u hram bio je u formi trilitona - dva vertikalna i jedan horizontalni megalitski kamen. Iza je popločani prolaz i prostor do dijela za bogosluženje u kojem je oltar. Hramovi se međusobno razlikuju po broju ovih prostora.

Također pogledajte

• Stonehenge

Reference

1. [1] Çatalhöyük entry on the UNESCO World Heritage List site
2. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, third preliminary report: 1963. Anatolian Studies, vol. 14, pp. 39–119, 1964
3. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, fourth preliminary report: at 1965. Anatolian Studies, vol. 16, pp. 15–191, 1966
4. Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J. (2006). Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 (Twelfth izd.). Belmont, California: Wadsworth Publishing. str. 12–4. ISBN 978-0-495-00479-0.
5. [2] David Orton et al., A tale of two tells: dating the Çatalhöyük West Mound, Antiquity, vol. 92, iss. 363, pp. 620-639, June 2018
6. Sorochin, Victor (2004). "Așezările cucuteniene tip Soloceni" [Soloceni type Cucuteni villages]. Memoria Antiqvitatis. Piatra Neamț, Romania: Muzeul de Istorie Piatra Neamț (Historical Museum Piatra Neamț). 23: 167–202. OCLC 241363071.
7. Pritchett, Ian. The Building Conservation Directory, 2001: "Wattle and Daub". Accessed 2 February 2007^{[mrtav link]}
8. "Marija Gimbutas - The Goddesses and Gods of Old Europe". University of California Press - Berkeley, Los Anfeles. Pristupljeno 9. 2. 2017.
9. "Neolitsko doba, Strana 16". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
10. Saša-Buljević - Naselja i naseobinske strukture neolita na području Bosne i Hercegovine
11. Diachenko, Aleksandr; Francesco Menotti (2012). "The gravity model: monitoring the formation and development of the Tripolye culture giant-settlements in Ukraine". Journal of Archaeological Science. 39: 2810–2817. doi:10.1016/j.jas.2012.04.025.
12. Johannes Müller; Knut Rassmann; Mykhailo Videiko (22. 1. 2016). Trypillia Mega-Sites and European Prehistory: 4100–3400 BCE. Taylor & Francis. str. 347. ISBN 978-1-317-24791-3.
13. "Archaeological Research at Oslonki, Poland". Princeton.edu. Pristupljeno 23. 4. 2013.
14. "Linearbandkeramik Culture - The First Farmers of Europe". Archaeology.about.com. 17. 1. 2013. Arhivirano s originala, 7. 11. 2011. Pristupljeno 23. 4. 2013.
15. UNESCO World Heritage Site - Prehistoric Pile dwellings around the Alps
16. Maša Štiftar de Arzu, ured. (14. 10. 2011). "Pile-dwellings in the Ljubljansko Barje on UNESCO List" (PDF). Embassy Newsletter. Embassy of Slovenia in Washington.
17. "Orkney na listi UNESCO". Arhivirano s originala, 24. 8. 2007. Pristupljeno 29. 11. 2019.
18. Klaus Schmidt (2009): Göbekli Tepe - Eine Beschreibung der wichtigsten Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995–2007. In: Erste Tempel - Frühe Siedlungen. 12000 Jahre Kunst und Kultur. Oldenburg, p. 188.
19. Centre, UNESCO World Heritage. "Göbekli Tepe". whc.unesco.org (jezik: engleski). Pristupljeno 1. 7. 2018.
20. Blouet, The Story of Malta, str. 22
21. "Prehistoric Temples of Malta". Pristupljeno 16. 9. 2008.
22. "Malta Temples and The OTS Foundation". Otsf.org. Pristupljeno 22. 7. 2009.